ग्रहलाघव - चंद्रग्रहणाधिकार

ग्रहांसचालन

गतगम्यदिनाहतद्युभुक्तेः खरसाप्तांशवियुग्युतो ग्रहः स्यात् ॥

तत्कालभवस्तथा घटीघ्न्याः खरसैर्लब्धकलोनसंयुतः स्यात् ॥१॥

अर्थ -

गत म्हणजे गेलेल्या किंवा गम्य म्हणजे जाणाऱ्या दिवसांनी ग्रहाचे गतीस गुणून त्यास ६० नीं भागून भागाकार अंशादि येईल तो गत दिवस असल्यास ग्रहांतून वजा करावा आणि गम्य दिवस असल्यास ग्रहांत मिळवावा , म्हणजे इष्टकालीन ग्रह होतो ; तसेंच गत किंवा गम्य घटींनी ग्रहाचे गतीस गुणून ६० नीं भागून भागाकार कलादि येईल तो ; गत घटी असल्यास ग्रहांतून वजा करावा आणि गम्य घटी असल्यास ग्रहांत मिळवावा , म्हणजे इष्टकालीन ग्रह होतो . ह्या भागाकारास चालन म्हणतात .

पर्वातीं स्पष्ट रवींतून राहू वजा करावा जी बाकी राहील तो व्यग्वर्क होतो . नंतर त्या व्यग्वर्काचा भुज करून त्याचे अंश करावे आणि ते अंश १४ अंशांहून जर कमी असतील तर ग्रहणाचा संभव आहे असें जाणावें .

व्यग्वर्काचे भुजांशांस ११ नीं गुणून ७ नीं भागावें म्हणजे अंगुलादि शर होतो . तो , व्यग्वर्क मेषादि आहे तर उत्तर आणि तुलादि आहे तर दक्षिण असतो .

स्पष्टीकरण : रवीचें मंदकेंद्र ६ राशि १७ अंश १३ कला २४ विकला , मंदफलऋण ० अंश ३९ कला ४ विकला ; मंदस्पष्टरवि ८ राशि ० अंश ९ कला २६ विकला , गतिफलधन २ कला ३ विकला , स्पष्टगति ६१ कला ११ विकला . त्रिफलसंस्कृत चंद्र २ राशि ३ अंश ५६ कला १८ विकला , मंदकेंद्र ७ राशि २९ अंश ४५ कला २ विकला , मंदफल ऋण ४ अंश २० कला १२ विकला ; स्पष्टचंद्र १ राशि २९ अंश ३६ कला ६ विकला ; गतिफलधन ३३ कला १५ विकला ; स्पष्टगति ८२३ कला ५० विकला .

आतां रवि चंद्रांपासून आणलेली भोग्य पौर्णिमा घटी २ पळें ३७ ; आणि ह्या घटिका पंचांगस्थ पौर्णिमेंत मिळवून ४०घ . ४८ पळें हा पौर्णिमांत म्हणजे पर्वांत झाला . म्हणून पर्वांत कालीन ग्रहणा करितां २ घटी आणि ३७ पलें ह्यांचे चालन देऊन आणलेले ग्रह ; रवि ८ रा . ० अंश १२ कला ६ विकला ; चंद्र २रा . ० अंश १२क . ६ विकला . राहु ७ राशि २८ अंश २३ कला १८ विकला . आतां स्पष्टरवि ८ रा . ० अंश १२ कला ६ विकला . राहु ७ रा . २८अं . २३क . १८ विकला = ० राशि १ अंश ४८ कला ४८ विकला , हा व्यग्वर्क झाला . याचे भक्तजांश १ ..४८ कला ४८ विकला , १४ अंशांपेक्षां कमी आहेत म्हणून चंद्रग्रहण संभव आहे . म्हणून . भक्तजांश १ ..४८ कला ४८ विकला . ११ =१९ अंश ५६क . ४८विकला ÷७ =२ अंगुलें ५० प्रति अंगुलें हा चंद्रशर झाला . व्यग्वर्कमेषादि आहे म्हणून हा उत्तर आहे .

सूर्याचे स्पष्टगतीस २ नीं गुणून ११ नीं भागावें म्हणजे अंगुलादि सूर्यबिंब येते . चंद्राचे स्पष्टगतीस ७४ नीं भागावें म्हणजे अंगुलादि चंद्रबिंब येतें आणि चंद्राचे स्पष्टगतींत ७१६ कला वजा करून बाकीला २२ नीं भागावें आणि भागाकारांत ३२ मिळवून त्यांतून सूर्याचे स्पष्टगतीचा एक सप्तमांश वजा करावा . म्हणजे अंगुलादि भूभाबिंब येते .

