प्राजापत्य विवाह

चौथा प्रकार ‘ प्राजापत्यविवाहा ’ चा. या विवाहात प्रजापती देवतेचा उद्देश मानिला आहे, तथापि ‘ प्रजा ’ म्हणजे संतती, व तिचा ‘ पती ; म्हणजे स्वामी, अशी या देवताशब्दाची व्युत्पत्ती आहे, व विवाहाचा उद्देशही त्याप्रमाणेच पूर्ण लौकिक तर्‍हेचा आहे. कन्येच्या पित्यास वर पसंत पडला म्हणजे तो ‘ तुम्ही दोघे एकत्र राहून धर्माचरण करीत रहा ’ असे उभयता वधूवरांस बजावून सांगतो, व नंतर वराची पूजा होऊन त्यास कन्या देण्यात येते. ‘ धर्माचरण ’ या शब्दात धर्म, अर्थ व काम या तिहींचाही अंतर्भाव समजला पाहिजे; व या तिन्ही गोष्टी वधू आणि वर एकत्र एकविचारे करीत राहतील, त्यांचे अतिक्रमण उभयतांपैकी कोणीही करणार नाही, अशा अर्थाची “ धर्मे च अर्थे च कामे च अनातिचरामि ” या शब्दांची प्रतिज्ञा दोघांच्याही तोंडून वदविली जाते. पूजा करावयाची ती मधुपर्कविधीने करावी असे मनुस्मृतीवरील सर्वज्ञनारायणनामक टीकाकाराचे मत आहे.
या विवाहात पती व पत्नी उभयता एकत्र राहून धर्मचरणाने वागण्याची अट मुद्दाम घातली आहे, तिचा हेतू गृहस्थाश्रम पाळण्याचा आहे; अर्थात उभयतांनीही पुढील आश्रमांकडे जाण्याची मनाची प्रवृत्ती होऊ देता कामा नये; एवढेच नव्हे, तर वराने आपल्या या स्त्रीहून इतर स्त्रीशी विवाह करण्याचेदेखील मनात आणू नये, असे समजूनच हा विवाह व्हावयाचा असा स्पष्ट अर्थ दिसतो. पहिल्या तीन विवाहांप्रमाणे हाही ब्राह्मणापुरताच आहे. तसेच त्याची योग्यता ब्राह्म अगर दैव यांच्याएवढी नाही, तथापि आर्षात कन्यापिता काही तरी मोबदला इच्छितो, तसला प्रकार या विवाहात नसल्याने तो आर्षविवाहापेक्षा अधिक योग्यतेचा आहे.