श्रीशुक उवाच
अथ देवऋती राजन सम्परेतं नृपात्मजम ।
दर्शयित्वेति होवाच ज्ञातीनामनुशोचताम ॥१॥
नारद उवाच
जीवात्मान पश्य भद्रं ते मातरं पितरं च ते ।
सुहृदओ बान्धवास्तत्पाः शुचा त्वत्कृतया भृशम ॥२॥
कलेवरं स्वमाविश्यां शेषमायुः सुहृदवृतः ।
भुडक्ष्व भोगान पितृप्रत्तानधितिष्ठ नृपासनम ॥३॥
जीव उवाच
कस्मित्र्जन्मन्यमी मह्यां पितरो मातरोऽभुवन ।
कर्मभिर्भ्राम्यमाणस देवतिर्यंनृयोनिषु ॥४॥
बन्धुज्ञात्यरिमध्यस्थमित्रोदासीनविद्विषः ।
सर्व एव हि सर्वषां भवन्ति क्रमशो मिथः ॥५॥
यथा वस्तुनी पण्यानि हेमादीनि ततस्ततः ।
पर्यटन्ति नरेष्ववं जीवो योनिषु कर्तृषुः ॥६॥
नित्यस्यार्थस्य सम्बन्धो ह्यानित्यो दृश्यते नृषु ।
यावद्यस्य ही सम्बन्धो ममत्वं तावदेव हि ॥७॥
एवं योनिगतो जीवः स नित्यो निरहंकृतः ।
यावद्यत्रोपलभ्येत तावत्स्वत्वं हि तस्य तत ॥८॥
एशनित्योऽव्यय सुक्ष्म एष सर्वाश्रयं स्वदृक ।
आत्मयागुणैर्विश्वमात्मानम सृजति प्रभुः ॥९॥
न ह्यास्यातिप्रियः कश्चिन्नाप्रियः स्वः परोऽपिवा ।
एक सर्वधियां द्रष्टा कर्तृणां गुणदोषयोः ॥१०॥
नादत्त आत्मा हि गुणं न दोषं न क्रियाफलम ।
उदासीनवदासीनः परावरदृगीश्वर ॥११॥
श्रीशुक उवाच
इत्युदीर्य गतो जीवो ज्ञातयस्तस्य ते तदा ।
विस्मिता मुमुचुः शोकं छित्वाऽऽत्मस्नेहश्रुंखलाम ॥१२॥
निर्हृत्य ज्ञातयो ज्ञातेर्देहं कृत्वोचिताः क्रियाः ।
तत्यजुर्दुस्त्यजं स्नेह शोकमोहभयार्तिदम ॥१३॥
बालघ्न्यो व्रीडितास्तत्र बालहत्याहतप्रभाः ।
बालहत्याव्रतं चेरुर्बाह्मणैर्यन्निरुपितम ।
यमुनायां महराज स्मरन्त्यां द्विजभाषितम ॥१४॥
स इत्थं प्रतिबुद्धात्मा चित्रकेतुर्द्विजोक्तिभिः ।
गृहान्धकुपान्निष्क्रान्तः सह पंकादिवः द्विपः ॥१५॥
कालिन्द्यां विधिवतं स्नात्वा कृतपुण्यजलक्रियः ।
मौनेन संयतप्राणो ब्रह्मापुत्राववन्दत ॥१६॥
अथ तस्मै प्रपन्नाय भक्ताय प्रयतात्मने ।
भगवान्नारदः प्रीतो विद्यामेतामुवाच ह ॥१७॥
ॐ नमस्तुभ्यं भगवते वासुदेवाय धीमहि ।
प्रद्युमायानिरुद्धाय नमः संकर्षाणाय च ॥१८॥
नमो विज्ञानमत्राय परमाननमुर्तये ।
आत्मारामाय शान्ताय निव्रूत्तद्वैतदृष्टये ॥१९॥
आत्मानन्दानुभुत्यैव न्यस्तशक्य्तुर्मये नमः ।
हृषीकेशाय महते नमस्ते विस्वमुर्तये ॥२०॥
वचस्युपरतेऽप्राप्य य एको मनसा सह ।
अनामरुपश्चिन्मात्रः सोऽव्यान्नः सदसप्तरः ॥२१॥
यस्मिन्निदं यतश्चेदं तिष्ठत्यप्येति जायते ।
मृण्मयेष्वित मृज्जातिस्मस्मै ते ब्रह्माणे नमः ॥२२॥
यन्न स्पृशन्ति न विदुर्मनोबुद्ध्न्द्रियासवः ।
अन्तर्बहिश्च विततं व्योमवत्तन्नतोऽस्म्यहम ॥२३॥
