स्त्रीधन - डोहाळे

आपल्या घरामध्यें नवें बाळ जन्माला येणें ही मोठी भाग्याची गोष्ट आहे असें सर्वत्र मानण्यांत येतें . बाळाचा जन्म म्हणजे दोन्ही घराण्यांचा आनंद . बाळ म्हणजे जणुं कुलदीपक . त्याचें स्वागत करावयाचें ही अभिमानाची गोष्ट . त्यामुळें घरामधील लेकीबाळी अगर सुना गरोदर आहेत अशी कुणकुण जरी कानावर आली , तरी घरच्या वडीलधार्‍या स्त्रियांच्या चेहर्‍यावर आनंद झळकतो . विशेषतः एखाद्या सुनेला अगर लेकीला पहिल्यांदांच जेव्हां दिवस जातात , तेव्हां तर या आनंदाला पारावार रहात नाहीं . या पोरीचें किती कौतुक करूं आणि किती नको याला कांहीं हिशेबच रहात नाहीं . त्यामुळें अशा वेळीं या मुलीवर संस्कारांचा एवढा वर्षाव करण्यांत येतो कीं , ती मुलगी भांबावून जाते ! मात्र हे सारे सोपस्कार वडिलोपार्जित चालत आलेले असल्यानें , मोठया काळजीपूर्वक त्यांची अंमलबजावणी व्हावी या दृष्टीनें ती मुलगी आनंदानें सर्व करून घेते . आणि त्या कारणानें वडील मंडळींनाहि मोठा हुरूप येतो .

साधारणपणें सहा महिने संपले आणि सातवा उजाडला म्हणजे मुलीला चांगला मुहूर्त बघूण माहेरीं आणण्याची चाल आहे . अशा वेळीं सासरची मंडळी मुलगी पाठविण्यापूर्वी 'डोहाळजेवाणा ' चा समारंभ करतात . गणगोतांतील स्त्रिया आणि शेजारच्या आयाबाया बोलावून सवाष्णींच्याकडून समारंभानें मुलीची ओटी भरण्यांत येते . त्याचबरोबर सर्वांना ऐपतीप्रमाणें थाटामाटाचें जेवणहि देण्यांत येतें , म्हणजे य निमित्तानें गर्भार्शीच्या आवडीचे पदार्थ सर्वांच्या सहवासांत तिला जेवूं घालणें आणि तिला उत्तेजन देणें ही या मागची भूमिका असते .

माहेरीं देखील याच प्रकारें 'डोहाळ जेवण ' करण्याचा प्रघात आहे . परंतु त्यांतहि प्रकार असतात . मुलीला बागेंत नेऊन , नावेंत बसवून , झुल्यावरचोपळ्यावर बसवून , मखरांत बसवून आणि फुलांनीं सजवून ज्याच्या त्याच्या राजीखुशीप्रमाणें जेवूं घालण्यांत येतें . हेतु एवढाच कीं , त्या गर्भार्शीचें मानसिक आरोग्य सुधारावें आणि तिला उत्साह वाटावा . अर्थात दोन्ही घरच्या मंडळींना तेवढेंच कौतुक .

परंतु माहेरची भावना फार वेगळी आणि तिथें खेळीमेळीचें प्रमाणहि अधिक दिसून येतें . एरव्हीं जो सोहळा व्हावयाचा त्यांत फरक नसतो . नाहीं म्हणायला खाण्याचे पदार्थ त्या त्या ठिकाणच्या रीतिरिवाजाप्रमाणें वेगळे वेगळे असणें शक्य असतें .

अशा प्रसंगी गर्भार्शीला नवें हिरवें लुगडें नेसावावयाचें , हिरव्या खणाची नारळासह ओटी भरायची , हिरव्या बांगड्या घालावयाच्या अशीं पद्धत आहे , यावेळीं शेजारच्या सवाष्णी व नात्यांतील सवाष्णी मिळून तिला ओवळतात व तिची फळाफुलांनीं ओटी भरतात . हा हौसेचा भाग आहे .

