मध्यखंड - अभ्यास योगो

नाभ्यासेन विना ज्ञाने शिवेविश्रांतिवानसि ।
आभ्यासेन तु कालेन भृशं विश्रांतिमिष्यसि ॥१॥
आइक अभ्यासाचें लक्षण । यमा नियमातें रक्षू । पाठीं आरंभिजे साधन । षडांगाचे ॥१॥
कर्मभूमि शुचि स्थान । शुचि देश शुचिवन । एकांत स्थळ पाहोन । आरंभीजे योगु ॥२॥
बरवी भूमि शोधीजे । मृतिका गाळूनि मवाळ कीजे । दर्भ पसरुनि घालिजे । शुध्द चर्म ॥३॥
दृष्टी न फांके केउती । श्रवणी न पडे श्रृति । असें कीजे निगुती । अडकूर स्थळ ॥४॥
जैसा दीपु निर्वातस्थानी । तैसें मनातें रक्षूनि । प्रवर्तावें साधनी । सिध्द पुरुषीं ॥५॥
परी गा येक येकें साधी । सा सां मासाची अवघी । एवं तिं संवत्सरी सिध्दि । पावे हा षडांगु ॥६॥
तिं संवत्सरि न घडे । तैं कल्पांति हि नातुडे । साधी कर्म अगडे । असें आलें ॥७॥
प्रथम आसनाचें काज । हा हि बोधु करुं तुज । जेणें अभ्यासें ऋज । नाशु पावती ॥८॥
बहुतां सिध्दाचि वचनें । पूर्ण चौर्‍यासी आसने । परि बालिलें त्रिलोचनें । चतुराशीति लक्ष ॥९॥
समस्त ही जीवयाति । आपुलालां आसनें वर्त्तती । हे शंभु चि जाणे वित्पत्ति । गोरक्ष ह्मणे ॥१०॥
ऐसी आसनें अनकें । कांही आभ्यासावि साधकें । परि ध्यान कार्या अलोलिकें । दोनि चि असती ॥११॥
मूळबंधासी कारण । सुगमसार सिध्दासन । वज्रासन प्रमाण । ध्यानविषयीं ॥१२॥
सांगो आसनाचें ज्ञान । तरि यव्दिषई बहुत प्रविण । विस्तारु दावावया कारण । कांहि चि नसे ॥१३॥
॥ इति आसन॥
====
गुदि अधमुख अपान । हृदयीं ऊर्ध्दमुख प्राण । ये दोन्ही विमुख ह्मणौन भ्रमे जीव ॥१४॥
ते अपानी प्राणु आणिजे । प्राणी अपानु होमिजे । या नाव बोलिजे । प्राण नियमु ॥१५॥
एवं उर्ध्द कीजे अपान । तळा आणिजे प्राण । मध्यें बोलिजे उदान । कंठिहोनि ॥१६॥
नाभिदेशिचा समानु पांचवां सर्वागीचा व्यानु । असें एकत्र करुनु । रक्षावे प्राण ॥१७॥
प्राणा केलीया स्वाधीन । राहे जीवांचे भ्रमण । आणिक हि याचें कारण । बहुत असे ॥१८॥
सूर्य भरुनि पूरकु । मध्यें धरावा कुंभकु । तैसा चि चंद्रि रेचकु । रेचावा निका ॥१९॥
असें चि व्यस्त प्रकारें । हें तिन्हि चालवे निर्धारें । सर्वागी संपूर्ण भरे । त्राहाटकु तो ॥२०॥
॥ इति प्राणायाम ॥
====
स्वाधीन जालया प्राण । वश्य करावें मन । पाठीं प्रत्याहारण । होतिचे होय ॥२१॥
अंतर्निष्ट होय मन । हे चि विषया उन्मलन । पाठिं इंद्रिया मरण । दूजे नाहि ॥२२॥
तेव्हां कटुर मधुर स्वाद । रसना नेणें भेदु । सुगंधु कां दुर्गधु । घ्राणा नेणे ॥२३॥
रम्यारंम्य ये दोन्ही । निवाड नव्हे नयनी । निंदा स्तुती श्रवणी । तुल्य घेणे ॥२४॥
उष्ण शीत दुर्गंधी चंदन । त्वचा मानी समान । घर आणि स्मशान । सारिखें तया ॥२५॥
