श्रीरेणुकेचें प्रदीर्घ अष्टक

( वृत्त : वसंततिलका )
श्रीपुण्य क्षेत्रस्थळ माहुर येंकवीरे ।
तीर्थोदकीं दुरित पंक अनेकवीरे ॥
श्रीरेणुके ! विमल दावि, पदारविंदें ।
नारायणी जय जगज्जननी अनंदे ॥१॥
आमंत्रितों तुज मि कुंकुम अक्षतांनीं ।
ये माझिया ह्रदय - मंदिरिं - मोक्षदानी ॥
माते तुझे विभव मंडप शोभिवंत ।
देतात मान गरिबांप्रति - भाग्यवंत ॥२॥
श्रीमूळपीठवसिनी जयश्री भवानी ।
वर्णावि काय महिमा हिन मानवांनीं ॥
आरंभिल्या प्रथम भाषण बालकानं ।
दे माउली मुदित वारुनि बाल कान ॥३॥
माझीहि माय जशि तूं अवघ्या दिनांची ।
लाऊनि घेशि उगि - कां उपव्याधि ‘ ना ’ ची ॥
देती सहस्त्रवदनादिक वेद ग्वाही ।
देणार नाहिं स्वपुता - जननी दगा ही ॥४॥
अंबे तुलाचि म्हणतात, दिनाचि आई ।
सांभाळ वेद श्रुतिच्या वचनासि बाई ॥
नाहीं मि दीन जननी अशि मात्र वाणी ।
काढूनिया करुं नको करुणेसि वाणी ॥५॥
जीवाचि जीवनकळा अइ रेणुका, तूं ।
कापट्य कापुस नको अणु रेणु कातुं ॥
निंदेसि पात्र करिसी मुळ कां कवीला ।
मुंगे टपून असती गुळ - काकवीला ॥६॥
आनंत नामिं गुणिलें, गुण गूणकांनीं ।
मीही म्हणून करितों गुणगूण कानीं ॥
झेंपे गरुड गगनीं निज आवसावें ।
आम्हीं स्वपक्ष असतां उगि कां बसावें ॥७॥
मोठयावरीच बहुधा अइनें रुसावें ।
अंकीं लहान मुल घेउनिया बसावें ॥
मोठें पहात बसतें दुर यद्यपी तें ।
मांडीवरीच लघु बालक दुग्ध पीतें ॥८॥
ते पोहणार बुडती थकतां उडाणी ।
नौकेमधींच बसुनी तरती अडाणी ॥
ज्ञानाभिमान धरुनी फसतो शहाणा ।
अंबे तुझ्या सतत मीं वहातों वहाणा ॥९॥
आसून ज्ञान खळग्यामधि कां पडावें ।
मूर्खेंहि ग्रंथ इतुके तरि कां पढावे ॥
मौनेंचि मीन गिळितो बगळा झर्‍यांत ।
बोलोनि गोड पडतो शुक पिंजर्‍यांत ॥१०॥
देणें रुकारचि पडे शरणांगतीला ।
ठेवी स्वदास दगडापरि संगतीला ॥
लावून पायरी करी चउकोनि टाकी ।
खाऊनि तांबुल, वरीच थुकोनि टाकी ॥११॥
हेवा नसे तिळभरी ध्रुव चांदणीचा ।
श्रीरेणुके ! तरि करी तरु अंगणींचा ॥
राहूं उभेचि न हसूंहि कुठें न हालूं ।
डोलूं सदोदित परी तुजसी न बोलूं ॥१२॥
किंवा सदैव आपुल्या बसवी समोर ।
माते, करुन मजला शुक - हंस - मोर ॥
किंवा पशूपरि तरी गृहिं माय पोस ।
देहांतरीं सहज होइल पायपोस ॥१३॥
नाहीं अशी बरि सदा किरकिर कानीं ।
ऐकूं नयेचि करुणा किरकिर कानीं ॥
श्रीमंतिणीस धरिली अळ लेकरांनीं ।
दे माउली उचित जें घडलें करांनीं ॥१४॥
देतान्नदान श्रमलीस विशाळपाणी ।
सोडूनि सत्रिं बसलीस खुशालवाणी ॥
हाका अशा मि जगतांमधिं मारुं कां न ।
डाकाचि लक्षुमिगृहीं पडला रुका न ॥१५॥
पाळूनि आधिं सदनांतरिं पांखराला ।
नेऊनि माय ढकलूं नये आखराला ॥
जाता न घेतिल अतां अपणांत जाती ।
आधेमधेंचि तनुही कुपणांत जाती ॥१६॥
कीं द्यावयासि बळि आणुनि बोकडाला ।
