मैत्रेय उवाच
एवं निशम्य कपिलस्य वचो जनित्री सा कर्दमस्य दयिता किल देवहुतिः ।
विस्रस्तमोहपटला तमभिप्रणम्य तुष्टाव तत्वविषयाकिंत्सिद्धिभुमिम ॥१॥
देवहुतिरुवाच
अथाप्यजोऽन्तःसलिले शयानं भूतेन्द्रियार्थात्ममयं वपुस्ते ।
गुणप्रवाहं सदशे षबीजं दध्यौ स्वयं यज्जठराब्जजातः ॥२॥
स एव विश्वस्य भवान विधत्ते गुणप्रवाहेण विभक्तवीर्यः ।
सर्गाद्यनीहोऽवितथाभिसन्धिरात्मेश्वरोऽतर्क्ससहस्रशक्तिः ॥३॥
स त्वं भृतो मे जठरेण नाथ कथं नु यस्योदर एतदासीत ।
विश्वं युगान्ते वतपत्र एकः शेते स्म मायाशिशुरंगघ्रिपानः ॥४॥
त्वं देहतन्त्रः प्रशमाय पाप्मनां निदेशमाजां च विभो विभुतये ।
यथावतारास्तव सुकरादय स्तथामप्यात्मपथोपलब्धये ॥५॥
यन्नामधेयश्रवणानुकीर्तनाद यत्प्रह्णणाद्यत्स्मरणादपि क्वचित ।
श्वादोऽपि सद्यः सवनाय कल्पते कुतः पुनस्ते भगवन्नु दर्शनात ॥६॥
अहो बत श्वपचोऽतो गरीयान यज्जिह्वाग्रे वर्तते नाम तुभ्यम ।
तेपुस्तपस्ते जुहुवुः सस्नुरार्या ब्रह्मानुचुर्नाम गृणन्ति ये ते ॥७॥
तं त्वामहं ब्रह्मां परं पुमांसं प्रत्यक्स्त्रोतस्यात्मनि संविभाव्यम ।
स्वतेजसा ध्वस्तगुणप्रवाहं वन्दे विष्णुं कपिलं वेदगर्भम ॥८॥
मैत्रेय उवाच
ईडितो भगवानेवं कपिलाख्यः परः पुमान ।
वाचाऽविक्लवयेत्वाह मातरं मातृवत्सलः ॥९॥
कपिल उवाच
मार्गेणानेन मातस्ते सुसेव्येनोदितेन मे ।
आस्थितेन परां काष्ठामचिरादवरोत्स्यसि ॥१०॥
श्रद्धत्स्वैतन्मतं मह्यां जुष्टं यदब्रह्मावादिभिः ।
येन मामभवं याया मृत्युमृच्छन्त्यतद्विदः ॥११॥
मैत्रेय उवाच
इति प्रदर्श्य भगवान सतीं तामात्मनो गतिम ।
स्वमात्रा ब्रह्मावादिन्या कपिलोऽनुमतो ययौ ॥१२॥
सा चापि तनयोक्तेन योगादेशेन योगयुक ।
तस्मिन्नाश्रम आपीडे सरस्वत्याः समाहिता ॥१३॥
अभीक्ष्णावगाहकपिशान जटिलान कुटिलालकान ।
आत्मानं चोग्रतपसा बिभ्रती चीरिणं कृशम ॥१४॥
प्रजापतेः कर्दमस्य तपोयोगविजृम्भितम ।
स्वगार्हस्थ्यमनौपम्य प्राथ्यं विअमानिकैरपि ॥१५॥
पयः फेननिभाः शय्या दान्ता रुकमापरिच्छदाः ।
आसनानि च हैमामि सुस्पर्शास्तरणानि च ॥१६॥
स्वच्छस्फटिककुड्येषु महारारकतेषु च ।
रत्नप्रदीपा आभान्ति ललनारत्नसंयुताः ॥१७॥
गृहोद्यानं कुसुमितै रम्यं बह्वमरद्रुमैः ।
कुजद्विहंगमिथुनं गायन्मत्तमधुव्रतम ॥१८॥