असें तो न बोध दु:कृतें । ना न तरे सुकृतें । प्रत्याहारें कृत्याकृत्ये । बाधेना तो ॥२६॥
॥ इति प्रत्याहार ॥
====
पाठीं प्रतीति प्रमाण । आरंभिजे धारण । जे अत्यंत कारण । सर्व कर्मा ॥२७॥
महीतत्व चतु:कोण । कठीण मुद्रा पीतवर्ण । ब्रह्मा देव कारण । ‘लं ’ कार बीज ॥२८॥
मनें प्राणें हे भुवन । हृदयीं केल्या धारण । तैं होय स्तंभन । देह गात्रीं ॥२९॥
अध इंदु निर्मळ । तें आप तत्व धवळ । विष्णुदेव केवळ । ‘वं’ कार बीज ॥३०॥
तें कंठी जालया धारण । न नाशु पन्नगेविषे जारण । निवारे जरा मरण । कोमळ तनु दावी ॥३१॥
तत्व नेमु हुताशन । प्रवाळ तेज त्रिकोण । अधी देव त्रिलोचन । रंकार बीज ॥३२॥
ते मना पवनाचा मेळीं । आणुनि रक्षिजे ताळमूळिं । देह गात्रां चोखाळीं । पीडा हरी ॥३३॥
वायु तत्व देव ईश्वरु । सुनीळवर्ण बीज ‘यं’ करु । भ्रूं मध्यें रक्षीतां थूळ भारु । सांडी आपुला ॥३४॥
देवत सदाशीव उत्तम । ‘हं ’ कारबीजेंसी व्योम । हें ब्रह्मरंध्री नियम । करुनि रक्षणें ॥३५॥
येणें पूर्णता आंतुडे । सर्व मोक्षु हा चि घडे । एवं धारणे दृढें । साधनी कीजे ॥३६॥
स्तंभिनी द्रविनी दहनी । भ्रमणी आणि शौषिणी । ये धारणे धरुनि ध्यानि । प्रवर्त्तावे ॥३७॥
॥ इति धारणा ॥
====
आतां ध्यानाचि शुध्दि । बंधयत्र देणें आधिं । पाठि होय सीधी । साधनें चि ॥३८॥
टांचा दाटोनि वेंगी । निरोधु कीजे गुदलिंगीं । आधारु दाटे उर्ध्द मार्गीं । उठे शक्ति ॥३९॥
ते कुंडलनीचे धुं धुं वाटे । देहिचें रक्त मांस आटे । पवनु घालि वाटे । ब्रह्मांडाचे ॥४०॥
ते सर्व गात्रातें चोखाळी । अंत्र भेद रक्त गीळी । त्वचा आंगाते वेटाळी । एर सर्व आटवी ॥४१॥
ते जालया उर्ध्द वदनी । होय शरीरा धूनी । असी असे करणी । मूळबंधाची ॥४२॥
पाठी बंधू वोडीयान । दृढ करावें वज्रासन । पृष्टी पाणि फीर उन । पादांगुष्ठ धरावे ॥४३॥
उदर नेटे पाठी । पडे पांसोळीयां कपाटी । योनि कंदातें दाटी । शोषी आंतें ॥४४॥
तो नाडी शीरातें कवळी । समान उर्वरीतु पीळी । लिंग देहातें आकळी । पूर्व अष्टदळेंसहित ॥४५॥
जाळांधरु बंधुपाठी । वज्रासनांचि गाठी । कीजे आकोचन कंठी । खिळे सुषुम्णातें ॥४६॥
छेदनें इहनें लंबिका । लांब उनि लाविजे मयंका । तेव्हां रुची साधकां । साधती असा ॥४७॥
क्षार कटू आम्ल तीक्ष्ण । गुड घृत मधु पय या समान । नवम ऋचा नवाळी तें गहन । अमृताची ॥४८॥
चंद्रिची शुद्ध सत्रावीं । ते रसनाग्रें जै दूहवी । तैं फळी मांडावी । काळ रुद्रेंसी ॥४९॥
आणि जरा दु:ख टाळोनु । दीसे कोमळ सुलळित तनु । तेथ मृत्याची कवनु । वार्ता आइके ॥५०॥
तो आयुष्याचे गाठी । बांधे कल्पाचीया कोटी । रुद्र प्रळय ही दीठी । पाहों ह्मणे ॥५१॥
ब्रह्मांडी वीय इंदु । तया ही नव्हे छॆदु । कामिनीसी संमंधु । जालयां हि ॥५२॥
