पदकांड - संबन्धसमुद्देश

ज्ञानं प्रयोक्तुर् बाह्यो ऽर्थः स्वरूपं च प्रतीयते ।
शब्दैर् उच्चरितैस् तेषां संबन्धः समवस्थितः ॥१॥

प्रतिपत्तुर् भवत्य् अर्थे ज्ञाने वा संशयः क्वचित् ।
स्वरूपेषूपलभ्येषु व्यभिचारो न विद्यते ॥२॥

अस्यायं वाचको वाच्य इति षष्ठ्या प्रतीयते ।
योगः शब्दार्थयोस् तत्त्वम् अप्य् अतो व्यपदिश्यते ॥३॥

नाभिधानं स्वधर्मेण संबन्धस्यास्ति वाचकम् ।
अत्यन्तपरतन्त्रत्वाद् रूपं नास्यापदिश्यते ॥४॥

उपकारात् स यत्रास्ति धर्मस् तत्रानुगम्यते ।
शक्तीनाम् अपि सा शक्तिर् गुणानाम् अप्य् असौ गुणः ॥५॥

तद्धर्मणोस् तु ताच्छब्द्यं संयोगसमवाययोः ।
तयोर् अप्य् उपकारार्था नियतास् तदुपाधयः ॥६॥

का चिद् एव हि सावस्था कार्यप्रसवसूचिता ।
कस्य चित् केन चिद् यस्यां संयोग उपजायते ॥७॥

निरात्मकानाम् उत्पत्तौ नियमः क्वचिद् एव यः ।
तेनैवाव्यपवर्गश् च प्राप्तभेदे स यत्कृतः ॥८॥

आत्मान्तरस्य येनात्मा तदात्मेवावधार्यते ।
यतश् चैकत्वनानात्वं तत्त्वं नाध्यवसीयते ॥९॥

तां शक्तिं समवायाख्यां शक्तीनाम् उपकारिणीम् ।
हेदाभेदाव् अतिक्रान्ताम् अन्यथैव व्यवस्थिताम् ॥१०॥

धर्मं सर्वपदार्थानाम् अतीतः सर्वलक्षणः ।
अनुगृह्णाति संबन्ध इति पूर्वेभ्य आगमः ॥११॥

पदार्थीकृत एवान्यैः सर्वत्राभ्युपगम्यते ।
संबन्धस् तेन शब्दार्थः प्रविभक्तुं न शक्यते ॥१२॥

समवायात् स्व आधारः स्वा च जातिः प्रतीयते ।
एकार्थसमवायात् तु गुणाः स्वाधार एव ये ॥१३॥

द्रव्यत्वसत्तासंयोगाः स्वान्याधारोपबन्धनाः ।
तत्प्रदेशविभागाश् च गुणा द्वित्वादयश् च ये ॥१४॥

के चित् स्वाश्रयसंयुक्ताः के चित् तत्समवायिनः ।
संयुक्तसमवेतेषु समवेतास् तथापरे ॥१५॥

स्वाश्रयेण तु संयुक्तैः संयुक्तं विभु गम्यते ।
समवायस्य संबन्धो नापरस् तत्र दृश्यते ॥१६॥

संबन्धस्याविशिष्टत्वान् न चात्र नियमो भवेत् ।
तस्माच्छब्दार्थयोर् नैवं संबन्धः परिकल्प्यते ॥१७॥

अदृष्टवृत्तिलाभेन यथा संयोग आत्मनः ।
क्व चित् स्वस्वामियोगाख्यो ऽभेदे ऽन्यत्रापि स क्रमः ॥१८॥

प्राप्तिं तु समवायाख्यां वाच्यधर्मातिवर्तिनीम् ।
प्रयोक्ता प्रतिपत्ता वा न शब्दैर् अनुगच्छति ॥१९॥

अवाच्यम् इति यद् वाच्यं तद् अवाच्यतया यदा ।
वाच्यम् इत्यवसीयेत वाच्यम् एव तदा भवेत् ॥२०॥

अथाप्य् अवाच्यम् इत्य् एवं, न तद् वाच्यं प्रतीयते ।
विवक्षितास्य यावस्था सैव नाध्यवसीयते ॥२१॥

तथान्यथा सर्वथा च यस्यावाच्यत्वम् उच्यते ।
तत्रापि नैव सावस्था तैः शब्दैः प्रतिषिध्यते ॥२२॥

