(चाल : अलंकार)
अलंकार दिव्य पृथ्वीचा, विश्व मोलाचा,
कीर्ति किरणांचा । संगती सूर्य चंद्रमाचा,
छत्रपति वंद्य हिन्दभूचा । प्राण शिवराया मराठयांचा ॥
इतिहास काळाला गती, देई उगवतीं, ज्याची संस्कृती ।
प्रथमतः लोक स्वराज्याची, अतुल अवनी युगपुरुषाची ।
सांगतों जन्मकथा त्याची ॥ ती धन्य वीर माऊली,
वनीं प्रसवली, ’हिन्द भू मौली’, पतिवर असतां रणघाई,
रणीं गर्भाचा भार साही । स्वराज्यमाता जिजाबाई ॥
(चाल : दौड )
त्या शूर जनक जननीचा त्रिलोकी डंका ॥
ज्यांनीं दिला शिवाजी राजा आम्हांला बांका ॥
हा त्रिवार मुजरा करुन हिन्दी लोकां ॥
गातो ’आत्माराम’ इतिहास पवाडा ऐका ॥
बहामनी राज्य मोडले, त्याचं पांच तुकडं जाहलं, नांव त्यांचं एक एक भलं ।
कुतूबशाही ? गोबळकोंडयाची ! बारीदशाही ? बिदर शहराची ! इमादशाही ?
वर्‍हाडी मुलखाची ! आदिलशाही ? विजापूराची ! आणि पांचवी ?
आणि पांचवी निजामशाही ती अहमदनगराची ॥
जिथं चांदबीबी झुंजली महाराष्ट्राची ॥
चाल : अलंकार
हें राज्य अहमदनगर, सुलतान गादीवर, कवळं होतं पोर ।
इसवी सोळाशें सव्वीस साला । कारभारी मलिकंबर मेला ।
शहाजी भोंसला त्राता उरला ॥
(चाल : दौड)
इतक्यांत गिळाया निजामशाही मुलखाला ॥
उलटून आला दिल्लीचा मोंगली हल्ला ॥
जो शहाजीनं एकदां होता चोपला ॥
डिवचला साप वळचणींत होता टपलेला ॥
डाव जुना होता शत्रूचा, मुत्सद्दी भेट नीतिचा ।
संकटी घाला घालण्याचा । शूरवीर शहाजी राजाचा ।
सासरा सख्या नात्याचा । जागीरदार सिंदखेडचा ।
माजी नोकर निजामशाहीचा । त्याचं नांव लखुजी जाधव बाप जिजाईचा ॥
ज्याचं धन, त्याच्यावर मनं ! अशा द्यानतीचा ॥ मोंगलांनीं कारस्थान केलं ।
जाधवाला त्यांनीं फितवलं । ’चोवीस हजार’ मनसुबा केला बहाल ॥
मोठया सरंजामदारीचे डबोलं दिलं ॥ पाहून म्हातारं चुटकन्‌ लाल चावलं ॥
दक्खनचे मीठ विसरलं, जाधव आक्खं घसरलं । शत्रूनं कासरं लावून सासरं बांधलं ॥
सासर्‍यानं जांवई सोडून बंड उचललं ॥ जावयानं सासर्‍यासंगं दंड थोपटलं ॥
चाल : स्फूर्ति
सासरा लखुजी जाधव मिळे मोंगलां ।
जांवई शहाजीराजा त्राता निजामाला ।
दारच्या शत्रुंनीं घरांत दावा लाविला ।
राखाया बाळ निजामाला, शहाजी भोंसला,
पणा लागला, ऐका कवनाला ॥
चाल : वीरश्री
महाराष्ट्राची मुस्लीमगादी वांचविण्यासाठीं ।
हिन्दु-मुस्लीम ऐक्य साधलें ध्येय हें मराठी ॥
शहाजीनं विचार मग केला । घेतलं बाळा निजामाला ।
आणि त्याच्या विधवा मातेला ।
चाल : दौड
घेऊन फौज दरबार त्यानं सोडला ॥
वीर-पत्‍नी बाई जिजाई होती संगतीला ॥
पुढं पति मागं दुश्मन बाप लागला ॥
काय करावं अशा समयाला ?
सुपारीवर आडकित्ता आला !