यत्र प्रविष्टमात्मानं विबुधानुचर जगुः ।
वाप्यामुप्तलगन्धिन्यां कर्दमोपललितम ॥१९॥
हित्वा तदीप्सिततममप्याखण्डलयोषिताम ।
कित्र्चिच्चकार वदनं पुत्रविश्लेषणातुरा ॥२०॥
वनं प्रव्रजिते पत्यावपत्याविरहातुरा ।
ज्ञाततत्वाप्यभुन्नष्टे वत्से गौरिव वत्सला ॥२१॥
तमेव ध्यायती देवमपत्यं कपिलं हरिम ।
बभुवाचिरतो वत्स निःस्पृहा तादृशे गृहे ॥२२॥
ध्यायती भगवद्रुपं यदाह ध्याननोचरम ।
सुतः प्रसन्नवदनं समस्तव्यस्तचिन्तया ॥२३॥
भक्तिप्रवाहयोगेन वैराग्येण बलीयसा ।
युक्तानुष्ठानजातेन ज्ञानेन ब्रहमहेतुना ॥२४॥
विशुद्धेन तदाऽऽत्मानमात्मना विश्वतोमुखम ।
स्वानुभुत्या तिरोभूतमायागुणविशेषणम ॥२५॥
ब्रह्माण्यवस्थितमतिर्भगवत्यात्मसंश्रये ।
निवृत्तजीवपत्तित्वात्क्षीणक्लेशोऽऽत्पनिर्वृत्तिः ॥२६॥
नित्यारढ समाधित्वात्परावृत्तगुणभ्रमा ।
न सस्मार तदाऽऽत्मानं स्वप्ने दृष्टिमिवोत्थितः ॥२७॥
तद्देहः परतः पोषोऽप्यकुशचाध्यसम्भवात ।
बभौ मलैरवच्छन्नः सधुम इव पावक ॥२८॥
स्वांड तपोयोगमयं मुक्तकेशं गताबरम ।
दैवगुप्तं न बुबुधे वासुदेवप्रविष्टधीः ॥२९॥
एवं सा कपिलोक्तेन मार्गेणचिरतः परमः ।
आत्मानं ब्रह्मानिर्वाणं भगवन्तमवाप ह ॥३०॥
तद्वीरासीत्पुण्यतमं क्षेत्रं त्रैलोक्यविश्रुतम ।
नाम्रा सिद्धपंदं यत्र सा संसिद्धिमुपेयुषी ॥३१॥
तस्यास्तद्योगविधुतमार्त्यं मर्त्यंमभुत्सरित ।
स्र्तोतसां प्रवरां सौम्य सिद्धिदा सद्धसेविता ॥३२॥
कपिलेऽपि महायोगी भगवान पितुराश्रमात ।
मातरं समनुज्ञाप्य प्रागुदीचीं दिश ययौ ॥३३॥
सिद्धचारणगन्धर्वैर्मुनिभिश्चाप्सरोगणैः ।
स्तुयमानः समुद्रेण दत्तार्हणनिकेतनः ॥३४॥
आस्ते योगं समास्थाय सांख्याचार्यैरभिष्टुतः ।
त्रयानामपि लोकानामुपशान्त्यै समाहितः ॥३५॥
एतन्निगदितं तात यत्पृष्टोऽहं तावानघ ।
कपिलस्य च संवादो देवहुत्याश्च पावनः ॥३६॥
य इदमनुश्रृणोति योऽभिधत्ते कपिलमुनेर्मतमात्मयोगुह्नाम ।
भगवति कृतधीः सुपर्णकेता वुपलभते भगवत्पदारविन्दम ॥३७॥
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे वैयासिक्यामष्टादशासाहस्रयां पारमहंस्या संहितायां तृतीयास्कन्धे कापिलेयोपाख्याने त्रयस्त्रिंशोऽध्यायः ॥३३॥
इति तृतीयः स्कन्धः समाप्तः ।
॥ हरिः ॐ तत्सत ॥