न हि संशयरूपे ऽर्थे शेषत्वेन व्यवस्थिते ।
अव्युदासे स्वरूपस्य संशयो ऽन्यः प्रवर्तते ॥२३॥

यदा च निर्णयज्ञाने निर्णयत्वेन निर्णयः ।
प्रक्रम्यते तदा ज्ञानं स्वधर्मे नावतिष्ठते ॥२४॥

सर्वं मिथ्या ब्रवीमीति नैतद् वाक्यं विवक्ष्यते ।
तस्य मिथ्याभिधाने हि प्रक्रान्तो ऽर्थो न गम्यते ॥२५॥

न च वाचकरूपेण प्रवृत्तस्यास्ति वाच्यता ।
प्रतिपाद्यं न तत् तत्र येनान्यत् प्रतिपाद्यते ॥२६॥

असाधिका प्रतिज्ञेति नेयम् एवाभिधीयते ।
यथा, तथास्य धर्मो ऽपि नात्र कश्चित् प्रतीयते ॥२७॥

व्यापारस्यापरो यस्मान् न व्यापारो ऽस्ति कश्चन ।
विरोधम् अनवस्थां वा तस्मात् सर्वत्र नाश्रयेत् ॥२८॥

इन्द्रियाणां स्वविषयेष्व् अनादिर् योग्यता यथा ।
अनादिर् अर्थैः शब्दानां संबन्धो योग्यता तथा ॥२९॥

असाधुर् अनुमानेन वाचकः कैश्चिद् इष्यते ।
वाचकत्वाविशेषे वा नियमः पुण्यपापयोः ॥३०॥

संबन्धशब्दे संबन्धो योग्यताञ्ं प्रति योग्यता ।
समयाद् योग्यतासंविन् मातापुत्रादियोगवत् ॥३१॥

शब्दः कारणम् अर्थस्य स हि तेनोपजन्यते ।
तथा च बुद्धिविषयाद् अर्थाच् छब्दः प्रतीयते ॥३२॥

भोजनाद्य् अपि मन्यन्ते बुद्ध्यर्थे यद् असंभवि ।
बुद्ध्यर्थाद् एव बुद्ध्यर्थे जाते तद् अपि दृश्यते ॥३३॥

अनित्येष्व् अपि नित्यत्वम् अभिधेयात्मना स्थितम् ।
अनित्यत्वं स्वशक्तिर् वा सा च नित्यान् न भिद्यते ॥३४॥

शब्देनार्थस्य संस्कारो दृष्टादृष्टप्रयोजनः ।
क्रियते सो ऽभिसंबन्धम् अन्तरेण कथं भवेत् ॥३५॥

नावश्यम् अभिधेयेषु संस्कारः स तथाविधः ।
दृस्यते न च संबन्धस् तथाभूतो विवक्षितः ॥३६॥

सति प्रत्ययहेतुत्वं संबन्ध उपपद्यते ।
शब्दस्यार्थे यतस् तत्र संबन्धो ऽस्तीति गम्यते ॥३७॥

नित्ये ऽनित्ये ऽपि वाप्य् अर्थे पुरुषेण कथंचन ।
संबन्धो ऽकृतसंबन्धैः शब्दैः कर्तुं न शक्यते ॥३८॥

व्यपदेशे पदार्थानाम् अन्या सत्तौपचारिकी ।
सर्वावस्थासु सर्वेषाम् आत्मरूपस्य दर्शिका ॥३९॥

स्फटिकादि यथा द्रव्यं भिन्नरूपैर् उपाश्रयैः ।
स्वशक्तियोगात् संबन्धं ताद्रूप्येणेव गच्छति ॥४०॥

तद्वच् छब्दो ऽपि सत्तायाम् अस्यां पूर्वं व्यवस्थितः ।
धर्मैर् उपैति संबन्धम् अविरोधिविरोधिभिः ॥४१॥

एवं च प्रतिषेध्येषु प्रतिषेधप्रकॢप्तये ।
आश्रितेषूपचारेण प्रतिषेधः प्रवर्तते ॥४२॥

आत्मलाभस्य जन्माख्या सता लभ्यं च लभ्यते ।
यदि सज् जायते कस्माद् अथासज् जायते कथम् ॥४३॥

सतो हि गन्तुर् गमनं, सति गम्ये प्रवर्तते ।
गन्तृवच् चेन् न जन्मार्थो, न चेत् तद्वन् न जायते ॥४४॥

