निरुक्त

{ nirukta }

A dictionary, Marathi and English

   nirukta p S Described by statement of its properties and circumstances; defined.

महाराष्ट्र शब्दकोश

  न. १ एक वेदांग . वेदांतील कठिण शब्दांचे अर्थ स्पष्ट करणारे शास्त्र . २ वेदार्थ स्पष्ट करणार्‍या निघंटु नामक वैदिक शब्दग्रंथावर भाष्य ( हे यास्काचार्यांनी लिहिलेले आहे ). ३ अर्थ स्पष्टीकरण ; व्याख्या ; शब्दांचे व्युत्तिकथन . निरुक्ति पहा . [ सं . ] - वि . गुणधर्माचे , परिस्थितीचे ज्यांत विवेचन , स्पष्टीकरण केले आहे ते ; व्याख्यात . [ सं . ] निरुक्ति - स्त्री . १ पदार्थाचे स्वरुप समजण्य़ासाठी बांधलेले लक्षण . २ लक्षणादिकेकरुन केलेले स्वरुपकथन ; व्याख्या ; वर्णन . गुरुशास्त्र आणि तिसरी प्रचीति । चालिल्या निरुक्ती वेदामाजी । - ब २५३ . ३ शब्दाची व्युत्पत्तिसिद्धि .

A Sanskrit English Dictionary

निर्-उक्त  mfn.  mfn. (√ वच्) uttered, pronounced, expressed, explained, defined, [Br.]; [Up.]; [MBh.] &c.

ROOTS:

निर् उक्त

   declared for ( nom.), [MBh.]
   explicitly mentioned or enjoined, [ĀśvGṛ.]
   containing the name of a god (as a verse), [ŚāṅkhBr.]
उपांशु   distinct, loud ( opp. to ), [ŚBr.]
   interpreted i.e. become manifest, fulfilled, accomplished (as a word), [MBh. ix, 1316]
निर्-उक्त  n.  n. explanation or etymological interpretation of a word, [ChUp. viii, 3, 3]; [MBh. i, 266 &c.]

ROOTS:

निर् उक्त

    N. of sev. works., esp. of a Comm. on the निघण्टुs by यास्क.

The Practical Sanskrit-English Dictionary

निरुक्त [nirukta]   a.
   Expressed, pronounced, explained, defined.
   Loud, distinct.
   Enjoined, decided; पात्रं त्वत्र निरुक्तं वै कविभिः पात्रवित्तमैः [Bhāg.7.14.34.]
   Interpreted, accomplished (as a word); proved from शब्दप्रमाण (as शब्दैकगम्य); वेदांश्च वेद्यं तु विधिं च कृत्स्नमथो निरुक्तं परमार्थतां च [Mb.12.245.3.]
   क्तम् Explanation, derivation, etymological interpretation. स वा एष आत्मा हृदि तस्यैतदेव निरुक्तं हदयमिति [Ch. Up.8.3.3;] महत्त्वाद्भारवत्त्वाच्च महाभारत- मुच्यते । निरुक्तमस्य यो वेद सर्वपापैः प्रमुच्यते ॥ [Mb.1.1.274.]
  N. N. of one of the six Vedāṅgas, that which contains glossarial explanation of obscure words, especially those occurring in the Vedas; नाम च धातुजमाह निरुक्ते [Nir.]
  N. N. of a celebrated commentary on the Nighaṇṭus by Yāska. -Comp.
-कारः  N. N. of the sage Yāska.
-जः   one of the twelve kinds of sons allowed by the old Hindu law (= क्षेत्रजः q. v.); आत्मा पुत्रश्च विज्ञेयस्तस्यानन्त- रजश्च यः । निरुक्तजश्च विज्ञेयः सुतः प्रसृतजस्तथा ॥ [Mb.13.49.3.] -वृत्तिः N. of a com. on Yāska's निरुक्त by Durgāchārya.

Shabda-Sagara

निरुक्त  mfn.  ( -क्तः-क्ता-क्तं)
   1. Said, described.
   2. Obscure, obsolete.
  n.  ( -क्तं)
   1. One of the Vedāngas or works considered as supple- mentary to and connected with the Vedas, forming a part of the scriptural or sacred science: glossarial explanation of obscure terms especially those occurring in the Vedas.
   2. Explanation of the concord or disagreement of letters, &c.
   3. Separation or analysis of a derivative or compound word.
   4. The name of the Yāskās commentary on the Nighantus.
   5. Loud, Distinct.
    E. निर् negative or affirmative prefix, उक्त spoken, said.

ROOTS:

निर् उक्त