या ठेविलेसि दृढ बांधुनि लांकडाला ॥
अंबे अनाथ वृक व्याघ्र बळी न हो मीं ।
तत्रापि ब्रह्मबिज हें तुं बळी न होमीं ॥१७॥
बाई तुला कशि न ये किंव माणसाची ।
जाताति प्राण निघुनी तुझि आण साची ॥
मी दीनवाणि रडतां तुज सौख्य वाटे ।
मारुं नकोचि दुखतील तुझे खवाटे ॥१८॥
कां हो तुझें प्रगट नाम नये गुणाला ।
याची असे निपट लाज तरी कुणाला ॥
त्वां सोडिल्या सुपथ हा जननीपणाचा ।
श्रीरेणुके ! खचितची मग मी कुणाचा ॥१९॥
नामामृतासि दुसरें रस साधनांचें ।
कां इच्छितेस ‘ गण ’ हें नवसा धनाचें ॥
त्वां सोडिल्या सुपथ हा जननीपणाचा ।
श्रीरेणुके ! खचितची मग मी कुणाचा ॥२०॥
तूं शाहणी चतुर लक्षणि सदगुणाची ।
जाणोनि सर्व अमुच्या मनिंच्या खुणाची ।
त्वां सोडिल्या सुपथ हा जननीपणाचा ।
श्रीरेणुके ! खचितची मग मी कुणाचा ॥२१॥
माते स्वगर्भि नव्हतां नवमास लाहो ।
त्वां दाविला स्तनरसें नव मासला हो ॥
लागून गेलि सुरुची अधरास आई ।
आतां तुझ्या धरिन कीं पदरास बाई ॥२२॥
अंबे तुझे गुण कथामृत मी पितोची ।
क्षोभे परंतु उर हा क्षय चेपितोची ॥
होते अतीशय मला यमयातना ही ।
आशा तुझी म्हणुन कीं, जिव जात नाहीं ॥२३॥
हे काम क्रोध मदमत्सर लांडगे हो ।
निष्ठूर फोडिति हडें खळ दांडगे हो ॥
होते अतीशय मला यमयातना ही ।
आशा तुझी म्हणुन कीं, जिव जात नाहीं ॥२४॥
वीकल्पनाहि फिरवी जिव गर्गराची ।
दुर्वासनाहि तनु चावित कर्कराची ।
होते अतीशय मला यमयातना ही ।
आशा तुझी म्हणुन कीं, जिव जात नाहीं ॥२५॥
आली जरा झरझरा हलवीत मुंडी ।
घालील ही अवदसा मृति - होमकुंडीं ॥
होते अतीशय मला यमयातना ही ॥
आशा तुझी म्हणुन कीं, जिव जात नाहीं ॥२६॥
हे काळदूत कसतीच कसूनि पाशीं ।
ते जेवला न म्हणती अथवा उपाशी ॥
होते अतीशय मला यमयातना ही ।
आशा तुझी म्हणुन कीं, जिव जात नाहीं ॥२७॥
माते तुझ्याविण कसा मि जिवंत राहूं ।
आहे जिवंतचि परी अजिवंत राहू ॥
भगवत्कथामृत विषापरि गूण दावी ।
वीचित्र दैवगतिही किति हो वदावी ॥२८॥
ऐसाचि दूःसह सदा दुर वास राहो ।
त्वां सांडिलें ह्मणुनिया दुर वासरा हो ॥
सोडोनि लोभ पडली आइ ज्यास दावी ।
त्याची जगीं दुरदशा किति हो वदावी ॥२९॥
तो सार्वभौम नृपश्रेष्ठचि पुंडलीक ।
आसोत अन्य असतीलचि मांडलिक ॥
मातेसि पाठ हरिलाहि न मूख दावी
मातेचि त्यासि ममता किती हो वदावी ॥३०॥
शापेचि पर्तलि दया सतिचीं पतीला ।
संताप शांतक दिला उपशाप तीला ॥
झाली शिळा मुखकळा परिहास्य दावी ।
श्रीराघवीं प्रिति तिची कितिहो वदावी ॥३१॥
पार्थासि कामिनि - निशा उठली कुभद्रा ।
तो कामतात बदली बनली सुभद्रा ॥
मुद्रा हिरोनि मग त्या सखयासि दावी ।
भक्ताचि प्रीति हरिला किति हो वदावी ॥३२॥
अंकीं शिरें स्वरिपुनीं जरि स्थापियेलीं
त्यानें धरोनि कशि चरचर कापियेलीं ॥