॥इतिबंधत्रय ॥
====
आतां ध्यानाची लक्षण । अंतर्लक्षि लाविजे मन । बाहय चक्षु निरक्षण । नासीकाम ॥५३॥
हा योगु स्वत्सीधु । परी गा लक्षीचा विनोदु । आधारापासून चक्रभेदु । होय येणे ॥५४॥
पवन उध्दाटे मन । उठे चक्राचे ठाणें । उर्ध्द मार्गें गमनें । भेदावीं चक्रें ॥५५॥
प्रथम आधारु भुवन । गणेशु देवता ताम्रवर्ण । च्यारि पत्रें प्रमाण । सासें जपु ॥५६॥
तें मनें आणि पवनें । भेदुनि उठवावें ठाणें । या नंतरें जाणें । षट्‍दळासी ॥५७॥
तें सीं बीजेंसी स्वाधीष्टान । ब्रह्मादेव हेमवर्ण । षट्‍ षट्‍ मात्रुका प्रमाण । सा सहस्र जपु ॥५८॥
ते हीं मनें मारुतें । भेदुन येती वरुतें । कुंडलनी लोटोनि घातें । मणिपुरा येती ॥५९॥
जे विष्णु भुवन दिग्दळ । दशमात्रा शुध्द सुनिळ । सा सहस्र अनिळ । जपु तेथे ॥६०॥
तें पवनारुढ मनषडें । पाडिती दशदळीचि दुर्गें । तर्‍हीं चालती पश्चिममार्गें । योगीश्वर ते ॥६१॥
रीगोनि अष्टदळाचें पोटीं । घेरीं घालिति चौसटी । देउनि लिंग देहा मिठि । कवळिती आत्मा ॥६२॥
तेथील गुणत्रये बांधुनी । येती अनाहत भुवनी । जेथ नांदे पीनाकपाणि । उभे सहित ॥६३॥
तेथ योगी विर भारती । बैसोंनि पवनाच्या रथीं । मन करुनि सारथीं । मांडिति युध्द ॥६४॥
ते विचाराच्या कटका । लाउनि बुध्दीच्या पतका । सारुनी ज्ञानाची टीका । झोंबती तेथे ॥६५॥
तेथ अनुहाताचें निशाण । नादे दाटे त्रिभुवन । कल्लोळ करिति योगिजन । संग्रामशौरेशुर ॥६६॥
ते दुर्ग विशाळ अति पाडें । बारा यंत्रे बारा हुडे । साठि शतें सैन्य देव्हडे । घरंटी भवें ॥६७॥
तेथ नकारु पुरोहितु देवा । पणन स्वरें योगीयाचा यावा । तेथ युध्दाची महादेवा । हाव नुपजे ॥६८॥
असो हें साधक करुनि लागी । भीतरी प्रवेशता वेगीं । ते धवलागीरिचा राजयोगी । जींकति हरु ॥६९॥
तयाचें ठाणें उत्थापीति । आपुली मुद्रा घालिती । पाठीं बाहे पीटोनि चालती । उर्ध्द पंथें ॥७०॥
देखती शोडश दुर्ग शोभा । ऊँ कारु रक्षण चंद्रप्रभा । राजा जीवेश्वर वल्लभा । अविद्यांबिका ॥७१॥
जेथ सोळा चामुंडा नेटी । फीरे सहस्रा येकाची घरटी । तेथ सीध्द कळवटी । मांडीति थोर ॥७२॥
मन मारुत घालुनी पुढारें । घॆती विशुध्दाचे गाभारे । चंद्र ही गीळूनि ठकारें । चालती पुढां ॥७३॥
तेथ ऊर्ध्द कडा निकट । फोडोनि करीति पायवाट । बळें भेदुनि तालु कपाट । चालती वरुतें ॥७४॥
मन प्राण घोडें । घालुनी वावडती पुढें । फोडोनि तळोलीचें धेडे । मोडीति चोहटा ॥७५॥
अनुहाताचां गजरीं । वेढिती व्दिकोट नगरी । तेथ समर्थेंसी जुंझांरी । निकट घॆति ॥७६॥
तेथ येक सहस्र महामंत्रे । सुटती आग्रीचि यंत्रें । तेथ संग्राम करीता गात्रें । विकळें होति ॥७७॥
