काशी खंड - अध्याय ३ रा

॥ श्रीगणेशाय नमः ॥  
मग प्रवर्तलिया प्रभातकाळ ॥ भ्रमण करितां दिक्पाळ ॥ ताराग्रहणक्षत्रांची माळ ॥ अडकली तैं पर्वता ॥१॥
रविशाशिरहंवर त्वरित ॥ पश्चिमेसी मार्ग क्रमावया उदित ॥ तंव पुढें देखिला नभचुंभित ॥ विंध्य पर्वत तो ॥२॥
मेरुप्रदक्षिणेचें कार्य ॥ बहु त्वरावंत सोम सूर्य ॥ परी किं करोति पुढें आश्चर्य ॥ देखिलें तिहीं तत्काळ ॥३॥
सृष्टिकार्याची अवस्था ॥ हृदयीं कल्पीतसे सविता ॥ प्रकाश व्हावया सर्व जीवजंतां ॥ चौर्‍यायशीं लक्ष योनींप्रती ॥४॥
हा धर्म कल्पीतसे तरणी ॥ म्हणे हें विघ्न उदेलें कोठूनी ॥ मार्ग राहिला रोधूनी ॥ ग्रहणक्षत्रदिक्पतींचा ॥५॥
स्वर्गलोकींहूनि मंदाकिनी ॥ येत येतां मृत्युभुवनीं ॥ जनां उद्धरावयालागुनी ॥ शिवकांता उदेली ॥६॥
मेरुनें समर्पिली जयासी कन्या ॥ तो आडवा देखिला गिरीमान्या ॥ तेर्णे रोधिली तरंगिणी धन्या ॥ भागीरथी तेधवां ॥७॥
तैसा ग्रहणक्षत्रांआ भार ॥ कोंडोनि राहिला तो गिरिवर ॥ मेरुसीं बांधोनि स्पर्धा थोर ॥ वाढला गिरी तो ॥८॥
आतां असो हे दृष्टांतवार्ता ॥ विंध्याद्रीनें निरोधिला सविता ॥ तेणें नाशिली हे योग्यता ॥ सर्व कार्यांची ॥९॥
उत्तरेसी माध्यान्हीं रविकर ॥ दक्षिणेसी प्रवर्तला अंधकार ॥ तेणें भूमंडळी झाले थोर ॥ प्रलय आकांत तेधवां ॥१०॥
राहिलीं नक्षत्रांची चलनें ॥ तिथि वार नक्षत्रें आणि लग्नें ॥ यज्ञ होमादि सिद्धिसाधनें ॥ राहिली तेव्हां षट्‌कर्मे ॥११॥
अवनीवरी राहिले कर्मयाग ॥ तेणे देवांसा नाहीं यज्ञभाग ॥ ऐसा विंध्याद्रीनें रोधिला मार्ग ॥ रविचंद्राचा तेधवां ॥१२॥
ऐसा विचारितां प्रश्न ॥ म्हणती अकथ्य कर्त्याचें कारण ॥ तरी हें भूत भविष्य वर्तमान ॥ अव्यक्त जाण आम्हांसी ॥१३॥
म्हणोनि सर्व ग्रह तारागण तरणी ॥ स्थिर झाले आपुले स्थानीं ॥ म्हणती कर्ता जाणे सर्व करणी ॥ आपण राहूं येथेंचि ॥१४॥
मग विंध्याचे पाठारीं सहस्त्रकर ॥ बैसतां दक्षिणेसी प्रवर्तला अंधार ॥ तेणें प्रलय झाला थोर ॥ मृत्युलोकासी तेधवां ॥१५॥
मग तरणि म्हणे गा अरुणापक्षा ॥ आपणां मेरुप्रदक्षिणेची अपेक्षा ॥ आतां स्मरुं त्या विरुपाक्षा ॥ जेणें केलें हें अरिष्ट ॥१६॥
न कळे कैंचा उद्भवला गिरी ॥ मार्ग निरोधिला गगनोदरीं ॥ मागील प्रदक्षिणें हा क्षितीवरी ॥ देखिला नाहीं सर्वथा ॥१७॥