जेवणाचा कार्यक्रम संपला आणि ओटीभरणाची वेळ आली , म्हणजे मग ओटी भरतांना गर्भार्शीला तांदळाच्या अगर गव्हाच्या रांगोळीनें सजलेले आसन बसावयास देतात . आणि ओटीभरण सुरू असलें म्हणजे मग हौशी बायका डोहाळ्याची गीतेंहि म्हणूं लागतात

खेड्यामध्यें गर्भार्शीला जे पदार्थ करावयाचे ते करतांना घरीं सगळ्या बायका मिळून दळतात . त्यावेळीं पुढीलप्रमाणें ओव्या गाईलेल्या ऐकावयास मिळतात -

या ओवी गीतांमधून गरोदर स्त्रीच्या या वेळच्या अवस्थेत कल्पना देण्याचा प्रयत्‍न केलेला आहे . आपापल्या परीनें होणारी घरच्या माणसांची या वेळची हालचाल अशा रीतीनें इथें व्यक्त झालेली आहे . नवर्‍यानें एकांतांत तिची चौकशी करावयाची , तोंडाला चव यावी म्हणून तिला सुपारी कातरून द्यावयाची , अंजीरासारखीं फळें आणून तिला द्यावयाचीं ; घरच्या मुलीनें तिच्या इच्छेप्रमाणें लोकांचे मळे धुंडाळून कारलीं आणावयाचीं , शेंदरी पाडाचे आंबे आणावयाचे , फणसाचे गरे करून द्यावयाचे ; बहिणीनें बंदा रुपाया खर्चून तिला हिरवी चोळी शिवायची , खणानारळांनीं व फुलाफळांनीं तिची ओटी भरावयाची ; ती ताक वरचेवर पिते तेव्हां पुत्राचें लक्षण दिसतें अशी गोष्ट सासूनें करावयाचे ; मैत्रिणीनें तिला मळमळतें म्हणून अंगणांतील चांफ्या चंदनाच्या सावलींत बसावयास सांगावयाचें इत्यादि या सर्व हालचाली मोठ्या घरगुती रीतीनें इथें व्यक्त झालेल्या आहेत .

गर्भार्शीला चार चौघींच्यामधें बसवून तिचें कौतुक करतेवेळीं हें गाणें म्हणतात . रुक्मिणीच्या निमित्तानें उभ्या दुनियेंतील सगळ्या बायकांच्या होणार्‍या कौतुकाला इथें अशी वाचा फुटली आहे . दिवस गेल्यानंतर ओळीनें नऊ महिने रुक्मिणीमध्यें व तिच्या कोडकौतुकामध्यें कसकसा फरक पडत गेला तो इथें मोठ्या खुबीनें वर्णन केलेला आहे . सोन्याचा दिवस घरामध्यें उजाडला या भावनानें श्रीकृष्णानें रुक्मिणीची पुरविलेली इच्छा गर्भार्शीपुढें ठेवण्यांत आली आहे . हेतु एवढाच कीं , हें सुख सर्वांचे सारखें , राजाच्या राणीसारखें , ही भावना सामान्य मनाला पटावी आणि हुरूप यावा .

रुक्मिणीला दिवस गेले आहेत आणि तिच्या मुखावर गर्भाची छाया पसरली आहे , हें बघून हर्ष झालेल्या यादवरायानें सोन्याचा दिवस आला , असें सांगून माळ्याला ताकीद दिली कीं , केळी नारळीची आणि बकुळीची बाग ताजी ठेव . तिला तिसरा महिना लागल्यानंतर समई , रांगोळी , पाटाचा थाट करून गूळपोळींचे भोजन दिलें व कोरी चोळी शिवली . चवथ्या महिन्यांत ती दरवाजांत उभी राहिली असतां द्वारकेंतील स्त्रिया तिची विनोदानें चेष्टा करतात , केसामध्यें वेणी घालतात आणि रुक्मिणी लाजून चूर होऊन जाते . पांचवा महिना येतांच पांची पक्वान्नांचा थाट उडून बागेंतील मंडपांत उठणार्‍या पंक्तीमध्यें तिला बसवण्यांत येतें . कोवळ्या वयाच्या रुक्मिणीला सहावा महिना लागतांच कृष्ण तिची इच्छा विचारतो व त्याप्रमाणें तिला खाऊ घालतो . सातव्या महिन्यांत भर्जरी चोळी आणि केशरी पातळ तिला नेसवून तिला आंबोळी व नाना प्रकारच्या खिरी देण्याची व्यवस्था करण्यांत येते . आठव्या महिन्याला शास्त्राप्रमाणें शुभ म्हणून उंबराची माळ आणि हारगजरे उभें गोकूळ रुक्मिणीला देतें . आणि शेवटीं नवव्या महिन्यामध्यें पुरे दिवस भरल्यानंतर रुक्मिणी प्रसूत होते . तिला झालेलें बाळ मदनासारखें सुंदर , सूर्य किरणासारखें प्रकाशमान असतें . त्याला बघून चंद्रदेखील लाजतो ! अशी ही या गाण्यामधील भावना ऐकतांना आणि सांगतांना बायका तल्लीन होऊन जातात . आणि खुद्द गरोदर स्त्रीदेखील विलक्षण आनंदून जाते . जणुं हे सारे सोपस्कार आपल्यावरच या घटकेला होत आहेत आणि आपलें बाळहि एवढें देखणें होणार ही कल्पना तिच्या मनाला आनंदानें गुदगुल्या करून विलक्षण मोहिनी घालते .

