उपदंशरोगनिदान
उपदंश रोगाचीं कारणें .
हस्ताभिवातान्नखदन्तपातादधावनाद्रत्यतिसेवनाद्वा ॥
योनिप्रदोषाश्च भवन्ति शिश्ने पञ्चोपदंशा विविधापचारै : ॥
हाताचा अमिधात , अथवा नख व दात यांच्या योगाने जखम झाल्यामुळे , अत्यंत स्त्रीसंग केल्यामुळे अथवा ( स्त्रीसंग केल्यानंतर ) शिश्न न धुतल्यामुळें ; तसेच ( लांब व राठ केस व रोग वगैरे ,) स्त्रीच्या गोनिदोषामुळे रोग्याच्या शिश्नाच्या ठायी उपदेश ( गर्मी ) रोग होत असतो . याचे पुढे सांगितल्याप्रमाणे पाच प्रकार आहेत .
वातोपदंशाचीं लक्षणें .
सतोदभेद : स्फुरणै : सकृष्णै :
स्फोटैर्ब्यवस्येत् पवनोपदंशम् ॥
पहिला प्रकार वातोपदंश :--- पात शिश्न स्कुरण पावते व त्यावर काळे फोड ( चट्टे ) उठतात , त्यात सुयांनी टोचल्यासारखी वेदना होते व ते चरतात .
पित्तोपदंश .
पीतैर्खडुक्लेदयुतै : सदाहै : पित्तण ---
दुसर प्रकार पित्तोपदंश :--- यात शिश्नावर उठणारे फोड पिवळे असून त्यांतून सारखे पाणी वाहते व त्याची आग होते .
रक्तोपदंदा
रक्तात्पिशितावभासै : ॥२॥
तिसरा प्रकार रक्तोपदंश :--- यात रक्तदोषामुळे शिश्नावर मांसासारखे तांबडे फोड येतात ,
कफोपदंश
सकण्डुरै : शोथयुतैर्महद्भि : शुक्लैर्घनस्नावयुतै : कफेन ॥३॥
चवया प्रकार कफोपदंश :--- यात शिश्नावर पांढर व मोठे असे फोड येऊन त्यांच्या ठिकाणी कंड , सूज व पूयस्राव हे तीन प्रकार द्दष्टीस पडतात .
सन्निपातोपदंश
नानाविधस्नावरुजोपपन्नमसाध्यमाहुस्त्रिमलोपदंशम् ॥
पांचवा प्रकार सन्निपातोपदंश :--- यात शिश्नावर उद्भवणांर्या फोडांस अनेक प्रकारच्या वेदना असतात व त्यांतून अनेक प्रकारचे स्राव होतात . तो असाध्य होय .
उपदशाचीं साध्यासाध्य लक्षणें .
सञ्जातमात्रे न करोति मूढ : क्रियां नरो यो विषये प्रसक्त : ॥४॥
कालेन शोथ : कृमिदाहपाकैर्विशीर्णशिश्नो म्रियते स तेन ॥
विशीर्णमांसं कृमिभि : प्रजग्धं मुष्कावशेषं परिवर्यजेत्त ॥५॥
उपदंशरोग झाला असतां जर रोग्याने मूर्खपणामुळे त्यावर उपचार न करता स्त्रीसंग केला तर कांही कालाने त्याचे शिश्च सुजून त्यांत किडे पडतात व दाह होतो व ते पिकते व त्या योगाने ते गळून त्यापायीच त्याचा मृत्यु घडतो . ( उपदंश रोगात जोपर्यंत शिश्नाचे मांस झडलेले नसते व त्यांत कृमि पडून त्यांनी ते खाऊन टाकलेले नसते तोपर्यंत तो वैद्यास साध्य होणाचा संभव आहे .) हा रोग होऊन एकदा शिश्नाचे मांस पडून गेले व कृमि पडून त्यांनी ते सर्व खाऊन टाकून वृषणमात्र अविशिष्ट राहिले म्हणजे वैद्याने रोगी हातात येण्याची आशा न धरीता स्यास सोडून द्यावे .
अङ्कुरैरिव सडयातैरुपर्युपरि संस्थितै : ॥
क्रमेण जायते वर्तिस्ताम्रचूडशिखोपमा ॥६॥
लिंगार्शाचीं लक्षणें .
कोशस्याभ्यन्तरे सन्धौ सर्वसन्धिगतापि वा ॥
कुलित्थाकृतय : केचित् केचित्पद्मदलोपमा : ॥७॥
मेढ्र्सन्धौ नृणां केचित् केचित्सर्वाश्रया : स्मृता : ॥
रुजादाहार्तिबहुलास्तृष्णामोहसमन्विता : ॥८॥
स्त्रीणां पुंसां च जायन्तेहयुपदंशा : सुदारुणा : ॥
लिङ्गवर्तिरितिख्याता लिङ्गार्श इति चापरे ॥
सर्वदना पिच्छिला च दुश्चिकित्स्या त्रिदोषजा ॥९॥
या उपदंशरोगाच्या शेवटी माधवाचार्य लिंगार्शरोग अथवा ज्यास कोणी वैद्य लिंगवर्ति रोग असेही म्हणतात , त्याची लक्षणे सांगतात तीं :--- या रोगांत शिश्नावर कोंबडयाच्या शेंडीप्रमाणे मांसाचे मोड एकावर एक उगवतात , त्यापैकी काहीचे आकार कुळिथासारखे व कांहीचे कमळाच्या पानासारखे असून हे मोड शिश्चाच्या कोशाच्या आंत , मण्यावर अथवा त्याच्या सांध्यावर अथवा सर्व शिश्नावर उद्भवत असतात . यांच्या ठिकाणी वेदना , चिकटपणा , दाह , टोचणी तहान , मोह हे प्रकार अत्यंत होतात व त्यामुळे त्रास व समाधान ही लक्षणे रोग्याच्या ठिकाणी द्दष्टीस पडतात . हा लिंगार्शरोग पुरुष व स्त्रिया या दोवांसही होतो व तो बुळबुळीत स्राव व वेदनायुक्त असा त्रिदोषजन्य असल्यामुळे बहुतकरून अत्यंत दु : साध्य असा असतो .