ऐसा तरणि झाला अवस्थाभूत ॥ तेणें आकांत भोंवला पृथ्वींत ॥ प्रमथां अव्यक्त झालीसे मात ॥ भूत भविष्य वर्तमानांची ॥१८॥
राहिली दिक्पातींची घिरटी ॥ तेणें वरुण झालासे आवृतदृष्टी ॥ अवर्षण झालेंसे क्षितितटीं ॥ लक्ष संवत्सरपर्यंत ॥१९॥
यागमागावीण सर्वही ॥ देव क्षुधातुर झाली पाहीं ॥ परी किं करोति सविता तोही ॥ निरोधिला मार्ग तेधवां ॥२०॥
दक्षिणेसी प्रलय घोर अंधारें ॥ उत्तर संहारिली माध्यान्हरविकरें ॥ ऐसें जाणोनियां वज्रधरें ॥ आदरिलासे विचारु ॥२१॥
मग सर्व सुरांसह सुरनाथ ॥ दिक्पति आणि प्रमथ ॥ क्रमिते झाले तेव्हां पंथ ॥ गुरुचे भेटीकारणें ॥२२॥
मग तो अंगिराचा कुमरु ॥ वज्रधरें वंदिला बृहस्पति गुरु ॥ मग कथिता झाला विचारु ॥ सृष्टिकार्याचा ॥२३॥
गुरुसी प्रार्थना करी वर्जधर ॥ अवर्षण झालें जी लक्ष संवत्सर ॥ प्रमथांसी पीढा झाली थोर ॥ यागभागेवीण ॥२४॥
आतां प्रलय मांडला आत्यंतिक ॥ विनाशकाळा पावला मृत्युलोक ॥ क्षितीं भ्रष्ट झाले षट्‌कर्मिक ॥ राहिलीं कर्मे याग हवनें ॥२५॥
मग बोले गुरु दिव्यधी ॥ सर्व विद्यारत्नक्षीराब्धी ॥ सांगता झाला  उपायसिद्धी ॥ सहस्त्रनेत्रासी साक्षेपें ॥२६॥
गुरु म्हणे जी वज्रमुष्टी ॥ विघ्न उदेलें असे क्षितितटीं ॥ तरी हे असे विरिंचिदेवाची सृष्टि ॥ आता तोचि करील उपावो ॥२७॥
तरी दिक्पाति आणि ग्रह ॥ आपण प्रार्थूं तो पितामह ॥ मग देव आणि सर्व ग्रह ॥ झालेती एकवट ॥२८॥
ते दिक्पति एकत्र होऊन ॥ शशीचा कांत सहस्त्रनयन ॥ नैऋत आणि वरुण ॥ वैश्वानरं तो एक ॥२९॥
सोम आण सहस्त्रकर ॥ कृतांत आणि तो समीर ॥ कुबेरे आणि देवगुरु थोर ॥ सकळ सुर जे कांहीं ॥३०॥
ऐसे मिळवोनि प्रमथ ॥ प्रथम निघाला तो सुरनाथ ॥ मग क्रमिते झाले पंथ ॥ सत्यलोकींचा ॥३१॥
ते विधिसंनिधानीं पावले एकमेळें ॥ जयजयकारें गर्जती वदनकमळें ॥ भूमीवरी ठेवूनि भाळें ॥ घालिते झाले लोटांगणे ॥३२॥
मग देवीं आरंभिली स्तुति ॥ जयजयाजी सत्यलोकपति ॥ जयजयाजी वेदमूर्ति ॥ पितामह होसी सर्वांचा ॥३३॥
तंव विधि बैसलासे ध्यानीं ॥ देव स्तविती नाना वचनीं ॥ तो कैसा देखिला चतुरानन नयनीं ॥ प्रमथादिकीं समस्तीं ॥३४॥
देखिला तेजःपुंज ऐसा ॥ सहस्त्र विद्युल्लता लोपती प्रकाशा ॥ कीं मार्तंड उजळली पूर्व दिशा ॥ तैसा देखिला विरिंचि तो ॥३५॥
