ग्रहलाघव - अहर्गणसाधन

द्वयब्धीन्द्राः शकरहितास्तो भवाप्तं चक्राख्यं रविहतशेषकं तु हीनम् ॥

चैत्राद्येः पृथगमुतः सदृग्घ्नचक्रात्सिद्धाढ्यादमरफलाधिमासयुक्तम् ॥१॥

खत्रिघ्नं तिथिरहितं निरग्रचक्राङ्गांशाढ्यं पृथगमुतोऽब्धिषट्कलब्धैः ॥

ऊनाहैर्वियुतमहर्गणो भवेद्वै वारः प्राक्छरहतचक्रयुग्गणोऽब्जात् ॥२॥

अर्थ -

१४४२ सांत इष्टशक वजा करावा , जी बाकी राहील तिला ११ नीं भागून भागाकारास चक्र असें म्हणावें ; आणि बाकी राहील तिला १२ नीं गुणून गुणाकारांत चैत्रादि गतमास वजा करावे म्हणजे मध्यम मासगण होतो . त्यांत चक्राची दुप्पट आणि २४ हे मिळवून त्या बेरजेला ३३ नीं भागावें म्हणजे अधिक मास येतात . ते मध्यम मास गणांत मिळवावे म्हणजे मासगण होतो . मासगणांस ३० नीं गुणून त्यांत गततिथि वजा करून चक्रास ६ नीं भागून जो पूर्ण भागाकार येईल तो मिळवावा म्हणजे मध्यम अहर्गण होतो . त्यास ६४ नीं भागावें म्हणजे क्षयदिवस येतात . ते मध्यम अहर्गणातून वजा करावे म्हणजे अहर्गण होतो . चक्रास ५ नीं गुणून त्यांत अहर्गण मिळवावा आणि बेरजेस ७ नीं भागून बाकी मात्र घ्यावी , मग ती बाकी शून्य असेल तर सोमवार १ असेल तर मंगळवार या रीतीनें वार आणावा .

चक्रानें ध्रुवास गुणून गुणाकारांत क्षेपक मिळवावा म्हणजे ध्रुवयुक्त क्षेपक होतो त्यांतून पूर्वी सांगितल्याप्रमाणें अहर्गणावरून आणलेला ग्रह वजा करावा म्हणजे अभीष्ट ग्रह होतो .

पूर्वी भास्कराचार्यादिक मोठमोठ्या ग्रंथकारांनी यत्किंचित् छाया साधन ज्या चापावांचून केले , पण तेवढ्यानेंच ते मोठ्या गर्वरूप पर्वताच्या शिखरावर चढले आणि मीं तर या ग्रंथांत सर्व गणित ज्या चापा वांचून केले आहे म्हणून मला त्यापेक्षा ही अधिक गर्व असावा . परंतु त्यांच्याच शास्त्रावरून मला इतके ज्ञान प्राप्त झाले याकरितां मजमध्ये गर्व नसो .

पश्र्चिमसमुद्र तीरीं नंदिग्रामांत वास करणारा , कौशिक गात्री , सकल शास्त्रज्ञ आणि शिष्यादिकांनी स्क्तत्य असा केशव नामक जो माझा पिता त्याच्या चरणार विंदाच्या प्रसाधें करून मला गणेश दैवज्ञाला जें काय यत्किंचित् ज्ञान प्राप्त झालें त्याच्या योगें मी वृत्तांनी शोभिवंत , स्पष्टार्थ , अर्थ बहुल असा हा करण ग्रंथ केला आहे .