तर्‍हि ही विभांडोनि सुभद्रा । घालिती आपुली मुद्रा । त्रिवेणी शोषीतां योगीद्रा । निमिष न लगे ॥७८॥
असें स्वबळी वरीष्ट वीर । घेती षट्‍चक्राचें अधीकार । मातावली मातले स्थीर । नव्हती तर्‍हिं ॥७९॥
खौनि भ्रूमध्यें लोचन । करीति सत्रांवीचें पान । तेणें अधिक ची स्फुरण । भरे आंगीं ॥८०॥
पुढां ब्रह्मरंध्र सहस्रदळ । तेजोन्मळित निर्मळ । हे तो सर्वोर्ध्द सकळ । कळले तुह्मां ॥८१॥
ते ब्रह्मरंध्रीचा हुडा । पालटितां होय रगडा । जेथ निमे झगडा । विचार दळ ॥८२॥
मन पवनादि जुझार । त्याचें हि होय शतचूर । येर गुणग्रामवीर । कोण मानी ॥ ८३॥
ते सहस्रदळीं जुंझारु । निशंकु निकटु योगी श्वरु । पालटोनि अधीकारु । बैसे तेथें ॥८४॥
ते सहस्रदळिं पवित्र । राज्य करी येकछत्र । तेथ लाभे सर्वत्र । स्वयंब्रह्म ॥८५॥
जो बोलिजे ब्रह्मानंदु । तो ही येथीचा ची विनोदू । परमात्मा सचिदानंदु । येथें चि लाभे ॥८६॥
आतां या ध्यानासी कारण । ते समाधींचें लक्षण । मनाचे उन्मळण । होये जेणें ॥८७॥
शुध्द समाधिचेंनि संचारे । इंद्रिये सांडवती विकारें । तेव्हां मृत्युदशा शरीरें । साधजित ॥८८॥
कूर्म आंगाते लपवी । किं अस्तुमानीचा रवी । इंद्रियें आंकोचती तेवी । समाधी मध्यें ॥८९॥
समाधि विकार नसे । परी ते सदा ब्रह्मी वसे । ब्रह्मी ब्रह्म प्रकाशे । निरंतर ॥९०॥
हे पूर्णब्रह्म समाधी । साधकां दिव्य औषधी । अंति मध्यें आदि । ब्रह्म चि हें ॥९१॥
ध्यानीं आनंदु भरे । तेणें स्वयं ब्रह्म हें विसरे । हें समाधीलक्षण चातुरें । वोळखावे ॥९२॥
सर्व देहाचा विसरु । तै समाधी हा निर्धारु । परि येथें चमत्कारु । थोरु असे ॥९३॥
देहिं मृत्युदशा सकळ । परि आयुष्य चिरकाळ । अंगछेदीं अशुध्द जळ । न दिसे कांहिं ॥९४॥
हा पंथु शस्त्रधारेवरी । नित्यें कृदांतासीं जुंझारी । क्रीडा कीजे फणीवरी । ते हें साधी ॥९५॥
मेरु चढावा पायिं । समुद्र तरावा बाहिं । विषग्राशावें देहिं । ते हें साधि ॥९६॥
गगन धरावें वावें । वज्राचें भातुकें खावें । प्रलयातें पुसावें । ते हें हाव ॥९७॥
आपुला आंगी चालावे । माथां बैसीण डोलावें । जिव्हे रत्न विंधावें । ते हे वस्तु ॥९८॥
॥ इति समाधी ॥ इति षडांगयोग समाप्त ॥
====
जो संसार देखे वृथा । सांडी हव्यासु अन्यथा । तो जाणिजे सर्वथा । संसारमुक्त ॥९९॥
देह नाशीवंत देखोनि । जो सुटे देहापासुनि । तो जाणिजे भर्वसेनि । देहोमुक्त ॥१००॥
जो जीवपणें सुटला । तो जीवन्मुक्त संचला । मिं ब्रह्म हें विसरला । नित्यमुक्त तो ॥१॥
देह अभिमान योगवरिष्टा । भोगाचा अभिमान कर्मिष्टा । मोक्षाचा अभिमान ज्ञाननिष्टा । ब्रह्मीष्ट निराभिमानी ॥२॥
ज्ञान ध्यान आचार । क्रिया कर्म व्यवहार इत्यादि बंधन हा निर्धार । मानि तुं गा ॥३॥