सद्धर्मताचि मधुकैटभिं थोर दावी
निष्ठूरता हरिचि ही कितिहो वदावी ॥३३॥
येकानें माय वधिली निजशस्त्रहातें ।
बा दुसर्‍यानें वधिलाचि अशस्त्रघातें ॥
मातापित्यासि तिसरा प्रतिबंध दावी ।
त्रैमूर्तिचीहि महिमा कितिहो वदावी ॥३४॥
जी ऊठवी विरथ बालक थापटोनी ।
तोडी रथीं त्रिकुट तालकथा पटोनी ॥
जी विश्वरुप पट त्या रण रंगिं दावी ।
भगवदगीतेचि महिमा कितिहो वदावी ॥३५॥
टाकूनि कल्पलतिका गृहिं शिंदळीच्या ।
कां रे वनांत फिरतोसि तुं शिंदळीच्या ॥
कां रे, असा तरि मना पडलासि दावी ।
मूर्खा तुझी मुढदशा कितिहो वदावी ॥३६॥
पीतांबरी तटणि येत जटांबरीच्या ।
श्रीमंत दोघि बहिणीच बरोबरीच्या ॥
सिंहस्थ पर्वणिच भेटिस यावयासी ।
जाती स्मरुन जन पावन व्हावयासी ॥३७॥
भगवदगीता हि ह्रदयांतरिं सांठवावी ।
भगवदगीतेचि जननी मनिं आठवावी ॥
पार्थासि कृष्ण गुढ हा जयलाभ दावी ।
भगवदगितेची महिमा किति हो वदावी ॥३८॥
अंबे तुझेंचि स्वपुतें शिर कापलेलें ।
किंचीत मात्र न दिसेचि संतापलेलें ॥
जे कां आनंदमय, वैभव भाव दावी ।
पुत्रावरी तुझि प्रिती कितिहो वदावी ॥३९॥
टाकूनियां तुं ह्रदयस्थित माउलीला ।
कां पाहतोसि जगतांतिल माउलीला ॥
कां रे असा तरि मना पडलासि दावीं ।
मूर्खा तुझी मुढदशा कितिहो वदावी ॥४०॥
श्रीरेणुका नमन गायन स्नान संध्या ।
म्यां सोडिल्या जपतपादिक कर्मचिंध्या ॥
म्यां कांस खास धरिली स्वपितांबराची ।
श्रीनारदापरिस मी रडका बराची ॥४१॥
तूं येक काम करितां करिसी अनंत ।
तूं दोन काम करितां करिसी अनर्थ ॥
तूं येक नाम जप टाकुनि सर्व धर्म ।
तारील नामचि तुला श्रुतिसारवर्म ॥४२॥
कां धांवतोसि तुं तिच्या उगि पाठिमागें ।
ये आपुल्याचि सदनीं फिर पाठिमागें ॥
नानाकृतीं न गवसे बहु चंचलाची ।
नामेंचि साउलि धरी निज अंचळाची ॥४३॥
दुःखाचि झाडि तुटतां तुटतां तुटेल ।
सौख्याचि वाडि जुटतां जुटतां जुडेल ॥
हा बोध शांत व तिचा, अवघा बराची ।
होतो परी प्रसुतिचा जिव घाबराची ॥४४॥
येथून प्रार्थुन तुला नमितों शुभांगे ।
येथेंचि ये तुं अळशावरि माय गंगे ॥
तेथें न येचि तरि कां ह्मणतों असा मी ।
श्रीरेणुकेचि परस्वाधिन मी असामी ॥४५॥
श्रीविठ्ठलासि म्हणती जननी विठाई ।
कीं यावयासि करुणाघन शीघ्र ठाईं ॥
वाटेल वाइट विटेलचि चोखटाई ।
काढील माय अमुची म्हणतां खटाई ॥४६॥
पुत्रासि आणि जनकासि सदा अबोला ।
ऐशासि काय तरि ठेउनि स्नेह बोला ! ॥
सारंगपाणि हरि, तो स्मर पंचबाणीं ।
दोघे विनाश करिताति प्रपंचबाणीं ॥४७॥
श्रीक्षीरसिंधु परि त्याहि रमा - पित्याला ।
संगोपितां कधिं नयेचि अमा पित्याला ॥
तूं माउली मुळपिठाचि भली पिठाई ।
कां गूळ धुंडुं त्यजुनी अयती मिठाई ॥४८॥
येथेंचि माझि धनलक्षुमि मोक्ष काशी ।
कां तोडुं जोडुं अपरोक्ष परोक्ष काशी ॥
क्षेत्रज्ञ क्षेत्र क्षर अक्षर सारसाक्षी ।
