काशीखंड - अध्याय ४६ वा

॥ श्रीगणेशाय नमः ॥ अगस्ति वदे जी शिवपुत्रा ॥ मज तृप्ति नाहीं जी षड्‍वक्रा ॥ जैसा जंतुउद्बविता धात्रा ॥ नव्हे जी अशक्त तेवीं मी ॥१॥
तैसीं तुझे मुखींचीं शब्दरत्नें ॥ माझिये श्रवणीं मिरवती भूषणें ॥ कीं श्रवणमुखीं भोजनें ॥ अर्पिसी मज अनाथासी ॥२॥
काशीखंडकथा करितां श्रवण ॥ अधिकचि प्रदीप्त हुताशन ॥ महा किल्बिषाहुतीचें दहन ॥ केलें तुवां स्वामी ॥३॥
तरी क्षमा कीजे मज अनाथा ॥ निरूपा जी मय़ूखादित्याची कथा ॥ जेणें पराभवे महा व्यथा ॥ श्रोतयां जनांची ॥४॥
तंव स्वामी म्हणे गा कुंभजा ॥ सूर्यानें आराधिलें वृषध्वजा ॥ तप करितां त्या कश्यपात्मजा ॥ क्रमिले दिवस बहुत ॥५॥
ते काशीमध्यें पंचनदी जाण ॥ महातीर्थ असे पापनाशन ॥ तेथें सूर्यें केलें अनुष्ठान ॥ पांच सहस्त्र वर्षें पैं ॥६॥
तंव सूर्यासी तप साध्य करितां ॥ परियेसीं गा मित्रावरुणसुता ॥ कैसी तपश्चर्येची योग्यता ॥ ते ऐक ऋषिवर्या ॥७॥
पांच सहस्त्र एक संवत्सर ॥ तें ब्रह्मयाचें आयुष्य साचार ॥ इतुकें केलें तप अपार ॥ मार्तंडे तेणें ॥८॥
पंचनदीतीर्थाच्या तीरीं ॥ तो मार्तंड तपसाधन करी ॥ तेणें स्थापिला तो त्रिपुरारी ॥ गभस्तीश्वरलिंग तें ॥९॥
तेणें सूर्यकुंड केलें महातीर्थ ॥ मग ध्यानीं लक्षिला भवानीकांत ॥ शिवभक्तीचा धरोनि स्वार्थ ॥ मनीं लक्षिला हर ॥१०॥
जैसा देह अचेतन शयनीं ॥ आणि जीवात्मा भ्रमतसे मेदिनीं ॥ तैसा मार्तंड लक्षीतसे ध्यानीं ॥ त्रिपुरांतकासी ॥११॥
तो तपें संतप्त थोर झाला ॥ कीं महा तपें तापला ॥ ध्यानीं मनीं स्थापूनि विसरला ॥ आपण आपणातें ॥१२॥
तपतापें प्रज्वळला वन्ही ॥ अति महातेजें दीप्त झाला तरणी ॥ महाज्वाळा संचरलिया गगनीं ॥ तेणें तापला व्योमलोक ॥१३॥
महाकिरणलहरी उद्भवलिया ॥ त्या सव्यापसव्य धांविन्नलिया ॥ तेणें देवमातृका पोळलिया ॥ दश दिशांच्या ॥१४॥
अवघें संतप्त झालें भूमंडळ ॥ पृथ्वीजनें लंघिले कुळाचळ ॥ महापूरें वायु लोकपाळ ॥ पावले पीडा थोरी ॥१५॥
क्षितिगर्भीं जे संचरले ॥ त्यांहीं पाताळजंतूंसी पीडिलें ॥ तें तप नव्हे मांडिलें ॥ प्रळयान्त लोकांसी ॥१६॥
ऐसा त्या मार्तंडाचा तेजकल्लोळ ॥ कीं तो महाप्रळयींचा वडवानला ॥ तो दाहीतसे ब्रह्मांडगोळ ॥ कल्पांती जैसा ॥१७॥
तैसें तरणितेजें त्रिभुवन ॥ तपें संतप्त जाहाले त्रिभुवनजन ॥ परी पवनाचें जें शीतळपण ॥ होतें ते काळीं ॥१८॥