उपचर्य तु कर्तारम् अभिधानप्रवृत्तये ।
पुनश् च कर्मभावेन तां क्रियां च तदाश्रयाम् ॥४५॥

अथोपचारसत्तैवं विधेयस् तत्र लादयः ।
जन्मना तु विरोधित्वान् मुख्या सत्ता न विद्यते ॥४६॥

आत्मानम् आत्मना बिभ्रद् अस्तीति व्यपदिश्यते ।
अन्तर्भावाच् च तेनासौ कर्मणा न सकर्मकः ॥४७॥

प्राक् च सत्ताभिसंबन्धान् मुख्या सत्ता कथं भवेत् ।
असंश् च नास्तेः कर्ता स्याद् उपचारस् तु पूर्ववत् ॥४८॥

तस्माद् भिन्नेषु धर्मेषु विरोधिष्व् अविरोधिनीम् ।
विरोधिख्यापनायैव शब्दैस् तैस् तैर् उपाश्रिताम् ॥४९॥

अभिन्नकालाम् अर्थेषु भिन्नकालेष्व् अवस्थिताम् ।
प्रवृत्तिहेतुं सर्वेषां शब्दानाम् औपचारिकीम् ॥५०॥

एतां सत्तां पदार्थो हि न कश् चिद् अतिवर्तते ।
सा च संप्रतिसत्तायाः पृथग् भाश्ये निदर्शिता ॥५१॥

प्रदेशस्यैकदेशं वा परतो वा निरूपणम् ।
विपर्ययम् अभावं वा व्यवहारो ऽनुवर्तते ॥५२॥

यथेन्द्रियस्य वैगुण्यान् मात्राध्यारोपवान् इव ।
जायते प्रत्ययो ऽर्थेभ्यस् तथैवोद्देशजा मतिः ॥५३॥

अकृत्स्नविषयाभासं शब्दः प्रत्ययम् आश्रितः ।
अर्थम् आहान्यरूपेण स्वरूपेणानिरूपितम् ॥५४॥

रूपणव्यपदेशाभ्यां लौकिके वर्त्मनि स्थितौ ।
ज्ञानं प्रत्य् अभिलापं च सदृशौ बालपण्डितौ ॥५५॥

सर्वार्थरूपता शुद्धिर् ज्ञानस्य निरुपाश्रया ।
ततो ऽप्य् अस्य परां शुद्धिम् एके प्राहुर् अरूपिकाम् ॥५६॥

उपप्लवो हि ज्ञानस्य बाह्याकारानुपातिता ।
कालुष्यम् इव तत् तस्य संसर्गे व्यतिभेदजम् ॥५७॥

यथा च ज्ञानम् आलेखाद् अशुद्धौ व्यवतिष्ठते ।
तथोपाश्रयवान् अर्थः स्वरूपाद् विप्रकृष्यते ॥५८॥

एवम् अर्थस्य शब्दस्य ज्ञानस्य च विपर्यये ।
भावाभावाव् अभेदेन व्यवहारानुपातिनौ ॥५९॥

यथा भावम् उपाश्रित्य तदभावो ऽनुगम्यते ।
तथाभावम् उपाश्रित्य तद्भावो ऽप्य् अनुगम्यते ॥६०॥

नाभावो जायते भावो नैति भावो ऽनुपाख्यताम् ।
एकस्माद् आत्मनो ऽनन्यौ भावाभावौ विकल्पितौ ॥६१॥

अभावस्यानुपाख्यत्वात् कारणं न प्रसाधकम् ।
सोपाख्यस्य तु भावस्य कारणं किं करिश्यति ॥६२॥

तस्मात् सर्वम् अभावो वा भावो वा सर्वम् इष्यते ।
न त्व् अवस्थान्तरं किं चिद् एकस्मात् सत्यतः स्थितम् ॥६३॥

तस्मान् नाभावम् इच्छन्ति ये लोके भाववादिनः ।
अभाववादिनो वापि न भावं तत्त्वलक्षणम् ॥६४॥

अद्वये चैव सर्वस्मिन् स्वभावाद् एकलक्षणे ।
परिकल्पेषु मर्यादा विचित्रैवोपलभ्यते ॥६५॥

चतस्रो हि यथावस्था निरुपाख्ये प्रकल्पिताः ।
एवं द्वैविध्यम् अप्य् एतद् भावाभावव्यपाश्रयम् ॥६६॥

