मज्जवहस्त्रोतस - आक्षेपक

यदा तु धमनी: सर्वा: कुपितोऽभ्येति मारु: ।
तदाऽक्षिपत्याशु मुहुर्मुहुर्देहं मुहुश्चर: ॥२७॥
मुहुर्मुहुश्चाक्षेपणादाक्षेपक इति स्मृत: ॥
मा. नि. वातव्याधी पान २००

मुहुराक्षिपति क्रुद्धो गात्राण्याक्षेपकोऽनिल: ॥
पाणिपादं च संशोष्य सिरा: सस्नायुकण्डरा: ॥
च. चि. २८-५० पान १४५१

प्रकुपित झालेला वायु हात व पाय यांतील धमनी, स्नायु, कण्डरा यांच्यामध्यें स्थानसंश्रय करतो त्यामुळें अवयवांना झटके येतात. हातपाय सुकत जातात. वातप्रकोपानें अवयवांचें संशोषण आधींच होऊं लागलेलें असतें तें पुढें व्यक्त होतें. मधुकोश टीकाकारानें आपल्या अपतंत्रकावरील टीकेंत दंडापतानक, अभ्यंतरायाम आणि अभिघातज अपतानक हे आक्षेपकाचेच प्रकार आहेत असें म्हटलें आहे. आमच्या मतें आक्षेपक व्याधी निराळा मानणें योग्य आहे. आक्षेपकामध्यें झटकें येणें, एवढें एकच लक्षण असतें. वेग कमी झाला म्हणजे मधल्या काळांत रोगी ठीक असतो पण मधूनच हात-पाय-मान यांना झटके येण्यास सुरवात होते.

कफपित्तान्वितो वायुर्वायुरेव च केवल: ॥३७॥
कुर्यादाक्षेपाकं त्वन्यं चतुर्थमभिघातजम् ।
उक्तानामाक्षेपक प्रकाराणां कफपित्तानुबन्धमाह -
कफपित्तान्वित इत्यादि । एतच्च दण्डापतानकलक्षण-
मेव जेज्जटेन व्याख्यातम् । पित्तकफानुबन्धश्चात्र
शैत्यशोथगुरुत्वानीत्यादिनोक्तलक्षण एव बोध्य: ।
चतुर्थमभिघातजमिति दण्डापतानकादित्रितयापेक्षय ।
चतुर्थत्वं, अभिघातजं द्ण्डाद्यभिघात कुपित वातजं अस्य
च लक्षणं - ``यदाघातजं दण्डाद्यभिघात कुपित वातजं अस्य
च लक्षणं - ``यदा तु धमनी: सर्वा:''
इत्यादिनोक्त सामान्य लक्षणं द्रष्टव्यम् ॥३७॥
मा. नि. वातव्याधी ३७ टीकेसह पान २७२

आक्षेपकाचा अभिघातज असा एक प्रकार आहे. केवळ वातज, वातकफज, वातपित्तज व अभिघातज असे कारणभेदानें आक्षेपकाचे प्रकार पाडले आहेत असें दिसतें. आक्षेपकाचे चार प्रकार मधुकोश टीकाकारानें घेतले त्यापेक्षा असें कारणभेदानें घेणें आमच्या मतें जास्त बरें होईल. मधुकोश टीकाकारानें उल्लेखलेलें जज्जेटाचें मत आम्हांला अयोग्य वाटतें. जेज्जट अभिघातज हें कारण दंडापतानकाचे मानतो.