श्रीरेणुका जननि सुंदर सारसाक्षी ॥४९॥
नाहीं दया अलि बया तुजसारखीला ।
येईल काय सखये दुसर्‍या सखीला ॥
द्वारीं तुझ्याचि मरणें निरधार केला ।
जाणार नाहिं तुज सोडुनि द्वारकेला ॥५०॥
धात्या तुला निजसुता परि लोक सारे ।
शत्रूपरी मिच तरी गमलों कसा रे ॥
आइ लेंकराचि ममता कशि तोडितोसी ।
पापाचि जोडि अजुनी किती जोडितोसी ॥५१॥
शत्रू मला छळिति तूं नसतीस जेव्हां ।
येतां गृहीं मग तुला दिसती न तेव्हां ॥
जातांचि तूं मग पुन्हां जुपती कबाडीं ।
माझी समग्र तुजला दिसते लबाडी ॥५२॥
जाऊं नको गरुडपक्षिणि माय कोठें ।
हे काळ - व्याळ, खळ धुंडिति कोटि कोठें ॥
ठेवीत जाइ सहसा अपुल्या सवेंची ।
लागेल स्वर्ग उडणें मजहीं सवेची ॥५३॥
म्यांही समर्पिली तुला गुणयुक्त कंठीं ।
देणें पडेल मजलाहि सुवर्ण कंठीं ॥
घेणें प्रशस्त न गमे अनुमानिकाला ।
त्वां भेटि अंति करणें अवघ्या निकाला ॥५४॥
देऊं नको क्षिर पुरी वट कोरडेची ।
ठेवूनि लोभ करि भाषण कोरडेंचि ॥
या पायिं बाई रड हा खूटतो रड्यांचा ।
ऐकून घोष घन कंकण तोरड्याचा ॥५५॥
लावण्यश्री प्रगटली गृहिं राजसा हो ।
दे कोंदणीं जंव समग्र हिरा जसा हो ॥
जो होय इंद्र भजतां पदपंकजासी ।
तो येतसे न भजतां पद रंक जासी ॥५६॥
नेत्राश्रुचें दिनमुखें अवरोनि पाणी ।
अंबे विनंति करितों पसरुनि पाणी ॥
दे कीर्तनामृत सदा रस याचकां हो ।
माझ्याचि पात्रिं करतीस प्रपंच कांहो ॥५७॥
माझ्याहि मान्य करणें अइ गायनाला ।
गंगोदकीं मिसळल्या तयिं काय नाला ॥
कार्यात कारण असें अवलंबनाचें ।
बिंबाचि सोय धरुनि प्रतिबिंब नाचे ॥५८॥
दैवें दिलें धरुनिया दरवेशिणीला ।
झालों अखंड अह्मि सादर वेसणीला ॥
सूत्रीं इच्या गवसलों मूढ माकडें हो ।
खांद्यावरीं शिरिं बसूं अथवा कडे हो ॥५९॥
आतां न बोलूं तरि अक्षरही चकार ।
आल्या पुढेंचि भवबंधन मोचकार ॥
सूज्ञांसि गोष्टि करणें बहुशा कशाला ।
सूर्यापुढें मिरविणें शतशा मशाला ॥६०॥
तोंडींच नामरस अमृतवल्लि पोटीं ।
जीच्या फळोफळिं अनंत ब्रह्मांडकोटीं ॥
साक्षात मूळपिठ - वासिनि रेणुका ही ।
कांक्षा नकाचि नर हो मनिं आणुं कांहीं ॥६१॥
हे बोबडे परि उणे गमती न बोल ।
आईच दाटुनि म्हणे गमती न बोल ॥
कौतूक मानि मुखिं लाउनी अंगुलीला ।
जी वर्णवीच अरुणापरि पंगुलीला ॥६२॥
केली स्तुती जननि आजि यथामतीनं ।
दे भेट माय क्षण लोचन थामती न ॥
त्या द्रौपदीचि, विदुराचि कणीच भाजी ।
घे ही सुपारि भरडी चिकणीच माझी ॥६३॥
झाला अनंद शुभ - मंगल पाडव्याला ।
आनंदिचा सकळ जंगल पाड व्याला ॥
आली वसंततिलका लतिका मोहोरा ।
आई त्वरीत इकडे फिरवी मोहोरा ॥६४॥
संभावना पुजन भोजन दक्षिणाही ।
सूवर्ण - पत्र - फल - पुष्प, प्रदक्षिणाही ॥
श्रीरेणुकेप्रति समर्पुनि विष्णुदास ।
जोडोनि हात प्रितिच्या धुपवी उदास ॥६५॥