अविरोधी विरोधी वा सन्न् असन् वापि युक्तितः ।
क्रमवान् अक्रमो वापि नाभाव उपपद्यते ॥६७॥

अविरोधी विरोधी वा सन्न् असन् वापि तत्त्वतः ।
क्रमवान् अक्रमो वापि तेन भावो न विद्यते ॥६८॥

अभावे त्रिषु कालेषु न भेदस्यास्ति संभवः ।
तस्मिन्न् असति भावे ऽपि त्रैकाल्यं नावतिष्ठते ॥६९॥

आत्मतत्त्वपरित्यागः परतो नोपपद्यते ।
आत्मतत्त्वं तु परतः स्वतो वा नोपकल्पते ॥७०॥

तत्त्वे विरोधो नानात्व उपकारो न कश् चन ।
तत्त्वान्यत्वपरित्यागे व्यवहारो निवर्तते ॥७१॥

यत्र द्रष्टा च दृश्यं च दर्शनं चाविकल्पितम् ।
तस्यैवार्थस्य सत्यत्वं श्रितास् त्रय्यन्तवेदिनः ॥७२॥

सामान्यं वा विशेषं वा यस्माद् आहुर् विशेषवत् ।
शब्दास् तस्माद् असत्येषु भेदेष्व् एव व्यवस्थिताः ॥७३॥

न ह्य् अभावस्य सद्भावे भावस्यात्मा प्रहीयते ।
न चाभावस्य नास्तित्वे भावस्यात्मा प्रसूयते ॥७४॥

न शाबलेयस्यास्तित्वं बाहुलेयस्य बाधकम् ।
न शाबलेयो नास्तीति बाहुलेयः प्रकल्पते ॥७५॥

अभावो यदि वस्तु स्यात् तत्रेयं स्यात् विचारणा ।
ततश् च तदभावे ऽपि स्याद् विचार्यम् इदं पुनः ॥७६॥

अवस्तु स्याद् अतीतं यद् व्यवहारस्य गोचरम् ।
तत्र वस्तुगतो भेदो न निर्वचनम् अर्हति ॥७७॥

अपदे ऽर्थे पदन्यासः कारणस्य न विद्यते ।
अथ च प्रागसद्भावः कारणे सति दृष्यते ॥७८॥

का तस्य प्रागवस्थेति वस्त्वाश्रितम् इदं पुनः ।
प्राग् अवस्थेति न ह्य् एतद् द्वयम् अप्य् अस्त्य् अवस्तुनि ॥७९॥

न चोर्ध्वम् अस्ति नास्तीति वचनायानिबन्धनम् ।
अलं स्याद् अपदस्थानम् एतद् वाचः प्रचक्षते ॥८०॥

अत्यद्भुता त्व् इयं वृत्तिर् यद् अभागं यद् अक्रमम् ।
भावानां प्राग् अभूतानाम् आत्मतत्त्वं प्रकाशते ॥८१॥

विकल्पोत्थापितेनैव सर्वो भावेन लौकिकः ।
मुख्येनेव पदार्थेन व्यवहारो विधीयते ॥८२॥

भावशक्तिम् अतश् चैनां मन्यन्ते नित्यवादिनः ।
भावम् एव क्रमम् प्राहुर् न भावाद् अपरः क्रमः ॥८३॥

क्रमान् न यौगपद्यस्य कश् चिद् भेदो ऽस्ति तत्त्वतः ।
यथैव भावान् नाभावः कश् चिद् अन्यो ऽवसीयते ॥८४॥

कालस्याप्य् अपरं कालं निर्दिशन्त्य् एव लौकिकाः ।
न च निर्देशमात्रेण व्यतिरेको ऽनुगम्यते ॥८५॥

आधारं कल्पयन् बुद्ध्या नाभावे व्यवतिष्ठते ।
अवस्तुष्व् अपि नोत्प्रेक्षा कस्य चित् प्रतिबध्यते ॥८६॥

तस्माच् छक्तिविभागेन नित्यः सदसदात्मकः ।
एको ऽर्थः शब्दवाच्यत्वे बहुरूपः प्रकाशते ॥८७॥

व्यवहारश् च लोकस्य पदार्थैः परिकल्पितैः ।
शास्त्रे पदार्थः कार्यार्थं लौकिकः प्रविभज्यते ॥८८॥