मदात्ययाचीं कारणें ,
ये विषस्य गुणा : प्रोक्तास्तेऽपि मद्ये प्रतिष्ठिता : ॥
तेन मिथ्योपयुक्तेन भवत्युग्रो मदात्यय : ॥१॥
किंतु मद्यं स्वभावेन यथैवान्नं तथा स्मृतम्‌ ॥
अयुक्तियुक्तं रोगाय युक्तियुक्तं यथाऽमृतम्‌ ॥२॥
प्राणा : प्राणभृतामन्नं तदयुक्त्या निहत्यसून्‌ ॥
विषं प्राणहरं तच्च युक्तियुक्तं रसायनम्‌ ॥३॥
विषाचे जे ( दहा ) गुण सांगितलेले आहेत ते सर्व मद्यामध्ये असतात : म्हणून मद्य जर वैद्यशास्त्राने सांगितलेल्या नियमाच्या बाहेर सेवन केले तर त्यामुळे भयंकर असा मदात्यय रोग उत्पन्न होतो . विषांत व मद्यात फरक इतकाच आहे कीं , मद्य हे अन्नाप्रमाणे शरीरपोषण करून युक्तीने सेवन केल्यास अमृताप्रमाणे गुणप्रद आहे ; परंतु त्वाविरूद्व प्राणहरण करणारे आहे ; या व्याख्येचा नीट बोध अन्न आणि विष यांच्याच उदाहरणाने होण्यासारखा आहे . अन्न हे केवळ प्राण्याचा प्राण आहे ; तरी ते वैद्यशास्राच्या नियमाविरुद्ध व अतिरिक्त सेवन केले असता रोग उत्पन्न करून त्याचा प्राण वेते ; आणि विष हे जरी प्राणहारक आहे तरी प्रमाणाने घेतल्यास रसायन होते .
प्रमाणशीर मद्य सेवनाचा फायदा .
विधिना मात्रया काले हितैरनैयंथाबलम्‌ ॥
प्रहृष्टो य : पिबेन्मद्यं तस्य स्यादमृतं यथा ॥४॥
स्निग्धै : सदन्नैर्मांसेश्व भक्ष्यैश्च सहसेवितम्‌ ॥
भवेदायु : प्रकर्षाय बलायोपचयाय च ॥५॥
काम्यता मनसस्तुष्टिस्तेजो विक्रम एव च ॥
विधिवत्सेव्यमाने तु मद्ये सन्नि हिता गुणा : ॥६॥
वैद्यशास्त्राच्या नियमाप्रमाणे योग्य काळी व योग्य प्रमाणाने जो कोणी मद्य सेवन करतो त्याच्या ठायी ते अमृताप्रमाणे गुण करते , शक्ति आणते व मन हर्षित करते . ते त्याने स्निग्धान्नाबरोबर , मांसाबरोबर अथवा पक्वान्नाबरोबर घेतले असतां त्याचे आयुष्य वाढते व शरीर पुष्ट होऊन सुद्दढ होते ; तसेच त्याचे रूप सुंदर होते , अगात शौर्य येते आणि मन तृप्त व उत्साहभरित असते . विधिपूर्वक मद्यसेवनाचे अशा प्रकारचे हितकर परिणाम द्दष्टीस पडतात .
मद्स्तु त्रिविध : प्रोक्त : सात्त्विकादिविभेदत : ॥
आचार्या : केचिदिच्छन्ति चतुर्थमतितामसम्‌ ॥७॥
मद्याच्या नशेच्या सात्त्त्रिक , गजस व तामस या तीन व कोणी वेद्य अतितामस म्हणून मानितात ती एक अशा चार अवस्था आहेत . त्यांची लक्षणे पुढे सांगितल्याप्रमाणे जाणवी .
सात्त्विक अवस्था .
बुद्धिस्मृतिप्रीतिकर . सुखश्च पानान्ननिद्रारतिवर्धनश्च
संपाठगीतस्वरवर्धनश्च प्रोक्तोऽतिरम्य : प्रथमो मदो हि ॥८॥
मद्याची पहिली जी सात्विक नशा ती अतिरम्य असून ( पुरुषाचे ठायी ) बुद्धि , स्मृति आणि प्रीति उत्पन्न करते . त्यास सुत्व देते . खाणे , पिणे , निद्रा आणि विषयवासना या वाढविते ; व त्याचप्रमाणे त्याचा स्वर , गायन व पठन यांस उत्तेजक होते .
राजस अवस्था .
अव्यक्तबुद्धिस्मृतिवाग्विवेष्ट : सोन्मत्तलीलाकृतिरप्रशान्त : ॥
आलस्यनिद्राभियतो मुहुश्च मध्येन मत्त : पुरुषो मदेन ॥९॥
मद्याच्या नशेची दुसरी जी राजसावस्था ही मध्यम जाणावी . हिने मत्त झालेल्या पुरुषाची बुद्धि . स्मृति व वाणी वा अस्पष्ट होऊन तो विरुद्ध ( घटकेत हंसणे व घटकेत रडणे या प्रकारच्या ) चेष्टा करतो , रागवतो , आळस व झोप यांनी वारंवार गुंगतों आणि त्याचप्रमाणे उन्मत्तासारखा दिसतो . बेफाम होतो .