तेणें मंद जाहालीसे उष्णता ॥ म्हणोनि क्षयो नव्हे मर्त्य जंतां ॥ मग पृथ्वीचे जन भवानीकांता ॥ आले शरणागत ॥१९॥
ते काशीचे लोक नेमव्रती ॥ त्यांहीं प्रार्थिला तो पशुपती ॥ जयजयाजी आदिलिंगाकृती ॥ विश्वंभरा सदाशिवा ॥२०॥
दीर्घ या अविमुक्तीचें महिमान ॥ अपार सुखें जें येथींचें राहाणें ॥ ऐसें बोलती चतुर्वेद पुराणें ॥ सर्वकाळ स्वामी ॥२१॥
येथींचे पंचत्वें ते सायुज्यता ॥ ऐसें जाणीतलें वेदीं पाहातां ॥ या काशीचें परम सुख निर्धारीतां ॥ मंद जाहाले चतुर्वेद ॥२२॥
तरी त्या सुखास्तव काशीपुरी ॥ आम्ही सेवीतसों जी त्रिपुरारी ॥ तुम्हांऐसा असतां साहाकारी ॥ आम्हांसी कां पीडा थोर ॥२३॥
नेणों कैंचा जी वडवानळ ॥ क्षितीं उद्भवलासे महाज्वाळ ॥ तेणें तेजें दश दिशा भूगोळ ॥ संतप्त जाहाला ॥२४॥
जी जी महादुःखाची कोडी ॥ चौर्‍यायशीं लक्षांची बांदवडी ॥ निमिषार्ध न लागतांचि तोडी ॥ तो मंत्र काशी द्वय अक्षरें ॥२५॥
तरी ऐसें काशीचें परम सुख ॥ वाखाणितां अशक्त चर्तुमुख ॥ तरी आम्हां हें वन्हिबहुदुःख ॥ निर्मिलें कोठोनियां ॥२६॥
ऐसी त्या जंतूंची करुणा ॥ विचारोनि शिवें आणिलें मना ॥ मग कृपा उद्भवली पंचानना ॥ त्या सर्व लोकांची ॥२७॥
मग बोलिला त्रिनयन ॥ सूर्यांने मांडिलें अनुष्ठान ॥ पंच सहस्त्र एक संवत्सर पूर्ण ॥ जाहाले आयुष्याचे ॥२८॥
मग पंचनदीतीर्थासी ॥ तेथें गभस्तीश्वरलिंगापासी ॥ प्रसन्न व्हावया मार्तंडासी ॥ आला असे हर ॥२९॥
सूर्याचें तप देखोनि शंकर ॥ मानसीं विस्मित झाला थोर ॥ तपतापें देखिला अंगार ॥ प्रळयकाळींचा जैसा ॥३०॥
दश दिशा फांकला सहस्त्रकर ॥ पंच सहस्त्र वर्षें झालीं साचार ॥ मग तो कश्यपाचा कुमर ॥ आश्वासिला शिवें ॥३१॥
शंकर म्हणे गा द्विजमान्या ॥ आतां स्थिर होईं गा कश्यपनंदना ॥ ऐसी विश्वनाथें केली आज्ञा ॥ तये वेळीं सूर्यासी ॥३२॥
म्हणे तुझें महातप दुर्धर तरणी ॥ उष्ण केली सर्वही मेदिनी ॥ तूं स्वर्गाच्या ठायीं दिव्य मणी ॥ तृतीय चक्षू माझा तूं ॥३३॥
ऐसा त्रय वेळां वदे शंकर ॥ तरी प्रत्युत्तर न करी दिवाकर ॥ अंतरनिष्ठ झाला महाथोर ॥ स्थानीं अचळ जैसा ॥३४॥
तेणें मन स्थापिलें ध्यानीं ॥ मग तो शब्द नायके श्रवणीं ॥ जैसा तो जीवात्मा देहाकारणीं ॥ भोगी सुषुप्ती ॥३५॥
मग शिवें अमृतकरीं धरिला ॥ तेणें तंव तो शांत झाला ॥ प्रसन्नवदनें आश्वासिला ॥ धामराज तो ॥३६॥