जैसी गभस्तीची तेजदीप्ती ॥ तैप्ती विधितनूची कांती ॥ देवांचे नेत्र झाले मंदवृत्ती ॥ रुप न्याहाळितां ते ठायीं ॥३६॥
मग स्तवी गुरु अंगिरा ॥ जयजयाजी सावित्रीवरा ॥ जयजयाजी सृष्टिकरा ॥ पितामह तूं एक ॥३७॥
तुझिया स्मरणमात्रें ॥ क्षणामाजीं हरिसी तापत्रयें सर्वत्रें ॥ उद्धरलों जी दर्शनमात्रे ॥ देखिलें नेत्रें रुप तुझे ॥३८॥
त्रैलोक्य तुमची संतति ॥ ऐसा तू समर्थ सावित्रीपति ॥ तरी या देवगणांची काकुळती ॥ धांवणे करा जी सत्वर ॥३९॥
पुण्यफळ प्राप्त झाले आम्हांसी ॥ जें दर्शन दिधलें त्वरेंसीं ॥ तरी या त्रिविध तापासी ॥ करीं मुक्त सर्वस्वें ॥४०॥
तुम्हां केलिया प्रसन्न ॥ तरी सर्वही सिद्धीचें कारण ॥ म्हणोनि घातलें लोटांगण ॥ प्रथमादिकीं आदरेंसी ॥४१॥
प्रलय मांडिला जी दारुण ॥ अवनींत जाहलें अवर्षण ॥ लक्ष संवत्सर पूर्ण ॥ झाले असती ये वेळां ॥४२॥
मार्ग रोधिला सोमसूर्यांचा ॥ क्षयो झाला जी पृथ्वीचा ॥ आतां उपाव देखिजे साचा ॥ जेणें तरे हे मेदिनी ॥४३॥
ऐसी देवगुरुची वाणी ॥ परिसोनी विधि विचारी मनीं ॥ करींची घातली स्मरणी ॥ श्रवणबिळीं तेधवां ॥४४॥
मग विधि मधुर वाणीसीं ॥ बोलता झाला देवगुरुसीं ॥ मी तोषलों तुझिये भक्तीसी ॥ अहर्निशीं जाण पां ॥४५॥
विधि म्हणे जी बृहस्पती ॥ मी तोषलों तुझिये स्तुती ॥ जैसा मंदाकिनजिळें पशुपती ॥ संतोषे सेवितां ॥४६॥
तुम्ही आलेति ज्या कार्यासी ॥ तें निवेदावें सर्व आम्हांसी ॥ मग देवगुरु वदे विधीसी ॥ शैलवर्तमान  तें ॥४७॥
कैसी प्रकाशाची गती ॥ ते किमर्थ कथिजे गभस्तीप्रती ॥ जे सृष्टी तुमची मनोवृत्ती ॥ केवीं कथावी तुम्हांसी ॥४८॥
तूं होशी इच्छेचा दाता ॥ भूत भविष्य वर्तमान कथिता ॥ तूं चार खाणी उद्भविता ॥ पितामह तूंचि होसी ॥४९॥
बाळक झालें बोलकें ॥ म्हणोनि माता बोलवी कौतुकें ॥ तीं उत्तरें जरी निरर्थकें ॥ परी मानी सत्य ऐसीं ॥५०॥
तैसी तुमची मानसेच्छा ॥ आम्हां करीतसां पृच्छा ॥ जैसी ते धेनु समत्वें वत्सां-॥ वरी वोळे पैं जैसी ॥५१॥
तरी हेंचि यावया कारण ॥ थोर लाभ जें तुमचें दर्शन ॥ यानंतर जें निरुपण ॥ तें किंचित्कार्य जाणावें ॥५२॥
सर्व कुळाचळांमाजी गिरिनाथ ॥ विंध्याद्री झाला जी समर्थ ॥ तेणें निरोधिला पंथ ॥ ग्रहतारासोमसूर्यांचा ॥५३॥
