`धनुस्तुल्यं नमेद्यस्तु स धनुस्तम्भसंज्ञक: ॥
अन्तरायाम बहिरायामयो: साधारणं रुपमाह -
धनुस्तुल्यमित्यादि ॥३॥
वातप्रकोपामुळें शरीर ताठतें व धनुष्याप्रमाणें वांकतें या व्याधीस धनुस्तंभ, धनुर्वात, असें नांव आहे. वाकण्याच्या प्रकारावरुन या व्याधीचे बाह्यायाम व अंतरायाम असे दोन प्रकार होतात.
`विवर्णबद्धवदन: स्त्रस्तांगो नष्टचेतन: ।
प्रस्विद्यंश्च धनुस्तम्भी दशरात्रं न जीवति ॥१॥
वैवर्ण्य (विशेषत: मुखावर), दांतखिळी बसणें, अवयवावर नियंत्रण न राहणें, मूर्च्छा येणें, अतिशय घाम येणें अशीं लक्षणें दिसूं लागलीं असतां धनुस्तंभाचा रोगी दहा दिवसांपेक्षां जास्त जगत नाहीं.
अंतरायाम
मन्ये संश्रित्य वातोऽन्तर्यदा नाडी: प्रपद्यते ।
मन्यास्तम्भ तदा कुर्यादन्तरायाम संज्ञितम् ॥
अन्तरायम्यते ग्रीवा मन्या च स्तभ्यते भृशम् ।
दन्तानां दंशनं लाला पृष्ठायाम: शिरोग्रह: ॥
जृम्भा वदन संगश्चाप्यन्तरायामलक्षणम् । इत्युक्त
स्त्वन्तरायामो -
मन्ये इत्यादिना अन्तरायाममाह । अन्तर्यदा नाडी:
प्रपद्यते इति मन्यासंबद्धा एव अन्तर्गता: सिरा: प्रपद्यत
इत्यर्थ: अन्तरायाम संज्ञितमिति एवंविधो मन्यास्तम्भ
अन्तरायाम उच्यते; अपरस्तु मन्यास्तम्भो वक्ष्यमाण
बहिरायाम इति वक्तव्य: । तन्त्रान्तरे तु मन्यास्तम्भ
आयामयो: पूर्वरुपत्वेनोक्त: । अन्तरायम्यत इति अन्त:
आकृष्यते । पृष्ठायाम इति पृष्ठबहिर्निर्गर्ति: ॥४३-४४॥
च. वि. २८-४३ ते ४५ पान १४५०
`अड्गुलीगुल्फजथरहृद्वक्षोगल संश्रित: ।
स्नायु प्रतानमनिलो यदाऽऽक्षिपति वेगवान ॥३४॥
विष्टब्धाक्ष: स्तब्धहनुर्भग्नपार्श्व: कफं वमन् ।
अभ्यन्तरं धनुरिव यदा नमति मानवम् ॥३५॥
तदाऽस्याभ्यन्तरायामं कुरुते मारुतो बली ॥
मा. नि. वातव्याधी ३४-३५ पान २०१
प्रकुपित झालेला वायु, पायाचीं बोटें, घोटा (मांडया), उदर, ऊर, पार्श्वपृष्ठ, जत्रु, मन्या व शिर या ठिकाणच्या धमनींच्या व स्नायूंच्या आश्रयानें (वा. नि. १५-२२, २३) प्रकुपित होऊन या अवयवांना ताठरपणा आणतो आणि शरीर आंतील बाजूनें (पोटाकडून) धनुष्याप्रमाणें वांकून ताटतें. या स्थितींत दांत खाणें, तोंडावाटे कफ वा लाळ येणें, डोळे तारवटणें, तोंड उघडें रहाणें (जृम्भा), पार्श्वभागीं वेदना होणें, तोंड गच्च होणें, पृष्ठ, शिर हें अवयव ताठणें अशीं लक्षणें होतात. शरीर पुढील बाजूस वांकत असल्यामुळें या व्याधीस अंतरायाम असें म्हणतात.
बहिरायाम
`पृष्ठमन्याश्रिता बाह्या: शोषयित्वा सिरा बली ।
वायु: कुर्याद्धनुस्तम्भं बहिरायाम संज्ञकम् ॥४६॥
चापवन्नाम्यमानस्य पृष्ठतो नीयते शिर: ।
उर उत्क्षिप्यते मन्या स्तब्धा ग्रीवाऽवमृद्यते ॥४७॥
दन्तानां दशनं जृम्भा लालास्त्रावश्च वाग्ग्रह: ।
जातवेगो निहन्त्येष वैकल्यं वा प्रयच्छति ॥४८॥
च. चि. २८-४५-४८ पान १४५०
पृष्ठेत्यादि बहिरायामलक्षणम् । पृष्ठमन्याश्रिता इति पृष्ठा-
नुगतमन्यासंबद्धा: । बाह्या इति सिराविशेषणम् बाह्याश्च
सिरा: पृष्ठगता एव । केचित्तु पृष्ठन्याश्रित इति वात-
विशेषणं पठन्ति । पृष्ठतो नीयते इति पृष्ठं प्रति आकृष्यते ।
जातवेग इति उद्वेग: । एतौ चायामौ ``बाह्याभ्यन्तर-
मायामं खल्लीं कुब्जजत्वमेवं च । सर्वाड्गैकाड्गरोगांश्च कुर्यात्
स्नायुगतोऽनिल:'' इत्यनेन स्नायुगतानिलजन्यावुक्तौ,
इह च सिरागत वातजन्यत्वेनोक्तौ, तेनोभयवचनात्
सिरास्नायुगत वातजन्यामेव भवत: । उक्तं ह्यन्यत्र-
`महाहेतुर्बली वायु: सिरा: सस्नायुकण्डरा: मन्या-
पृष्ठाश्रिता बाह्या: संशोष्यायामयेद्वहि: ``इत्यादि ४५-४८
सटीक
प्रकुपित झालेला वायु ज्यावेळीं पाठीकडील धमनी व स्नायु यांचा आश्रय करुन त्यांना शुष्क करतो आणि शरीर मागील बाजूस वांकवितो त्यावेळीं व्याधीस बहिरायाम असें म्हणतात. डोकें मागें वांकतें, छाती पुढें येते, मान ताठतें, दुखतें, सर्व शरीरालाच धनुष्याप्रमाणें बांक येतों, दांत खाणें, तोंड उघडे रहाणे, लाळ येणे, बोलता न येणें, घाम येणें, अवयव दुर्बल होणें (वा. नि. १५-२६) अशीं लक्षणें या व्याधीमध्यें होतात.