तंव सूर्यें उघडिले चक्षू ॥ तेणें द्दष्टी देखिला विरूपाक्षू ॥ कोटी गभस्तींचें तेज चक्षू ॥ महा तेज प्रकाशू ॥३७॥
सूर्याचें तेज संचरलें मेदिनीं ॥ अधिक तेजें देखिला शूलपाणी ॥ तेज लक्षितां कोटीगुणें तरणी ॥ न्यून झाला ॥३८॥
जैसा उदय झालिया भास्कर ॥ तेजें मंद दिसे रजनीकर ॥ तैसा शिवतेजें अदितिकुमर ॥ तेजें मंद जाहाला ॥३९॥
सर्व भूषणीं देखिलें भवानीकांता ॥ मग आश्चर्य करी तो सविता ॥ दशभुज पंचवक्र देखतां ॥ विस्मित जाहाला तरणी ॥४०॥
भस्मधूली लेपिली सर्व गात्रीं ॥ गजांबरी नीलकंठ त्रिनेत्री ॥ दिव्य जटाधारी विकटाकृती ॥ मिशा पिंगट पिंगाक्ष शंकर ॥४१॥
शार्दूलचर्म गजचर्मांबरें ॥ फणिवरभूषणें दिव्यांबरें ॥ वृषभवाहन भवानीशंकरें ॥ स्थापिलें पद्मासन ॥४२॥
ऐसा उमेसहित शंकर ॥ त्यासी स्तविता जाहाला दिवाकर ॥ म्हणे जयजयाजी त्रिशूळधर ॥ मृगांकधरा शिवा ॥४३॥
जैसी दिव्य पुष्परागाची दीप्ती ॥ कीं ते आदिनाथाची ज्ञानशक्ती ॥ तैसी उमा वामांगी हैमवती ॥ तुमची इच्छा सदाशिवा ॥४४॥
त्रैलोक्यमंडळीं विचारितां ॥ हें दिसतसे ब्रह्मांडजनिता ॥ हे तंव तुम्हांसा योग्य जी समर्था ॥ ज्योतिलिंगा ॥४५॥
जैसी मदनभार्या रती ॥ तीहूनि कल्पकाळीं सगुण अरुंधती ॥ ते तुवां समर्पिली जी पशुपती ॥ स्वहस्तें वसिष्ठासी ॥४६॥
तैसी तुमची निजांगना भवानी ॥ तुम्हांसी भिन्न नव्हे जी शूलपाणी ॥ जैसा आमोद सुमनींहोनी ॥ न धरीचि भिन्नत्व ॥४७॥
सर्वां घटीं हे शैलजा ॥ त्या घटीं व्यापक तूं वृषभध्वजा ॥ शिवासी मिळाली हे दक्षात्मजा ॥ अगाध इच्छा तुमची ॥४८॥
तरी ते वाखाणितां दाक्षायणी ॥ तेजें लोपले कोटि तरणी ॥ कीं शत सहस्त्र दिनमणी ॥ उद्भवले एक वेळे ॥४९॥
रूप लक्षितां ते गौर सांवळी ॥ कंचुकी शोभे वक्षःस्थळीं ॥ ते सर्व जगन्माता पयाळी ॥ स्त्रवतसे जंतुमात्रां ॥५०॥
जरी बोलावी तियेची संतती ॥ तरी ते म्हणावी सर्वजनिती ॥ सांगावी शृंगाराची पद्धती ॥ तरी कुबेर भांडारी ॥५१॥
आतां असो हें वर्णन हैमवती ॥ तरी ते शिवाची महाशक्ती ॥ तो भवानीकांत बहुतां स्तुतां स्तुतीं ॥ वाखाणिला सूर्यानें ॥५२॥
जें सूर्यानें स्तविलें भवानीकांता ॥ आणिक स्तविली ते दक्षदुहिता ॥ तें संकलित निरूपिलें जी श्रोतां ॥ शिवकथेसी विलंबास्तव ॥५३॥
ऐसें स्तवन केलें दिवाकरें ॥ दीर्घ संतोष मानिला शंकरें ॥ म्हणे पुरे गा पुरे प्रत्युत्तरें ॥ परिसें माझीं ॥५४॥
मार्तंडा तुवां जें केलें स्तवन ॥ तेणें तूं झालासी पावन ॥ आतां तुज मी जाहालें गा प्रसन्न ॥ ये काळीं निश्चयेंसीं ॥५५॥
