सेवकधर्म - समास २

सुचित करूनि अंत:करण । आतां करावें राज्यकारण । प्रमाण आणि अप्रमाण । समजलें पाहिजे ॥१॥
अकल म्हणजे कल नाहीं । अन्यायाचा साभिमान नाहीं । न्याय नीति समर्थ पाही । आप्त आणि परावे ॥२॥
किती चुकती चाचू घेती । पदरीं घालितां न घेती । अभ्यास करूनि म्हणती । अभ्यास नाहीं ॥३॥
उदड हासती दुसर्‍यासी । तेचि गुण आपल्यापाशी । अखंड वर्णिती आपल्यासी । समर्थादेखतां ॥४॥
मागील दिवस विसरती । उगेच तालदारी आणिती । अखंड चुकती लालुती लालुवी करिती । परम अन्यायी ॥५॥
आपणा-वेगळें कार्य न व्हावें । अवघें आपणचि असावें । आपल केलें न मोडावें । ऐशी वासना ॥६॥
व्याप आटोप करावा । समर्थ वेळेस आडवावा । आपुला हेका वाढवावा । अत्यादरें ॥७॥
स्वयें आपणासी कळेना । समर्थे सांगितलें ऐकोना । सत्य असलें तरी सातेना । अभिमानें ॥८॥
वैरीयाकडे सख्य लावी । समर्थांचे काम बुडवी । व्यर्थ लालूच उठाठेवी । उदंड करी ॥९॥
इष्ट मित्र शरीरसंबंधी । व्यापकपणें सूत्रें साधी । वैरी वरी हिताळू कुबुद्धि । अंतरी वसे ॥१०॥
आज्ञेप्रमाणें असतां । बहुत दु:ख वाटे चिंत्ता । आपले इच्छेनें वर्ततां । बरें वाटे ॥११॥
आपले अवगुण लपवी । श्रेष्ठांपुढें जाणीव दावी । धीटपणेंचि दटावी । कोणी एकासी ॥१२॥
जें समर्थासी पाहिजे । तें आपणासि न पाहिजे । आपणासी मानले तें कीजे । कांहीं एक ॥१३॥
काम सांगतांचि अडे । मीस करूनि वेळेची दडे । कुकमीं आदरें पवाडे । नाना यत्नें ॥१४॥
समर्था अडानी ताल केला । गर्वे लेखीना कोणाला । काम नासूनि उडाला । एकीकडे ॥१५॥
जें पाहिजे समर्थासी । त्यासी करण वरकनी । त्याची गोष्टी हरी कमी । हळु पाडी ॥१६॥
आपुले ठायीं वोठाणी आणिती । श्रेष्ठांसि मागें तुच्छ करिती । कठीण वेळेसि मिळोनि जाती । सूत्रकडे ॥१७॥
समर्थासी बळेंचि करणें । मर्यादा सांडूनि चालणें । मनाऐसें न होतां करणें । अप्रमाद ॥१८॥
मज वेगळें काम न चाले । ऐसें मागें पुढें बोले । कित्येक लोकचि फोडिले । ते आपणाकडे ॥१९॥
समर्थासि कांहीं कळेना । मी सामगतों ऐकेना । शहाणपण दाखवी जना । नाना प्रकार ॥२०॥
श्रेष्ठ समजोनि न पाहे । मजवेगळें कोण आहे । निकामी मिळवूनी काय हे । गळंगळा अवघा ॥२१॥
अवघें ढाळ भाग्यें चालतें । येरवीं मुख्यास काय कळतें । आम्हां लोकांकरितां बळ तें । सकळ कांही ॥२२॥
आम्हांप्रमाणें काय जाणे । प्रभु होय परी काहीं नेणे । आम्हांवेगळें कोण शहाणे । आहे एथें ॥२३॥
पोटासाठीं सेवा करणें । उगेचि फुगती रिकामें । थोरपण दिधलें कोणें । सेवकांसी ॥२४॥
ऐसे प्रकारींचे लोक । त्यांस कैसा असेल विवेक । मूर्खपणें अविवेक । रक्षिती बळें ॥२५॥
समर्थासि सांडून सेवकजन । सेवकाकडे लविती मन । ते जाणावे परमहीन । नीच काटीचे ॥२६॥
ऐसें नेणतां चुक पडती । जाणते अवघेचि जाणती । निकामी आणि गर्व करिती । मूर्खपणें ॥२७॥
सेवकजनावरी विश्वासिला । तो सेवकीं जेर केला । समर्थ पराधीन झाला । हेंही अपूर्व ॥२८॥
कामाकारणें ठेविले । काम पाहूनी वाढविले । तेही उगेव गर्वें फुगले । कोण्या हिशोबें ॥२९॥
याकारणें बदलीत जाणें । सेवक आज्ञेच्या गुणें । तरीच समर्थपण जाणे । समर्थांसी ॥३०॥
काम नासलें तरी नासावें । परी सेवकाधीन न व्हावें । दास म्हणे स्वभावें । बोलिलों न्याय ॥३१॥
न्याय अन्यायासी मानेना । विवेक अविवेक्या कळेना । पुण्यमार्ग आवडेना । पापी जनासी ॥३२॥
सेवक बहुतांसी असती । परी पाहों नये हे प्रचीति । तया पि हे क्षमा श्रोतीं । केली पाहिजे ॥३३॥

इति श्रीसेवकधर्मनिरूपण नाम द्बितीय समास समाप्त ॥२॥