सूर्यग्रहणीं , चंद्रसूर्यास आच्छादन करितो , म्हणून चंद्रासछादक आणि सूर्यास छाद्य असें म्हणतात ; आणि चंद्रग्रहणीं भूभा म्हणजे पृथ्वीची छाया चंद्रास आच्छादन करिते म्हणून भूभेस छादक आणि चंद्रास छाद्य असें म्हणतात . छाद्य आणि छादक . ह्यांच्या बिंबाची बेरीज करून तिला २ नीं भागावें म्हणजे मानैक्य खंड होतें . त्या मानेक्य खंडांतून शर वजा करावा म्हणजे ग्रास बिंब (आच्छादलेलें बिंब ) होतें . परंतु जर मानैक्य खंडापेक्षा शर अधिक असेल तर ग्रहण होत नाही . असे समजावें . छाद्य बिंबांतून ग्रासबिंब वजा करावें म्हणजे शेष बिंब होते . जर छाद्य बिंबापेक्षां ग्रास बिंब अधिक आहे तर ग्रास बिंबांतून छाद्यबिंब वजा करावें म्हणजे खग्रास बिंब होते .

मानैक्य खंडांत शर मिळवून जी बेरीज येईल १० नीं गुणून जो गुणाकार येईल त्याला पुनः ग्रासानें गुणावें , आणि गुणाकाराचे वर्गमूळ काढून त्यास ५ नीं गुणून ६ नीं भागावें . आणि भागाकारास पुनः चंद्रबिंबाने भागावें म्हणजे घटिकादि मध्यस्थिति होते .

मानैक्य खंडाबद्दल छाद्य आणि छादक यांच्या बिंबांच्या वजाबाकीचें अर्ध आणि ग्रासाबद्दल खग्रास घेऊन पूर्वीप्रमाणें मध्यस्थिति आणावी म्हणजे ती मर्दस्थिति होत्ये .

व्यग्वर्काचे भक्तजांशांस २ नीं गुणून जो गुणाकार येईल तो पलात्मक मानून मध्यस्थितींत मिळवावा आणि वजा करावा . मग जर व्यग्वर्क ५ राशि १६ अंश यांपासून ६ राशीं पर्यंत आहे , अथवा ११ राशि १६ अंश यांपासून १२ राशिंपर्यंत आहेतर बेरीज मोक्षस्थिति होते , आणि वजाबाकी स्पर्शस्थिति होते ; आणि जर व्यग्वर्क ६ राशींपासून ६ राशि १४ अंशपर्यंत अथवा शून्यराशीपासून १० राशि आणि १४ अंश ह्यांपर्यंत आहे तर बेरीज स्पर्श स्थिति आणि वजाबाकी मोक्षस्थिति होते . मर्द स्थितीस पलात्मक गुणाकार वरचे प्रमाणें मिळवावा आणि वजा करावा . म्हणजे स्पर्श मर्द आणि मोक्षमर्द हीं होतात .

पौर्णिमा तिथीचा जो अंत तोच ग्रहणाचा मध्यकाल असतो मध्यकालांतून स्पर्श स्थिति वजा करावी . म्हणजे स्पर्शकाल होतो आणि मध्यकालांत मोक्षस्थिति मिळवावी म्हणजे मोक्षकाल होतो . मोक्षकालांतून स्पर्शकाल वजा करावा म्हणजे पर्वकाल होतो .

तिथ्यंतांतून स्पर्शमर्द वजा करावें म्हणजे संमीलन काल होतो . आणि तिथ्यंतांत मोक्ष मर्द मिळवावें म्हणजे उन्मीलन काल होतो . उन्मीलन कालांतून समीलन काल वजा करावा म्हणजे खग्रास पर्वकाल होतो .

अर्थ - ग्रासास इष्ट घटिकांनी गुणून त्या गुणाकारास इष्ट घटिका स्पर्शकालीन आहेत , तर स्पर्श स्थितीनें आणि मोक्षकालीन आहेत , तर मोक्ष स्थितीनें भागावें , जो अंगुलादि भागाकार येईल त्यांत १ अंगुल आणि १५ प्रति अंगुलें ही मिळवावी म्हणजे इष्टकालीन ग्रास होतो .

सूर्य ग्रहणीं स्पष्टरवींत ३ राशि मिळवावे . आणि चंद्रग्रहणीं स्पष्ट रवींतून ३ राशि वजा करावें . नंतर तो रवि घेऊन त्यांत अयनांश मिळवून त्यापासून प्रथम ७ , द्वितीय ५ , तृतीय १ हीं चरखंडें घेऊन चर साधावें म्हणजे अंगुलादि वलन होते . ते , अयनांश युक्तरवि मेषादि असेल तर उत्तर , आणि तुलादि असेल तर दक्षिण असे जाणावें . ह्यास अयनवलन म्हणतात .

चंद्रग्रहणाच्या मध्य कालांतून दिनमान वजा करून बाकी राहील ती आणि रात्र्यर्ध ह्यांचे अंतर करावें म्हणजे तें मध्यनत होते . ते ग्रहण मध्यकाल पूर्वरात्रीं असेल तर पूर्व आणि उत्तररात्रीं असेल तर पश्र्चिम असें जाणावें .

असेंच , सूर्यग्रहणाचा मध्यकाल आणि दिनार्ध ह्यांचे अंतर करावें म्हणजे ते सूर्यग्रहणीं मध्यनत होते त्याची दिशा वरील प्रमाणें जाणावी .

