माधवनिदान - हॄदयरोगनिदान

ह्रदयरोगाचीं कारणें .

अतिशय उष्ण , जड , आंबट , तुरट व कडकट अशा पदार्थांचे नित्य सेवन , जेवणावर जेवण , मलमूत्रादिकांच्या वेगाचा अवरोध , श्रम , काळजी आणि आघात या कारणांमुळे पुढे सांगितलेला पाच प्रकारचा ह्रदयरोग होतो .

कुपित झालेला वातादि दोष अन्नरसाला दूषित करून ह्रदयाकडे जातात व त्यामध्ये नाना प्रकारच्या वेदन उत्पन्ना करतात यास ह्रदयरोग असे म्हणतात . ( याचे तिन्ही दोषापासून पृथक्‌ पृथक्‌ होणारे तीन ; तिन्ही दोष मिळून होणारा एक ; आणि कृमिजन्य एक असे पाच प्रकार आहेत .)

ज्यांत ह्रदय ओढल्यासारखे , दोन तुकडे केल्यासारखे , रवीज्ने घुसळल्यासारखे ’ आरीने भोसकल्यासारखे , सुईने टोचल्यासारखे व कुर्‍हाडीने फोडल्यासारखे . दुखते तो वातजन्य ह्रदयरोग होय .

पित्तजन्य ह्रदयरोगांत ह्रदय व्याकूळ होते , तोंडास कोरड पडते . व त्यातून घूर निधाल्यासारखे वाटते आणि किंचित्‌ दाह , मूर्च्छा , चक्कर , तहान उष्णता व घाम हे प्रकार उद्भवतात .

कफजन्य ह्रदयरोगाची लक्षणे :--- ह्रदय ताठल्यासारखे व अंग जड होणे , तोंड गुळचट व बेचव होऊन त्यावाटे कफ पडणे आणि जठराग्नि मंद होणे , अशा प्रकारची असतात .

तिन्ही दोघांची सर्व लक्षणे ज्यांत उत्पन्न होतात तो सान्निपतिक ह्रदयरोग

ह्रदयरोगाचा पांचवा प्रकार जो कृमीपासून उद्भवतो तो तीव्र वेदना , टोचणी व कंडू यांनी युक्त असून शिवाय ओकारी आल्याप्रमाणे वाटणे , थुंकी फार सुटणे , सुया टोचल्यासारखी पीडा होणे , अन्नाचा तिटकारा येणे , तोंड कोरडे पडणे , डोळे काळवंडणे व त्यापुढे अंधेरी येणे , मळमळणे व वेदना होणे ही लक्षणे त्यांत द्दष्टीस पडतात .

सर्व प्रकारच्या ह्रदयरोगांत फुप्फुसांत ग्लनि , चक्कर , व शोष हे उपद्रव उत्पन्न होत असून शिवाय कृमिजन्य ह्रदयरोगांत कफज - यकृमीत होणारे ( उम्हासे येणे , तोंडाला पाणी सुटणे , अन्न पवन न होणे , पोठात गुरगुरणे व दुखणे आणि त्याचप्रमाणे मूच्छी , ओकारी , क्षीणता पडसे व शिंका हे ) उपद्रव अधिक उद्भवतात .