तामस अवस्था
गच्छेदगम्यां च गुरून्नमन्येत्खादेदभक्ष्याणि च नष्टसंज्ञ : ॥
ब्रूयाच्च गुह्यानि ह्रदि स्थितानि मदे तृतीये पुरुषोऽस्वतन्त्र : ॥१०॥
मद्याच्या नशेची तिसरी तामस अवस्था ; तिजमुळे मनुष्य अगदी तिच्या स्वाधीन होतो व मनांतील गुह्य दुसर्‍याजवळ बोलतो , तसेच अभक्ष्य भक्षणाविषयी त्यास निर्षध वाटत नाही ; व स्त्रियांसंबंधाने गम्यागम्य भेद समजत नाही ; शिवाय तो वडिलांस मानीत नाही व त्याचे ठायी कसलेहि ज्ञान राहात नाही .
अतितामसावस्था .
चतुर्थे तु मदे मूढो भग्नदार्विव निष्किय : ॥
कांर्याकार्यविभागाज्ञो मृतादष्यपरो मृत : ॥११॥
कोमदं ताद्दशं गच्छेदुन्मादमिव चापरम्‌ ॥
बहुदोषमिवारूढ : कान्तारं सवश : कुती ॥१२॥
मद्याच्या नशेच्या चवथ्या अतितामसावस्थेत मनुष्य मूर्ख बनतो . एखाद्या मोडक्या लांकडाच्याप्रमाणे कांहीही करू शकत नाही . त्यास करावे कोणते व न करावे कोणते हें मुळेंच समजत नाही . तो मेल्यापेक्षाही मेला होतो . तेव्हां प्रतिउन्माद रोगच अशा तर्‍हेच्या उन्मत्त अवस्थेत कोणता संयमी व कर्तबगार पुरुष जाऊ म्हणेल ? तेव्हा आपण होऊन अशा स्थितीत कोण जाईल ?
अविधिपूर्वक मद्यपानाचे विकार .
निर्भुक्तमेकान्तत एव मद्यं निषेव्यमाणं मनुजेन नित्यम्‌ ॥
आपादयेत्कष्ठतमान्विकारानापादयेच्चापि शरीरभेदम्‌ ॥१३॥
ऋउद्धेन भीतेन पिपासितेन शोकाभितप्तेन बुभुक्षितेन ॥
व्यायामभाराध्वपरिक्षतेन वेगावरोधाभिहतेन चापि ॥
अत्यन्नभक्षावततोदरेण साजीर्णभुक्तेन तथाऽबलेन ॥
उष्मामितप्तेन च सेव्यमानं करोति मद्यं विविधान्विकारान्‌ ॥१४॥
मनुष्याने अन्न सेवन न करितां निरंतर मद्यपानच केले तर त्याच्या ठायीं ( पुढे सांगितलेले ) अनेक भयंकर विकार उत्पन्न होतात व त्यांत शरीराचा देखील नाश होतो . तसेच क्रोध . शोक , तृषा व भीति यांनी युक्त असलेला व्यायाम , फार चालणे व ओझे वाहाणे , भुकेलेला , व्रण यांनी क्षीण झालेला , उन्हाने तापलेला , अजीर्ण असताता जेवलेला व फार अन्न खाल्लयाने पोट फुगलेला , बलनाश झालेला आणि मलमूत्रादिकांच्या अवरोघाने पीडा पावलेला अशा मनुष्याने मद्यपान केले असताही त्याच्या ठायी अनेक प्रकारचे रोग उत्पन्न होतात .
पानात्ययं परमंद पानाजीर्णमथापि वा ॥
पानविभ्रममुग्रं च तेषां वक्ष्यामि लक्षणम्‌ ॥१५॥
अति मद्यपान केल्याने पान करणाराचे ठायी मदात्यय ( पानात्यय ), परमद , पानाजीर्ण व पानविभ्रम असे चार प्रकारचे विकार उत्पन्न होतात . मदात्यय विकाराचे वातादिदोषांच्या प्रकोपापासून पृथक पृथक होणारे असे तीन व तिन्ही दोष मिळून होणारा तो सान्निपातिक एक असे चार प्रकार द्दष्टीस पडतात . त्यांची लक्षणे पुढे सांगितली आहेत .
वातमदात्ययाचीं लक्षणें .
हिक्का श्वास : शिर : कम्प : पार्श्वशूलप्रजागर : ॥
विद्याद्वहुप्रलापस्य वातप्रायं मदात्ययम्‌ ॥१६॥
वातप्रधान मदात्यय झालेल्या पुरुषाचे ठायी उचकी , श्वास , फार बडबड व त्याच प्रमाणे झोप नसणे , मस्तक कापणे आणि पार्श्वभागांत वेदना होणे ही लक्षणे उत्पन्न होतात .