हा मास प्रथम भिमकीचा नुमजे कुणाला । वदनेंदु सुखला । चालता गज . गति होती श्रम पदकमला । धन्यता होय धरणीला । घामानें तनु डबडबली । तोंडावरि दिसली लाली । गर्भाची छाया पडली । नेसली नवी हिरवी जरतारी । गर्भिणी रुक्मिणी नारी । डोहाळे पुसे श्रीहरी ॥

दुसर्‍यांत समवया सख्या मिळुनी येती । बहुपरीचा विनोद करिती । विंझण घेऊनि हातीं । चवरंगी उपचार सुशोभित करिती । लाविली उटी वाळ्याची । गुंफिली वेणी चांफ्याची । घातिली माळ सुमनांची । घनदाट वास सुगंध सुटला भारी । डोहाळे पुसे श्रीहरी ॥

तिसर्‍यांत बहु डोहाळे होती । सोहाळे द्राक्षाचे मंडप देती । लाविली बाग केळीची वृक्ष पालवले । फलभार तरुवर आले । पुष्पांची बागशाही । शेवंती मोगरा जाई । अंब्यांची घनदाट आंबराई । झोपाळे बांधुनी बसवी त्यावरी । डोहाळे पसे श्रीहरी ॥

चवथ्यांत कळे गोतास आला विश्वास । लागला पांचवा मास । गुंफिली फुलांची जाळी । मेंदी नखास माखिली । पक्वान्नें नानापरीचीं केलीं । कांद्याची भाकरी शिळी । चांदणें रात्र अंधेरी । थंडीत गुलाबी कोवळ्या उन्हाच्या लहरीं । डोहाळे पुसे श्रीहरी ॥

लागला सहावा मास पसरलें तेज । अवतरती मकरध्वज । नेसुनी हिरवा शालु हिरवाच साज । पाहुनिया खूष हो यदुराज । बसुनि पति शेजारीं ओटी भरी । डोहाळे पुसे श्रीहरी ॥

लागला सातवा मास । पोट नारळी महालामधिं केली आरास । नगरीच्या नारी गातीं मंजूळ गाणीं । कुणीं चेष्टा करिती मिळुनी । वाटिती हळदकुंकूं पानसुपारी । डोहाळे पुसे श्रीहरी ॥

आठव्यांत शास्त्र संस्कार अठांगूळ करिती । गोतास आमंत्रण देती । कुणी आणिती चिरकंचुकी आहेर करिती । देवीचे आशीर्वाद घेती । सुस्वर वाद्य वाजंत्री चौघडा भेरी । डोहाळे पुसे श्रीहरी ॥

नऊमास नऊ दिवस । झाली प्रसूत बहु आनंद द्वारकेस । वाटीती नगरी शर्करा भरूनिया रथ । जन्मासि ये रतिकांत । हर्षले मनीं श्रीरंग । भक्तासि करूणा मेघ गंगेस लागला छंद । आवडीनें गातीं गुणगान जमुनीया नारी । डोहाळे पुसे श्रीहरी ॥