तुझे मुखीं जे स्तुतितुषार ॥ तें मज प्रकाशलें गंगानीर ॥ जैसें मज तृप्त करी तो शीतकर ॥ मग म्यां मौळी धरियेला ॥५६॥
तेणें शांत केला तमोगुण ॥ कीं तूं एक भक्त देखिला पूर्ण ॥ जैसा माझे भाळीं तृतीय नयन ॥ काय होशील तूं ॥५७॥
जैसीं तीं आपुलीं सर्व गात्रें ॥ शरीरासी नव्हेति भिन्नमात्रें ॥ ते माझी उष्णता तृतीय नेत्रें ॥ ते म्यां समर्पिली तुज ॥५८॥
सूर्यासी म्हणे भवानीरमणू ॥ तूं त्रैलोक्याचे ठायीं दिव्यभानु ॥ सर्वांघटीं व्यापक महाप्राज्ञु ॥ धुंडिराजा मार्तंडा ॥५९॥
त्रैलोक्याचे ठायीं शुभाशुभ कर्में ॥ उत्पत्ति प्रलय नाना जंतूंसी जन्में ॥ हें सर्वही जाणसी तूं ज्ञानागमें ॥ सत्य वाचा माझी हे ॥६०॥
तूं सर्वां घटीं परमात्मा ॥ जाणसी सर्व जीवांच्या कर्मधर्मा ॥ तो दोषदंडगुण पूज्य यमा ॥ निरूपिलें तुज माझिया ॥६१॥
मेरूचिया प्रदक्षिणेसी ॥ चौसष्टी घटिका प्रमाणासी ॥ उत्पत्ति प्रलय नित्य करिसा ॥ सर्व जीवांसी तूं ॥६२॥
तूं ब्राह्मणांचा स्वामी दैवत ॥ आणि तूंचि अग्नि हुत ॥ त्यांसी यागीं करिसी नित्य तृप्त ॥ तेंहीं तूं जाणसी ॥६३॥
आणिक परियेसीं गा गभस्ती ॥ तूं माझें स्वरूप साक्षात मूर्ती ॥ जे माझ्या ठायीं दिव्य तेजदीप्ती ॥ तेहीं म्यां तुज समर्पिली ॥६४॥
शिव म्हणे गा कश्यपात्मजा सगुणा ॥ तुज मी करितों नामधारणा ॥ तूं सुवर्णाचलाचिया भ्रमणा ॥ दिवामणि नाम तुझें ॥६५॥
धामराज मार्तंड प्रसिद्ध सविता ॥ दिनेश रवि भासकर आदित्या ॥ सूर्या अरूणा भानु उदिता ॥ हीं द्वादश नामें तुझीं ॥६६॥
तुवां लिंगीं स्थापिला जो शंकर ॥ नाम ठेविलें गभस्तीश्वर ॥ तेथें पूजाविधि करी जो नर ॥ तो होय सर्व व्याधिनिर्मुक्त ॥६७॥
तुवां येथें तीर्थ निर्मिलें ॥ त्यासी गभस्ति नाम झालें ॥ तेथें स्नान दान जया घडलें ॥ ते वसती सूर्यलोकीं ॥६८॥
विश्वनाथ-दक्षिणभागीं जाण ॥ दंडपाणीसमीप महाप्राज्ञा ॥ तो तूं मयूखादित्य गहन ॥ स्थापिलासी सगुण महा ॥६९॥
तेथें चैत्र शुद्ध त्रयोदशी दिनीं ॥ ते तुझी यात्रा काशीमध्यें तरणी ॥ ऐसा वर देतसे शूलपाणी ॥ काशीमध्यें सूर्यासी ॥७०॥
मग मृगांकधारी म्हणे दिवाकरासी ॥ तुज स्थापिलें मेरुप्रदक्षिणेसी ॥ संख्या एक लक्ष योजनें आकाशीं ॥ भ्रमिजे सृष्टिकार्या ॥७१॥
मग समर्पिला अद्‍भुतशक्तीचा वेग ॥ मनापरीस वहिला योग ॥ तूं निमिषार्धें क्रमिसील मार्ग ॥ दोन सहस्त्र शतें दोनी ॥७२॥