चंद्रग्रहणाचा स्पर्श सूर्यास्तापूर्वी जिनक्या घटिका असेल तितक्या घटिका दिनार्धांतून वजा कराव्या म्हणजे तें पूर्व मध्यनत होते . चंद्रग्रहणाचा मोक्ष सूर्योदया नंतर जितक्या घटिका असेल तितक्या घटिका दिनार्धांतून वजा कराव्या म्हणजे ते पश्र्चिमनत होते .

मध्यनतास ५ नीं भागून जो राश्यादि भागाकार येईल त्यास अयनांश न देतां त्यापासून (७ ,५ ,१ ) हीं खंडे मानून वलन आणावें , आणि त्यास पलभेनें गुणून ५ नीं भागावें म्हणजे अंगुलादि अक्षवलन होतें , तें मध्यनत पूर्व असेल तर उत्तर आणि पश्र्चिम असेल तर दक्षिण जाणावें .

अयन वलन आणि अक्षवलन ह्यांची एक दिशा असल्यास बेरीज करावी आणि भिन्न दिशा असल्यास वजाबाकी करावी . नंतर त्यास ६ नीं भागावें . जो अंगुलादि भागाकार येईल ते वलनांध्रि होतात . त्याची दिशा बेरजेस किंवा वजा बाकीस जी दिशा असेल तीच असते .

ग्रासास ६० नीं गुणून मानैक्य खंडानें भागावें ; जो भागाकार येईल त्याचें वर्गमूळ काढावें . म्हणजे अंगुलादि ग्रासांध्रि होतात . खग्रासांत १ अंगुल आणि ३० प्रति अंगुलें मिळवल्यानें खग्रासांध्रि होतात .

छाद्यबिंबाच्या अर्धपरिमित कंपासानें एक वर्तुळ काढावें आणि त्या वर्तुळांत दिक् रेषा काढून त्याचे सारखे ३२ भाग करावे . नंतर शराची जी दिशा असेल त्यादिशेच्या म्हणजे उत्तर किंवा दक्षिण दिशेच्या बिंदूपासून जर वलनांध्री उत्तर असतील तर ते उलट क्रमानें म्हणजे उजवे हाताकडून डावे हाताकडे द्यावे . आणि जर वलनांध्रि दक्षिण असतील तर क्रमानें म्हणजे डावे हाताकडून उजवे हाताकडे द्यावें आणि वलनांध्रीची खूण केल्यावर त्या खुणेवरच ग्रहणमध्य होतो . आणि ह्याच्या समोरचे दिशेस खग्रासाचा किंवा शेष बिंबाचा मध्य होतो .

ग्रहण मध्यचिन्हापासून ग्रासांध्रि पूर्वेकडे द्यावें . म्हणजे तेथें चंद्र ग्रहणाचा स्पर्श होतो , आणि पश्र्चिमेकडे द्यावे म्हणजे तेथें चंद्रग्रहणाचा मोक्ष होतो . सूर्य ग्रहणीं याचें उलट आहे , म्हणजे ग्रहण मध्यचिन्हापासून ग्रासांध्रि पश्र्चिमेकडे द्यावे म्हणजे तेथें सूर्यग्रहणाचा स्पर्श होतो , आणि पूर्वेकडे द्यावे म्हणजे तेथें सूर्यग्रहणाचा मोक्ष होतो .

असेंच खग्रास मध्यचिन्हापासून खग्रासांध्रि पश्र्चिमेकडे द्यावे म्हणजे तेथें खग्रास स्पर्श होतो , आणि पूर्वेकडे द्यावे म्हणजे तेथें खग्रास मोक्ष होतो . आणि सूर्य ग्रहणीं खग्रास चिन्हा पासून पूर्वेकडे खग्रासांध्रि द्यावे म्हणजे तेथें खग्रास स्पर्श होतो , आणि पश्र्चिमेकडे द्यावे म्हणजे तेथें खग्रास मोक्ष होतो .

चंद्रबिंब ११ अंगुलें ७ प्रति अंगुले , ह्या त्रिज्येनें वर्तुळ काढून त्यांत ३२ दिशांचे बिंदू दाखविले आहेत आतां शर (२ अंगुलें ५० प्रति अंगुलें ) उत्तर आहे आणि वलनांध्रि १ अंगुल ८ प्रतिअंगुल उत्तर आहेत . म्हणून उत्तर बिंदू पासून उत्तर क्रमाने म्हणजे पश्र्चिमेकडे देऊन तेथें ग्रहणमध्य दाखविला आहे व त्या समोर खग्रासबिंब दाखविले आहे . ग्रहण मध्यबिंदूपासून ग्रासांध्रि (७ अंगुले ९ प्रतिअंगुले ) पूर्वेकडे व पश्र्चिमेकडे देऊन तेथे स्पर्श व मोक्ष यांचीं चिन्हें दाखविली आहेत . तसेंच खग्रास मध्यचिन्हापासून खग्रासांध्रि ७ अंगुलें ११ प्रति अंगुलें पश्र्चिम व पूर्व या दिशेकडे देऊन तेथें मीलन आणि उन्मीलन दाखविलीं आहेंत .