जैसा शुद्धमृतभोजनीं हरळ ॥ दशनीं घसरे  प्राशितां कवळ ॥ तैसा यज्ञ भागीं विंध्याचळ ॥ संचरला देवांसी ॥५४॥
पृथ्वीमाजी झालासे कल्पांत ॥ हा मध्येंच उठावला पर्वत ॥ मार्ग खोळंबले समस्त ॥ नभचुंबित दीर्घ तो ॥५५॥
ऐसी मेरुप्रदक्षिणेची चिंता ॥ श्रद्धाविमुख झालों सावित्रीकांता ॥ दिनमानाचिया गती सविता ॥ बहुत असे त्वरावंत ॥५६॥
परी सर्वथा न चले कांहीं ॥ आतां तुम्हां श्रुत असो सर्वही ॥ जेणें संतोषती देव हृदयीं ॥ तोचि करावा उपावो ॥५७॥
मग विधि वदे उपावयुक्ती ॥ परिसा जी देवगुरु बृहस्पती ॥ जें असेल तुमचे चित्तीं ॥ तेंचि होईल सिद्ध कार्य ॥५८॥
कैसी जाईल हे वसुमती ॥ इसी रक्षक बहुत असती ॥ ते परिसावे हो बृहस्पती ॥ कवण कवण कैशापरी ॥५९॥
जे कां सदा व्रती नेमी ॥ आणि तत्पर जे स्वधर्मी ॥ ते एक योजिले कामीं ॥ पृथ्वीरक्षक सर्वथा ॥६०॥
जे कां उदार मनाचे ॥ आणि सत्यार्थ भावाचे ॥ असत्य न वदती वाचे ॥ ते एक पृथ्वीतारक ॥६१॥
शुद्धभाव शुद्धभक्ति ॥ सत्यवादी दृढमति ॥ ते एक रक्षक असती ॥ या महीतळातें ॥६२॥
शांति क्षमा दया देहीं ॥ आणि नित्यानित्य समता पाही ॥ सर्वभूतीं समदृष्टि सर्वदाही ॥ ते एक पृथ्वीतारक ॥६३॥
परस्त्रियेतें न अभिलाषिती ॥ धर्मकाजीं द्रव्य वेंचिती ॥ शिवालयीं अखंड वसती ॥ ते एक पृथ्वीतारक ॥६४॥
शिवस्तुतिपरायण जे सदा ॥ साधुजनांची नेणती निंदा ॥ अखंड चुकविती प्रमादा ॥ ते एक पृथ्वीतारक ॥६५॥
नित्य आचरती षट्‌कर्म ॥ शौच संध्या कुलधर्म ॥ ध्यान अध्ययन यजन याजन नेम ॥ प्रतिग्रहवर्ज भिक्षाटन ॥६६॥
ऐसे जे गायत्रीजपकारक ॥ ते भूमंडळी द्विजनायक ॥ तेही एक महीरक्षक ॥ योजिले असती जाणिजे ॥६७॥
गांधिसुतें प्रतिसृष्टि केली ॥ ते गायत्रीचि आव्हानिली ॥ मग ते सिद्धि प्राप्त झाली ॥ बहुतां जनांसी पैं ॥६८॥
ते गायत्री वेदत्रयाआधीं ॥ द्विजमुखें झालीसे सिद्धी ॥ तेणें स्फुरतसे मंत्रविधी ॥ सूर्यरथासी पैं ॥६९॥
नाना अर्ध्य देतां तरणीसी ॥ त्या अर्ध्ये मुक्ति तयासी ॥ तेणें सर्वही राक्षसांसी ॥ होतसे क्षय तत्काळ ॥७०॥
बिंब उदय झालिया संध्यासाधन ॥ तें संध्या नव्हे तरणीचा अपमान ॥ त्याचेनि अर्ध्य देतां तत्क्षण ॥ उद्भवती राक्षस ॥७१॥
ते अस्ताचळा जाऊनि मागुती ॥ सूर्यमूर्तीशीं युद्ध करिती ॥ अर्धाबिम्भ असता जे अर्ध्य देती ॥ तेणें पावती क्षयातें ॥७२॥