संख्या बेचाळीस लक्ष प्रमाण ॥ आणि पंचाहत्तर सहस्त्र योजन ॥ इतुकें घटिकेचें प्रमाण ॥ समर्पिलें शिवें ॥७३॥
तुज समर्पिला दिव्य रहवंरु ॥ मनोवृत्ति उच्चैःश्रवा वारु ॥ रथीं सारथी तुझा सहोदरु ॥ प्राप्त होईल अरुण तो ॥७४॥
सूया एकचक्री तुझा रहंवर ॥ कीं तें वसुमतीचें विमान सुंदर ॥ चौसष्ट घटिकेमध्यें वसुंधरा केर ॥ क्रमिसी छप्पन्न कोटी ॥७५॥
स्वामी म्हणे गा अगस्तिमुनी ॥ ऐसा हा प्रथम पुण्यग्रह तरणी ॥ एक लक्ष योजनें गगनीं दिव्यमणी ॥ स्थापिला शिवें ॥७६॥
बेचाळीस सहस्त्र योजन ॥ या मार्तंडाचें शरीरप्रमाण ॥ तो द्वादशकळापरिपूर्ण ॥ सृष्टी विरिंचिदेवाची ॥७७॥
दुसरा पुण्यग्रह अत्रिकुमर ॥ तो षोडशकळीं पूर्ण शीतकर ॥ त्याचा लक्षिला शरीरपसर ॥ चव्वेचाळीस सहस्त्र योजनें ॥७८॥
तिसरा ग्रह बुध जाणा ॥ कैसें लक्षिलें त्याचे प्रमाणा ॥ तो चोवीस सहस्त्र योजनें जाणा ॥ शरीरसंख्या तयाची ॥७९॥
चौथा पूर्ण ग्रह देवगुरु ॥ जो अंगिराऋषीचा कुमरु ॥ एकवीस सहस्त्र पसरु ॥ लक्षिला तयाचा ॥८०॥
आतां तप्तग्रह जो मंगळ ॥ तो एक वसुमतीचा बाळा ॥ त्याचा लक्षितां शरीरगोळ ॥ सवालक्ष योजनें पैं ॥८१॥
आणिक जो ग्रह उग्रमूर्ती ॥ त्यासी प्रसवली संज्ञा गभस्ती ॥ त्याची लक्षिली शरीरगणती ॥ सवा लक्ष योजनें पैं ॥८२॥
आणिक गा भार्गवाचा नंदन ॥ तो संख्येसी सांगीतला एकनयन ॥ बत्तीस सहस्त्र योजनें पूर्ण ॥ शरीर दैत्यगुरूचें ॥८३॥
आतां राहूचें शरीरप्रमाण ॥ लक्षिलें नव सहस्त्र योजन ॥ आणि केतूची संख्या पूर्ण ॥ अष्टोत्तर शतें पैं ॥८४॥
स्वामी म्हणे गा अगस्तिमुनि ॥ हे नव ग्रह आले आनंदवनीं ॥ आपुलाल्या लिंगस्थापना करूनी ॥ प्रसन्न केलें सदाशिवा ॥८५॥
या अध्यायाची फलश्रुती ॥ श्रवणें पठणें होय जनाप्रती ॥ त्यांचे वंशावळीसी गभस्ती ॥ चुकवी यमपंथा ॥८६॥
जो अध्याय करील श्रवण पठण ॥ त्याचे शरीरीं प्रकाशें ब्रन्ध ॥ तो महादोषासी दग्धी जठरग्न ॥ द्वादश वर्षांचिया ॥८७॥
सूर्यमंत्र जे त्रिकाळ जपती ॥ त्यांचे गृहीं पीडा न बाधिती ॥ आणिक धनधान्याची विपत्ती ॥ नसे त्या गृहीं पैं ॥८८॥
ऐसें हें धर्मशास्त्र परिसतं ॥ सर्वथा नेणिजे व्याधिवार्ता ॥ शिवदास गोमा विनवी श्रोतां ॥ सावधान पुढिलिया कथेसी ॥८९॥
इति श्रीस्कंदपुराणे काशीखंडे मयूखादित्यमाहात्म्यवर्णनं नाम षट्‍चत्वारिंशाध्यायः ॥४६॥
॥ श्रीसांवसदाशिवार्पणमस्तु ॥