देहेन्द्रियप्राणमनोधियोऽमी यदंशविद्धाः प्रचरन्तिकर्मसु ।
नैवान्यदा लोहामिवाप्रतप्तं स्थानेषु तद द्रष्ट्रादेशमेत ॥२४॥
ॐ नमो भगवते महापुरुषाय महानुभावाय महाविभुतिपतये
सकलसत्वतप्रिवृढनिकरकरकमलकुडमलोपलालितचरणरविन्युगल
परम परमेष्ठिन्नमस्ते ॥२५॥
श्रीशुक उवाच
भक्तियैतां प्रपन्नाय विद्यामादिश्य नारदः ।
ययावगिंरसा साकं धाम स्वायम्भुव प्रभो ॥२६॥
चित्रकेतुस्त विद्यां तां यथा नारदभाषिताम ।
धारयामास सप्ताहहमब्भक्षः सुसमाहितः ॥२७॥
ततश्च सप्तरात्रान्ते विद्यया धार्यमाणयाः ।
विद्याधराधिपत्यं स लेभेऽप्रतिहतं नृपः ॥२८॥
ततः कतिपयाहोभिर्विद्ययेद्धमनोगतिः ।
जगाम देवदेवस्य शेषस्य चरणान्तिकम ॥२९॥
मृणालगौरं शितिवाससं स्फुरतं क्रीटकेयुरकटित्रकंकणम ; ।
प्रसन्नवक्त्रारुणलोचनं वृतं ददर्श सिद्धेश्वरमण्डलैः प्रभुम ॥३०॥
तद्दर्शनध्वस्तसमस्तकिल्बिषः स्वच्छमलान्तःकरणोऽभ्ययान्मुनिः ।
प्रवृद्धभक्त्या प्रणयाश्रुलीचनह प्रहृष्टरोमानमदीदिपुरुषम ॥३१॥
स उत्तमश्लोकपदाब्जविष्टरं प्रेमाश्रुलेशैरुपमेह्यन्मुहुः ।
प्रेमोऽपरुधाखिलवर्णनिर्गमो नैवाशक्तं प्रसमीडितुं चिरम ॥३२॥
ततः समाधाय मनो मनीषया बभाष एतत्प्रतिलब्धवागसौ ।
नियम्य सर्वेन्द्रियबाह्यावर्तनं जगदगुरुं सात्वतशास्त्रविग्रहम ॥३३॥
चित्रकेतुरुवाच
अजित जितः सममतिभिः साधुभिर्भवान जितात्मभिर्भवता ।
विजितास्तेऽपि च भजता मकामात्मनां य आत्मादोऽतिकरुणः ॥३४॥
तव विभवः खलु भगवन जगदुदयास्थितितिलयादिनी ।
विश्वसृजस्तेऽशाशां स्तत्रं मृषा स्पर्धन्ते पृथगभिमत्या ॥३५॥
परमाणुपरममहतो स्त्वमाद्यन्तान्तरवर्ता त्रयविधुर ।
आदावन्तेऽपि च सत्वानां यद ध्रुवं तदेवान्तरालेऽपि ॥३६॥
क्षित्यादिभिरेष किलावृतः सप्तभ्रर्दशगुणोत्तरैराण्डकोश ।
यत्र पतत्यणुकल्पः सहाण्डकोटिकोटिभिस्तदनन्तः ॥३७॥
विशयतृषो नरपशवो य उपासते विभुतीर्न परं त्वाम ।
तेषामाशिषा ईश तदनु विनश्यन्ति यथा राजकुलम ॥३८॥
कामधियस्त्वयि रचिता न परम रोहन्ति यथ करम्भबीजानि ।
ज्ञानात्मन्यगुणमये गुणगणतोऽस्य द्वन्द्वजालनि ॥३९॥
जितमजित तदा भवता यदाऽऽह भागवतं धर्ममनवद्यम ।
निष्कित्र्चना ये मुनय अत्माराम यमुपासतेऽपवर्गाय ॥४०॥
विषममतिर्न यत्र नृणां त्वमहमिति मम तवेति च यदन्यत्र ।
विषयधिया रचितो यः स ह्याविशुद्धः क्षयिष्णुरधर्मबहुलः ॥४१॥
कः क्षेमोक निजपरयोः कियानर्थः स्वपरद्गुहा धर्मेणा ।
स्वद्रोहात तव कोपः परसम्प्रेडया च तथा ऽधर्मः ॥४२॥
न व्यभिचरति तवेक्षा ययाह्याभिहितो भागवतो धर्मः ।
स्थिरचरसत्वकदम्बे ष्वप्रुथाग्धियो यमुपासते त्वार्याः ॥४३॥
न हि भगवन्नघटितमिदं त्वद्दर्शनान्नृणामखिलपापक्षयः ।
