रक्तपित्त उत्पन्न होण्याचीं कारणें .
धर्मव्यायामशोकाध्वव्यवायैरतिसेवितै : ॥
तीक्ष्णोष्णक्षारलवणैरम्लै : कटुभिरेव च ॥१॥
पित्तं विदग्धं स्वगुणैर्विदहत्याशु शोणितम्‌ ॥
तत : प्रवर्तते रक्तमूर्ध्वं वऽधो द्विधाऽपि वा ॥२॥
ऊर्ध्वं नासाक्षिकर्णास्यैर्मेढ्रयोनिगुदैरध : ॥
कुपितं रोमकूपैश्च समस्तैस्तत्प्रवर्तते ॥३॥
वारंवार उन्हांत फिरणें , अतिशय श्रम करणें , फार शोक करणें , पुष्कळ चालणें , अत्यंत स्वीसंभोग करणें , आणि त्याचप्रमाणें मनस्वी तीक्ष्ण , उष्ण , खारट , लवण , आंबट व तिखट , अशा पदार्थांचें सेवन करणें इत्यादि कारणांमुळें कुपित झालेलें पित्त आपल्या ( उष्ण , द्रवकारक व तीक्ष्ण या ) स्वाभाविक गुणांमुळे रक्ताला तापवतें ते रक्त कधी रोग्याच्या ऊर्ध्व मार्गानें म्हणजे नाक , डोळे , कात व तोंड यांवाटें बाहेर पडतो ; कवी अधोमार्गाने म्हणजे शिश्न , येनि व गुदद्वार यांवाटे बाहेर पडते ; कधी कधी दोन्ही मार्गांनी पडू लागते . रक्त फारच दूषित झाले असले तर रोग्याच्या सर्व रोमरंध्रातून वाहूं लागते .
पूर्वरूप .
सदनं शीतकामित्वं कण्ठधूमायनं वमि : ॥
लोहगन्धिश्च निश्वासो भवत्यस्मिन्‌ भविष्यति ॥४॥
रक्तपित्त होण्याच्यापूर्वी घशातून धूर निघाल्याचा भास होणे , थंड पदार्थांचे सेवन करावेसे वाटणे , ग्लानि व ओकारी उत्पन्न होणे आणि त्याचप्रमाणे तापलेल्या लोखंडावर पाणी ओतल्याने जसा वास येतो तसा वास श्वासाला येणे , ही लक्षणे रोग्याच्या ठायी उत्पन्न होतात . ( या रक्तपित्ताचे वात , कफ व पित्त या तीन दोषांपासूनां पृथक्‌ पृथक्‌ होणारे तीन ; दोन दोषांच्या योगाने होणारा एक व तिन्ही दोष मिळून होणारा सान्निपातिक एक : असे पांच प्रकार आहेत .)
वातजन्य रक्तपित्त .
श्यावारूणं सफेतं च तौनुरुक्षं च वातिकम्‌ ॥
वातजन्य रक्तपित्त असले म्हणजे ते श्याम व अरूण रंगाचे , किचित्‌ फेसयुक्त , पातळ आणि रूक्ष असे असते .
कफजन्य रक्तपित्त .
सान्द्रं सपाण्डुसस्नेहं पिच्छिलं च कफान्वितम्‌ ॥५॥
कफमिश्रित रक्तपित्त . घट्ट , बुळबुळीत , किंचित पांढरे आणि स्नेहयुक्त असते .
पित्तजन्य रक्तपित्त .
रक्तपित्तं कषायाभं कृष्णं गोमूत्रसन्निभम्‌ ॥
मेचकागारधूमाभमञ्जनाभं च पैत्तिकम्‌ ॥६॥
पित्तसंबंधाच्या रक्तपित्ताचा रंग भगवा , काळा , गोमूत्रासारखा , मृदंगाच्या शाईसारखा , घेरोश्यासारखा किंवा सुर्ग्यासारस्वा काळा याप्रमाणे निरनिराळ्या प्रकारचा असतो .
संसृष्टलिङ्गं संसर्गात्‌ ट्रिलिङ्गं सान्निपातकम्‌ ॥
द्विदोषजन्य ( दोन दोन दोषांपासून होणार्‍या ) रक्तपित्तांत वर सांगितलेलीं दोन दोषांची लक्षणे मिश्रित असतात ; आणि त्रिदोषजन्य ( सान्निपातिक ) रक्तपित्तांत तिन्ही दोषांची लक्षणे द्दष्टीस पडतात .
ऊर्ध्वगं कफसंसृष्टमधोगं मारुतान्वितम्‌ ॥
द्विमार्गं कफवाताभ्यामुभाभ्यामनुवर्तते ॥७॥
कफजन्य रक्तपित्त ऊर्ध्व मार्गाने वाहते व वातजन्य अधोमार्गाने बाहेर पडते , दोन्ही मार्गांनी प्रवृत्त असलेल्या रक्तपित्तांत वात व कफ , किंवा वात व पित्त ; याप्रमाणे दोन दोषांचा संबंध असतो .