जों भेदी निर्धारु आहे । जों मनी हेतु राहे । तो हें बंधन कैसे नव्हे । विचारी तुं ची ॥४॥
यास्तव निर्विकल्प समाधि । तुज सांगों ये प्रबंधीं । जेथ समता होय बुधी । तें आइक आतां ॥५॥
येक सुखासनी बैसोनि । मार्गु क्रमति अहनिं । येक शीरीं भारु घेउनि । चालती पंथें ॥६॥
सुखासनी जे आले । ते विश्रांतिसुख पावले । येर दरिद्री राहिले । अविश्रांति ॥७॥
तेवि विण कष्टें प्रयासें । जोडलें कहि हिं न नसे । तैसें स्वयं सत्सिध्द प्रकाशे । ते चि घेइं ॥८॥
स्वयं व्रह्म ब्रह्मबोधीं । असी समता होय बुध्दी । ते हे घे पूर्ण समाधी । निर्विकल्प ॥९॥
जेथ मन समूळ बुडे । बुडालें काहि हिं नुपडे । असें करणीविण जोडे । तें चि घ्यावे ॥१०॥
इति निर्विकल्पसमाधि ॥
====
जेणे चाळा लाविलें मन । ते हें विताळ दुर्धष्ट मन । हे वस्तुज्ञाना वाचून । स्वस्थ नव्हे ॥११॥
कळपां चुके हरण । किं मार्गु भ्रमे जन । तैसें बुध्दीभ्रंश मन । स्वस्थ नव्हे ॥१२॥
या मनाचे संगती । विषयपुढां चि धावति । पांठीं इंद्रियें वावडती । त्याची मोहरां ॥१३॥
यास्तव ते योगी जन । ठाइं चि मारिती मन । विषयांचे उन्मळन । तें चि होय ॥१४॥
तै इंद्रियें मेलिं सहसा । एणें होय वेडी दशा । हें नये आत्मप्रकाशा । सर्वज्ञपणें ॥१५॥
तरी शीष्या तूं असें करी । हें मन कदा ही न मरी । भांबावलें आंवरी । फांकुं नेदी ॥१६॥
पूर्णब्रह्मीं मन खुंते । तेथ विषयजाळ नेमें गुतें । इंद्रियां हि चि भरते । तेथें चि भरे ॥१७॥
भलें मारिलिया परीस । राखतां हित बहुवस । कां जे सुख गौरव यश । राखतां जोडे ॥१८॥
हें सर्वापासुनि वळावें । पूर्णब्रह्मीं निक्षेपावें । पाठीं साधनें दमनें सीणावें । लागे चि ना ॥१९॥
तु या मनातें वळी । उठली वासना तें पीळी । तैं ब्रह्मसुखाचि दिवाळी । पाहेल तुज ॥२०॥
॥ इति मन ॥
====
हा ग्रंथु ज्ञानबीज । सोय दायकां साध्यें काज । परि निष्ठां चोज भोज । विस्तारलें हें ॥२१॥
हें भ्रमिका रसायण । संसारतापा पाचन । अज्ञाना प्रकाशे ज्ञान । तें हें शास्त्र ॥२२॥
हें शब्दनक्षत्र तुटलें । ग्रंथरेखे प्रकाशले । पदार्थी शोभले । तजोन्मय ॥२३॥
हें शब्द तारा निमैल । तेव्हां ग्रंथरेखा आत्सादेल । पाठिं आपण चि उरैल । आदि वस्तु ॥२४॥
ये परी हा ग्रंथ प्रमाण । अति दीसे शोभायमान । प्रकाशीं खोउनि मन । वस्तु पाहे ॥२५॥
मुखीं स्वादु साखर । सरे तर्‍हिं मुख स्छीर । तैसें उरैल साचार । आदि अंति ते ॥२६॥
असो यें सगर्भें उत्तरें । प्रत्यक्ष दाविलें श्रीसिध्देश्वरें । तर्‍हिं त्रिंबकु ह्मणें बोलों सामोरें । देहज्ञान ॥२७॥
इतिश्री चिदादित्यप्रकाशे श्रीमव्दालवबोधे ब्रह्मसिध्देशोपदेशे पूर्णानंदे मध्यखंडे विवरणे अभ्यास योगो नाम अष्टम कथनमिति ॥८॥