ऐसे ते उत्तम द्विजवर ॥ त्यांस दान दीजे साचार ॥ दिव्यांबरें आणि अलंकार ॥ द्यावे आदरें विप्रांसी ॥७३॥
तरी उत्तम कैसे ब्राह्मण ॥ न घेती अधमाचें दान ॥ नित्य ब्रह्मचर्याचरण ॥ स्त्रीसंग नाहीं ऋतूविना ॥७४॥
तेचि उत्तम गा ब्राह्मण ॥ काशी प्रयाग राहिले सेवून ॥ जे ईश्वरभक्तिवांचून ॥ आन सर्वथा नेणती जे ॥७५॥
तयांसी गोदान दीजे ॥ सुवर्णशृंगी मुक्तें बांधिजे ॥ मग ते भावपूर्वक समर्पिजे ॥ काशीं प्रयागीं सर्वथा ॥७६॥
तरी धेनु कैसी ॥ मी विरिंचि जपतसें तियेसी ॥ दुग्ध स्त्रवे जे जनांसी ॥ परोपकारलागोनी ॥७७॥
गोमयाचें जें सडासंमार्जन ॥ तेथें प्रमथादिकांचे आसन ॥ गोमूत्रें तरी तत्क्षण ॥ शीत हरे सर्वही ॥७८॥
गोघृताविण श्राद्ध शून्य ॥ गोदुग्धेंविण निष्फळ यज्ञ ॥ गोदंडमुखीं स्पर्शतां जाण ॥ भंगती दोष दिनत्रयाचे ॥७९॥
जे गोधनें प्रतिपाळिती ॥ आणि जे गायीची सेवा करिती ॥ तयांसी गोलोकप्राप्ती ॥ युगानुयुगी निरंतर ॥८०॥
ब्रह्मा सृष्टिकर्ता झाला ॥ तैं गायत्रीमंत्र आव्हानिला ॥ ऐसा प्रमथांसी वदला ॥ विरिंचिनाथ तो ॥८१॥
वेद उद्भवले जयेपासून ॥ ते गायत्री कैशी गा न्यून ॥ तरी स्वर्गमृत्युपाताळभुवन ॥ हें कर्तव्य जियेचें ॥८२॥
ऐशा ज्या नाना धर्मनीती ॥ वर्तते असती या क्षितीं ॥ तयांचेनि शक्ती वसुमती ॥ तरली असे सर्वदा ॥८३॥
ऐसें तो विरिंचि वदला ॥ मग देवीं जयजयकार केला ॥ मागुती आज्ञा करिता झाला ॥ प्रमथादिकांसी ॥८४॥
तुम्ही आलेति ज्या कार्यासी ॥ तरी आतां जावें वाराणशीसी ॥ तेथें असे अगस्तिऋषी ॥ तो करील कार्य तुमचें ॥८५॥
पूर्वापार ऐसेंचि एक ॥ झालें होतें प्रलयांतक ॥ तें किंचितमात्र कौतुक ॥ सांगों अगस्तिमुनीचे ॥८६॥
इल्वल वातापी दैत्य उद्‌भवले ॥ ते पूर्वी अगस्तीनें भक्षिले ॥ तैसेंच हें कार्य करील वहिलें ॥ तुमचें जाणा ऋषिवर्य ॥८७॥
ऐसें विरिंचि अनुवांदला ॥ मग देवी जयजयकार केला ॥ म्हणती आमुचा तपतरणि उदया आला ॥ जैं घडेल तीर्थ काशी ॥८८॥
विधि उत्तरे ऐकोनि ऐसीं ॥ देवांचे उजळले वदनशशी ॥ परमानंद झाला मानसीं ॥ चकोरांसमान ॥८९॥
विरिंचिदेवाचीं शब्दरत्नें ॥ देवीं घेतलीं महायत्नें ॥ मग तयांसी करिती जतनें ॥ हृदयमांदुसेमाजी भरुनी ॥९०॥