यन्नमसकृच्छ्रवणात पुल्कसकोऽपि विमुच्यते संसारात ॥४४॥
अथ भगवन वयमधुना त्वदवलोकपरिमृष्ताशयमलाः ।
सुरऋषिणा यदुदितं तावकेन कथमन्यतह भवति ॥४५॥
विदितमनन्त समस्तं तव जगदात्मनो जनैरिहाचरितम ।
विज्ञाप्यं परमगुरौः कियदिव सवितुरिव खद्योतैः ॥४६॥
नमस्तुभ्यं भगवते सकलजगत्स्थितिलयोदयेशाय ।
दुरवासितात्मगतये कुयोगिनां भिदा परमहंसाय ॥४७॥
यं वै श्वसन्तमनु विश्वसृजः श्वसन्ति यं चेकितानमनु चित्तय उच्चकन्ति ।
भुमण्डलं सर्षपायति य्स्य मूर्ध्नि तस्मै नमो भगवतोऽस्तु सहस्रमुर्ध्नै ॥४८॥
श्रीशुक उवाच
संस्तुतो भगवानेवमनन्तस्तम भाषत ।
विद्याधरपतिं प्रेतिश्चित्रकेतुम कुरुद्वहं ॥४९॥
श्रीभगवानुवाच
यन्नारदागिंरोभ्यां ते व्याह्रुतं मेऽनुशासनम ।
संदिद्धोऽसि तया राजन विद्यया दर्शनाच्च मे ॥५०॥
अहं वै सर्व भुतानि भुतात्मा भुतभावनः ।
शब्दब्रह्मा परं ब्रह्मा ममोभे शाश्वती तनू ॥५१॥
लोके विततमात्मानं लोकं चात्मनि सन्ततम ।
उभयं च मया व्याप्तं मयि चैवोभयं कृतम ॥५२॥
यथा सुषुप्तः पुरुषो विश्वं पश्यति चात्मनि ।
आत्मानमेकदेशस्थं मन्यते स्वप्न उत्थितः ॥५३॥
एवं जगरणादिनी जीवस्थानानि चात्मनः ।
मायामात्राणि विज्ञाय तदद्रष्टारं परं स्मरेत ॥५४॥
येन प्रसुत्पः पुरुषः स्वापं वेदात्मास्तदा ।
सुखं च निर्गुणं ब्रह्मा तमात्मानमवेहि माम ॥५५॥
उभयं स्मरतः पुंसः प्रस्वापप्रतिबोधयो ।
अन्वेति व्यतिरिच्येत तज्ज्ञनं ब्रह्मा तत परम ॥५६॥
यदेतद्विस्मृतं पुंसो मद्भावं भिन्नमात्मनः ।
ततः संसार एतस्य देहाद्देहो मृतेर्मृति ॥५७॥
लब्ध्वेह मानुर्षी योनिं ज्ञानविज्ञानसम्भवाम ।
आत्मानं यो न बुद्धयेत न क्वचिच्छममाप्नुयात ॥५८॥
स्मृत्वेहायां परिक्लेशं ततः फलविपर्ययम ।
अभयं चाप्यनीहायां संकल्पादिव्रमेत्कविः ॥५९॥
सुखाय दुःखमोक्षाय कुर्वते दम्पती क्रियाः ।
ततोऽनिवृत्तिरप्राप्तिर्दुःखस्य च सुखस्य च ॥६०॥
एवं विपर्ययं बुदध्वा नृणां विज्ञाभिमानिनाम ।
आत्मनश्च गतिं सुक्ष्मां स्थानत्रयविलक्षणाम ॥६१॥
दृष्ट श्रुताभिर्मात्राभिर्निर्मुक्तः स्वेन तेजसा ।
ज्ञानविज्ञानसन्तुष्टो मद्भक्तः पुरुषो भवेत ॥६२॥
एतावानेव मनुजैर्योगनैपुणबुद्धिभिः ।
स्वार्थ सर्वात्मना ज्ञेयो यत्परात्मैकदर्शनमः ॥६३॥
त्वमेतच्छ्रद्धया राजन्नप्रमतो वचो मम ।
ज्ञानविज्ञानसम्पन्नो धारयन्नासु सिध्यासि ॥६४॥
श्रीशुक उवाच
आश्वास्य भगवानित्थं चित्रकेतुं जगदगुरुः ।
पश्यतस्तस्य विश्वात्मा ततश्चान्तर्दधे हरिः ॥६५॥
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्याम संहितायां षष्ठस्कन्धे चित्रकेतोः परमात्मदर्शनं नाम षोडशोऽध्यायः ॥१६॥