पित्तमदात्ययाचीं लक्षणें
तृष्णादाहज्वरस्वेदमोहातीसारविभ्रमै : ॥
विद्याद्धरितवर्णस्य पित्तप्रायं मदात्ययम्‌ ॥१७॥
पित्तप्रधान मदात्यय झालेल्या पुरुषाचे ठायी तहान , दाह , ज्वर , घाम , भोवळ , अतिसार व भ्रम ही लक्षणे द्दष्टीस पडतात व त्याच्या शरीराचा वर्ण हिरवा होतो .
कफमदात्ययाचीं लक्षणें .
छर्द्यरोचकहृल्लासतन्द्रास्तैमित्यगौरवै : ॥
विद्याच्छीतपरीतस्य कफप्रायं मदात्ययम्‌ ॥१८॥
कफप्रधान मदात्यय झालेल्या पुरुषाचे ठायी अरुचि , उम्हासे , वांति , तंद्रा व स्याचप्रमाणे थंडी वाजणे , अंग ओलसर भासणे व त्यास जडत्व येणे अशा प्रकारची लक्षणे होतात .
ज्ञेयस्निदोषजश्चापि सर्वलिङ्गैर्मदात्यय : ॥
वर सांगितलेली वात , कफ व पित्त या तिहींपासून होणार्‍या मदास्ययांची लक्षणे एकत्र असली म्हणजे तो त्रिदोषजन्य मदात्यय जाणावा .
परमदाचीं लक्षणें .
श्लेष्मोच्छ्रयोऽङ्गगुरुता मधुरास्यता च ॥
विष्मूत्रसक्तिरथतन्द्रिररोचकश्च ॥
लिङ्गं परस्य तु मदस्य वदन्ति तज्ज्ञा -
स्मृष्णारुजा शिरसि सन्धिषु चातिभेद : ॥१९॥
परमद झालेल्या पुरुषाची लक्षणे - कफप्रकोप होणे , शरीगस जडत्व येणे , मलमूत्राबरोबर , मस्तकांत वेदना व सांध्याच्या जागी अतिशय फूट लागणे आणि त्याचप्रमाणे तोंडास अरुचि व गोडी , मलमूत्राचा अवरोध , तहान व तंद्रा अशा प्रकारची असतात .
पानाजीर्णाचीं लक्षणें .
आध्मानमुग्रमथवोद्निरणं विदाह : ॥
पाने त्वजीर्णमुपगच्छति लक्षणानि ॥२०॥
व्यास मद्याचे अपचन झालेले असते त्याचे पोट अत्यंत फुगते , किंवा वांती होते व ढेकरा उत्पन्न होतात व जळजळ लागते .
पानविभ्रमाचीं लक्षणें .
हृदात्रतोंदकफसंस्त्रवकण्ठधूम -
मूर्च्छावमिज्वरशिरोरुजनप्रदेहा : ॥
द्वेष : सुरान्नविकृतेष्वपि तेषु तेषु
तं पानविभ्रममुशन्त्यखिलेन धीरा : ॥२१॥
पानविभ्रमविकार झाला असता ह्रदय व इंद्रिये याम्त सुया टोंचल्यासारख्या वेदना , कफस्त्राव , गळयांतून धूर निघाल्याचा भास , मूर्च्छा , वांती , मस्तकशूल , तोंडास कफाचा चिकटा ज्वर ही लक्षणे मद्यसेवन करणार्‍याचे ठायी त्रिदोषापासून उत्पन्न होतात व त्यास निरनिराळया प्रकारच्या मद्यांचा व खाण्याच्या पदार्थांचा तिटकारा येतो .
मदात्ययाचीं असाध्य लक्षणें .
हीनोत्तरौष्ठमतिशीतममन्ददाहम्‌
तैलप्रभारयमतिपानहतं त्यजेत्तु ॥
जिव्होष्ठदन्तमसितंत्वथवापि नीलम्‌ ॥
पीते च यस्य नयने रुधिरप्रभे वा ॥२२॥
ज्या मदात्यय झालेल्या पुरुषाचा खालील ओठापेक्षा वरचा ओठ लांब होऊन लोबतो , शरीरांत बराच दाह होतो पण बाहेरून थंडी वाजते , तेल लावल्याप्रमाणे तोंडावर तुळतुळीतपणा दिसतो आणि तसेच जीभ , ओठ व दांत यांचे ठायी काळेपणा अथवा निळेपणा आणि डोळ्यांच्या ठायी रक्तासारखी लाली अथवा पिवळेपणा द्दष्टीस पडतो तो चिकित्सा करण्यास अयोग्य समजावा .
मदात्ययाचे उपद्रव .
हिक्काज्वरौ वमथुवेपथुपार्श्वशूला : ।
कासभ्रमावपि च पानहतं भजन्ते ॥२३॥
उचकी , ताप , वांति , खोकला , भ्रम , अंग कापणे व पार्श्वभागांत वेदना होणे , अत्ता प्रकारचे उपद्रव मदात्यय रोगांत मद्यप्याचे ठायी उत्पन्न होतात .