डोहाळ जेवणाच्या निमित्तानें जमलेल्या बायका मागच्या गीताप्रमाणेंच हेंहि गीत म्हणतात . गीताचा आशय तोच . पण समाज भिन्न पडतात . पहिलें गीत प्रामुख्यानें बहुजन समाजांतील स्त्रिया गातात . आणि हें गीत पुढारलेल्या वर्गांतील स्त्रिया गातात . त्यामुळें भाषेच्या वापरांतहि फरक दिसून येतो . या फरकापलीकडे पूर्वीच्या गाण्यापेक्षां ह्या गाण्यांत वेगळी कांहीं भावना व्यक्त झालेली दिसत नाहीं . वर्णन मात्र सविस्तर आलेलें आहे . इतकेंच काय तें त्यामुळें भगवान् श्रीकृष्णाच्या वेळचें ऐश्वर्य नजरेंत भरायला अधिक अवसर सांपडतो . तसेंच सामान्य मनालाहि तें कल्पनेंत कां होईना उपभोगण्याची संधि मिळाल्याचा आनंद होतो ! निदान असा आदर्श डोळ्यापुढें रहायला तरी हरकत नाहीं , या खुळ्या समजुतीनें बायका भारून जातात .

पुराणामध्यें सांपडणार्‍या दशरथ आणि कौसल्येच्या विवाहाच्या रोमांचकारी कथेच्या पार्श्वभूमीवर आधारलेलें हें गाणें आहे . इथें दशरथ कौसल्येला तिची आवडनिवड विचारीत आहे . परंतु ती सर्वसामान्य जीवनामधील नाहीं . कौसल्येचा पुत्र राम आपल्या मृत्यूला कारणीभूत होईल हें विधिलिखित खोटें ठरावें , म्हणून पराकोटीचा प्रयत्‍न करणार्‍या रावणाच्या कारस्थानाला हाणून पाडण्याची हिकमत या ठिकाणीं व्यक्त झालेली आहे . कौसल्येच्या उदरांत वाढत असलेल्या रामचंद्राच्या पराक्रमाची जणुं ही तयारी चालली आहे . आणि ती भाग्यवती ठरावी , वैभवशाली व्हावी म्हणूनच कीं काय दशरथ कौसल्येच्या खाण्यापिण्याची व वस्त्रालंकारांचीहि या ठिकाणीं काळजी घेत आहे ! त्यामुळें एकदम ऐकतांक्षणींच समजावयास कठीण वाटणारें हें गाणें रामासारखा पराक्रमी पुत्र व्हावा या भोळ्या आशेनें सामान्य स्त्रिया तोंडपाठ करून मोठ्या आवडीनें म्हणतात . गर्भार्शीच्या कानांवर हें जरूर पडावें म्हणजे तिचें मन प्रसन्न राहील व देवमाणसाला जन्म दिल्याचें पुण्य तिच्या पदरांत पडेल , ही त्यांची भोळी समजूत असते . सर्व सामान्यांच्या कौतुकाच्या कल्पनेबरोबरच असामान्य जीवनांतील कौतुकाचीहि गुंफण या गाण्यांत मोठ्या खुबीनें केलेली दिसून येते . त्यामुळें अगोदरच प्रभु रामचंद्राविषयीं अपार जिव्हाळा मनांत बाळगणार्‍या स्त्रियांना या गाण्याची आणखी गोडी वाटूं लागते . जुना इतिहास नव्यानें घडविण्याची हिंमत बाळगूनच जणूं हें गाणें त्या डोहाळ जेवणाचे वेळीं म्हणतात !

डोहाळ्याचें हें गीत बहुजन समाजातील या बाबतींतील एक प्रातिनिधिक भावना या दृष्टीनें गोंधळी लोक गातांना दिसून येतात . अगदीं घरगुती जीवनदर्शन घडविणारें हें गाणें क्वचित् प्रसंगी कुठें कुठें स्त्रियाहि चारचौघी बसून , येणार्‍या गाण्यांची गंमतींचें मोजदाद करायला लागल्या म्हणजे , म्हणतांना दिसून येतात . कुठें कुठें कोकेवालेहि हें गाणें म्हणावयास सांगितलें तर आपल्या कोका (तंतुवाद्य ) वाजवून म्हणतांना दिसून येतात .