सप्त सागरांचिया शुक्ती ॥ की त्या देवांची हृदये होतीं ॥ तेथें वर्षल्या स्वाती ॥ विधिआज्ञांअंबु तें ॥९१॥
ऐसी आज्ञा करी विधाता ॥ उचंबळल्या देवांच्या चित्तसरिता ॥ म्हणती कार्य हो न हो आतां ॥ आपणां लाभ काशीचा ॥९२॥
सफळ जी आमुचा जन्म ॥ सफळ जन्मांतरींचे यज्ञ होम ॥ सफळ आमुचा व्रतनेम ॥ जे प्राप्त काशी आम्हांतें ॥९३॥
आमुचीं सामर्थ्ये अनुपम्य ॥ जे ब्रह्मादिकांसी अगम्य ॥ आम्हांसी ते झाली सुगम ॥ पूर्वभाग्यें काशीपुरी ॥९४॥
विधिआज्ञा वंदोनि मौळीं ॥ मग देव निघाले तत्काळीं ॥ मनोवेगें भूमंडळीं ॥ आले असती ते ॥९५॥
मग सत्यलोकींहूनि प्रमथ ॥ दिक्पति आणि सुरनाथ ॥ क्रमिते झाल पथ ॥ काशीपुरीचा तेधवां ॥९६॥
गगनीं जैसीं गंधर्वनगरें ॥ तैसीं देवांचीं विमानें सुंदरे ॥ कीं ते गगनामाजी तारे ॥ उदेले सतेज ॥९७॥
छत्रें शोभती मौक्तिकांची ॥ कळशीं प्रभा कोटि विद्युल्लतांची ॥ माजी गायनें गंधर्वादिकांची ॥होत असती सर्वकाळ ॥९८॥
बहु त्वरेंसी उतरती देव भार ॥ गण-गंधर्व-यक्ष-किन्नर ॥ जैसें मेरुमस्तकींहूनि नीर ॥ उतरे मंदाकिनीचें ॥९९॥
ऐसे भूमंडळीं आले सुरगण ॥ त्यांहीं देखिलें आनंदवन ॥ जैसें तटाक जळें परिपूर्ण ॥ देतसे लहरी आनंदें ॥१००॥
जेथें हेमकुमुदिनी अपार ॥ तेंचि काय वसिन्नलें काशीपुर ॥ त्यामाजी कमळें ते प्रसाद मनोहर ॥ भक्त तेचि अलिकुळ तेथें ॥१०१॥
आतां असो हे पाल्हाळवाणी ॥ सर्व देव बैसले विमानीं ॥ ते आनंदवन काशीस्थानीं ॥ उतरते जाहाले ॥१०२॥
देवीं देखिली ते काशी ॥ सुखावले परम मानसीं ॥ तें मज निरुपावयासी ॥ कैंचि मति पामरा ॥१०३॥
मृत्युकाळीं मिळे अमृतपान ॥ कीं क्षुधितालागीं जेवीं मिष्टान्न ॥ कीं सुषुप्तिकाळी मृदु आस्तरण ॥ प्राप्त होय दैवयोगें ॥१०४॥
कीं सांपडे पूर्वजांचा ठेवा ॥ कीं कल्पद्रुम जोडला निर्दैवा ॥ त्याहूनि विशेष जाहाले देवां ॥ जैसें रंकासी राज्यपद ॥१०५॥
आतां असो हे दृष्टांतयुक्ती ॥ देव प्रवेश करिती अविमुक्ती ॥ ते कथा परिसावी जी पुढती ॥ महापुण्यपावन ॥१०६॥
शिवदास गोमा बद्धहस्तीं ॥ प्राथर्तिसे श्रोतयांप्रती ॥ आताम भेटेल देवांसी अगस्ती ॥ ते कथा पुढारीं परिसावी ॥१०७॥
इति श्रीस्कंदपुराणे काशीखंड विरिंचिदर्शन-सुरकाशीप्रवेशो नाम तृतीयाध्यायः ॥३॥
श्रीसांबसदाशिवार्पणमस्तु ॥ शुभं भवतु ॥
॥ इति तृतीयाध्यायः समाप्तः ॥