रक्तपित्ताविषयीं साध्यासाध्य विचार .
उर्ध्वं साध्यमधोयाप्यमसाध्यं युगपद्नतम्‌ ॥
एकमार्गं बलवतो नातिवेगं नवोत्थितम्‌ ॥८॥
रक्तपित्तं सुखे काले साध्यं स्यान्निरूपद्रवम्‌ ॥
एकदोषानुगं साध्यं द्विदोषं याप्यमुच्यते ॥९॥
त्रिदोषजं असाध्यं स्यान्मन्दाग्नेरतिवेगितम्‌ ॥
व्याधिभि : क्षीणदेहस्य वृद्धस्पानश्नतश्च यत्‌ ॥१०॥
उर्ध्व मार्गाने पडणारे रक्तपित्त कफजन्य असल्यामुळे साध्य असते . अधोमार्गाने बाहणारे रक्तपित्त याप्य ( रोगी औषध घेतो आहे तोपर्यंत बरे होणार व औषध सोडतांच पुन्हां उत्पन्न होणारे ) होऊन राहते ; पण उमयामार्गानें होणारे जें रक्तपित्त ते असाध्य बाणावे . याशिवाय रोग्याची शक्ति कायम राहून जर त्यास झालेले रक्तपित्त नवे , फार ओर नसलेले व ( हेमंत , शिशिर वगैरे ) सुखप्रद काळी झालेले असले व ते ( पुढे सांगितलेल्या ) त्यामुळे उद्भवणार्‍या उपद्रवांनीं युक्त नसले तर साध्य होते . आतां दोषाविषयी विचार केला तर एक दोषापासून उद्भवणारे रक्तपित्त साध्य होते . दोन दोषांपासून होणारे याप्य होऊन राह्ते . आणि त्न्ही दोषांच्या प्रकोपामुळे झालेले असाध्य असते . त्याचप्रमाणे रोगी वृद्ध , अन्न तुटलेला , जठराग्नि मंद झालेला व शरीराची शक्ति गेलेला असेल व त्यास फार जोराने पडणारे रक्तपित्ता झाले असेल तर ते असाध्य होय .
रक्तपित्ताचीं असाध्य लक्षणें .
मांसप्रक्षालनाभं कुथितमिव च यत्कर्दमाम्भोनिभं वा ।
मेद : पूयास्नकल्पं यकृदिव यदि वा पक्वजम्बूफलाभम्‌ ॥
यत्कृष्णं यश्च नीलं भृशमतिकुणपं यत्र चोक्त विकारा -
स्तद्वर्ज्यं रक्तपित्तं सुरपतिधनुषा यच्च तुल्यं विभांति ॥११॥
येन चोपहतो रक्तं रक्तपित्तेन मानव : ॥
पश्येद्दश्यं वियच्चापि तच्चासाध्यमसंशयम्‌ ॥१२॥
लोहितं छर्दयेद्यस्तु बहुशो लोहितेक्षण : ॥
लोहितोद्नारदर्शी च म्रियते रक्तपैत्तिक : ॥१३॥
असाध्य रक्तपित्त जाणण्याची आणखी कांहीं लक्षणे आहेत ती पुढे दिल्याप्रमाणे - जे रक्तपित्त मांस धुतलेल्या , कुजलेल्या किंवा चिखलाच्या पाण्यासारखे व त्याच प्रमाणे मेद , पू व रक्त यासारखे असून त्याचा रंग यकृतासरखा ( उदी ). पिकलेल्या बांभलासारखा काळा किंवा निळा असतो व त्यास प्रेताप्रमाणे अतिशय घाण येणे , आणि ज्यामुळे ( पुढे सांगितलेले श्वासादि ) विकार रोग्याचे ठिकाणी उत्पन्न होतात ते रक्तपित्त असाध्य होय , तसेच , इंद्रधनुष्याच्या रंगाप्रमाणे अनेक रंगाचे असलेले रक्तैत्तहि असाध्यच होय . जोरक्तैत्त झालेला रोगी सर्व पदार्थ तांबूस रंगाचे पाहतो किंवा ज्याला डोळ्यापुढील आकाश रंगाचें दिसते तो नि : संशय असाध्य म्हणून वैद्याने सोडावा : व त्याचप्रमाणे ज्यास वारंवार तांबडया उठटया होणे , डोळे रक्तासारखे लाल होणे व ढेकराबरोबर रक्ताची गुळणी येणे ही लक्षणे होतात तो रक्तपिताचा रोगी ह्टकून मरणार असून तो नाद सोडावा .