पुष्कळदां असें होतें कीं , डोहाळे जेवणाचेवेंळीं कांहीं बायका न्हाण आलें असतांना म्हणावयाचें गाणेंहि म्हणत असतात . हें गाणें सर्वत्र आढळतें . तें असें आहे .-

विठ्ठल रुक्मिणीच्या निमित्तानें सर्वसामान्य घरांत होणारें कौतुक या रीतीनें इथें व्यक्त झालेलें आहे . न्हाण आलें त्यावेळीं झालेलें कौतुक आतांच्या गर्भाशींच्या कौतुकांत अधिक भर घालीत आहे , हें दाखविण्याच्या ईर्षेंनेंच हें गाणें अशावेळीं म्हणत असतात .

डोहाळजेवण हा स्त्रीच्या जीवनांत येणारा सदासर्वकाळाचा , प्रत्येक पिंढींतील , असा एक विंलोभनीय सोहळा आहे . त्यामुळें बदलत्या काळाप्रमाणें त्या सोहळ्या निमित्तानें गाइल्या जाणाच्या गाण्यांना नव्या गाण्यांचीहि जोड लाभत जाते . अशापैकींच जोड देणारें मला सांपडलेलें डोहाळ्याचें एक गीत असें आहे -

महाराष्ट्राला सौभाग्याचे दिवस दाखविणार्‍या छत्रपति शिवाजी महाराजांच्या परमपूज्य मातोश्री जिजाबाई यांचें मनोगत व्यक्त करणारें हें डोहाळे गीत आहे . शिवाजी हा पराक्रमी पुत्र व्हावा म्हणून त्याच्या भाग्यशाली आईनें प्रकट केलेली ही इच्छा मराठी मनाला स्फूर्ति देणारी आहे . मराठ्यांच्या इतिहासाची बैठक या गाण्याच्या निमित्तानें समाजापुढें आलेली आहे . मोंगली अंमलाचा व सत्तेचा कंटाळा आलेल्या व परतंत्र्यांतून स्वराज्य निर्मितीकडे धांवणार्‍या जिजाऊच्या मनांतील ही भावना हृदयाला जाऊन भिडणारी आहे . पराक्रमी मातेची ही भाषा त्यामुळेंच स्त्रियांना आवडीची झाली आहे . माझा मुलगा शिवाजीसारखा पराक्रमी व्हावा असें प्रत्येक स्त्रीला वाटावें , एवढी ईर्षा या गाण्यानें निर्माण होते . त्यामुळेंच या गाण्याची योजना डोहाळेगीतांत जरूर केली जाते व स्त्रिया आवडीनें तें म्हणतातहि .

अशा प्रकारचीं डोहाळे गीतें आणखी पुष्कळ असतील . पण मला जीं मिळालीं आहेत त्यांचें सौंदर्य असें आहे . गर्भार्शीला भरपूर उत्साह देणारीं व भावी मुलाचा आदर्श मनासमोर उभा करण्यास समर्थ असलेलीं हीं गीतें आहेत . त्यांच्यामध्यें पराक्रम आहे , स्फूर्ति आहे , इतिहास आहे , कौतुक आहे , उत्तेजन आहे , सारें कांहीं आहे . त्यामुळें ज्या त्या घराण्याच्या पद्धतीप्रमाणें सजविलेल्या आसनावर अभिमानानें बसणार्‍या गर्भार्शीला त्यांच्या श्रवणानें निश्चित आनंद होतो . मनांतील संकोच नाहींसा करून ती आपल्या भावी मुलाचें चित्र मनासारखें रंगविण्यांत गुंगून जाते . आपल्या आवडीच्या पदार्थांचें सेवन करतांना अशावेळीं या गीतांतील सुंदर आणि मंगल भावनांची पोंच आपल्या पोटांतील बाळाच्या रक्तामध्यें होऊं दे अशी तीव्र इच्छा तिच्याठायीं निर्माण होते ; व त्या आनंदांतच ती सर्वांशीं खुल्या दिल्यानें वागून होणार्‍या कौतुकाचें सहर्ष स्वागत करते .