चाल : वीरश्री
दुजी रुक्मिणी विदर्भाची ती महाराष्ट्रमानी ॥
भ्रष्ट पिता विसरुन पतीसह निघे स्वाभिमानी ॥
चाल : दौड
दर मजल करीत हा सेनासिंधु चालला ॥
चाललं लाव लष्कर बांधूनी ढाला ॥
ठाणें जिल्ह्यांत थेट माहुलीचा किल्ला गांठला ॥
चाल : अलंकार
ठाणें जिल्ह्यात शहापूरवरला, कडेकोट भला, माहुली किल्ला ।
कसारा घाटाच्या डोंगराला । काळा पाषाण आहे मढला ।
निळ्या गगनाला उभा भिडला ॥ शूरवीर शहाजी राजानं,
मांडलं सैन्य, दाणावैरण । दारुगोळा समदा वरती भरला ।
शत्रुचीं मुंडकीं उडविण्याला । ठेवला चौफेर खडा भाला ॥
चाल : रणघाई
आलं, आलं ! आलं मोंगल सैन्य माघारीं आलं धडधडा ॥रं मर्दा॥
घेरलं ! घेरलं रान चौफेरी ! चौफेरी घेरलं गडा ॥
रणशिंग ! रणशिंग वाजे रणभेरी !
रणभेरी तोफा धडाधडा ॥ खणखणती ! खणखणती ढालतलवारी !
तलवारी पट्टा फडफडा ॥
खिंकाळे ! खिंकाळे घोडा लष्करी ! लष्करी दणाणे कडा ॥
लावी सुरुंग शत्रु खालीं । तटावरची आग ये भालीं ।
साथ
त्याचा जिताच भाजून हुरडा झाला खालीं ॥
शत्रुची तटाला शिडी । शिडीसहित ढकलावा गडी ॥
साथ
त्याची उभ्या कडयाच्या दरींत तिरडी गेली ॥
जो शत्रु पायाला भिडला । उकळता पाणी वर पडला ॥
साथ
पाण्याची धार मुडद्याच्या हाडांना चढली ॥
जो शत्रु तटावर चढला । आरपार कंठांतून भाला ॥
साथ
त्याच्या मुंडकं आणि देहाची फाळणी झाली ।
चाल : विजया
आगीचे लोळ किती यावं । थबकावून धूळ विझवावं ॥हे दाजी र॥
किल्ल्याला उलटं फेकावं । रानसिंग शत्रु जाळावं ॥
शत्रुच्या वेढया बाहेर । अंधारांत आमचं हेर ॥
जाळीतनं चंद्र निघणार । शीर छाठून गारोगार ॥
दोन्हींकडून खाऊनी मार । झालं मोंगल जर्जर फार ॥
खालीं वणवा वरती धूर । आंत रणाचा हाहाःकार ॥
चाल : स्फूर्ति
घनघोर चाले संग्राम किल्ल्याच्या भंवतीं ।
तोफांनीं हादरे ठाणें जिल्ह्याची धरती ।
नरमांस खावया गगनीं गिधाडें फिरती ।
सहा महिने चालला लढा, उठेना वेढा, किल्लाहि खडा, झुंजवी छाती ॥
पाहून शहाजीचा जोर, सासरा चोर, मोंगल सरदार, लखुजी जाधव गार झाला ।
लढाई करण्याचा जोम सरला । कपटाचा खेळ सुरु झाला ॥
चाल : हळहळ
जाधवानं डाव फिरविला ॥जी॥
भेटे निजामाच्या आईला ॥जी॥
लाघवी बोल बोलला ॥जी॥
"बाईसाहेब ! कां सोसतां यातना जीवाला ?
करा तह मिळा मोंगलां । तुम्ही अहमदनगरला चला,
देतों राज्य तुमचं तुम्हांला । मी रहातों तुमच्या दिमतीला ।
माझा शब्द लाखाच्या मोला । हा स्वार्थि शहाजी भोंसला ॥जी॥
तो गिळील तुमच्या मुलखाला ॥जी॥
त्याचा काळा डाव साधण्याला ॥जी॥
तुमच्या आमच्यांत तंटा लावला ॥जी॥
फंसूं नका ! फंसूं नका, अशा प्रसंगाला ! सावधान !
देतों इशार्‍याला !" अशी ऐकून बात, काय सांगूं मर्दा मात,
भोळी बायांची जात । पाघळून देई हात लखुजीला ॥ जी॥
परक्यांचा शब्द ऐकला, टोचून बोले घरच्याला । तिचा शब्द विषारी आला,
झोंबला शहाजी राजाला । झाली फितूर शत्रूला बाई, धन्याची आई,
बघा धन्यापायीं । शहाजी, दुष्मनाशीं लढला । धनीच तो शत्रुस वश झाला ।
इमानाची दुनिया नाहीं बोला ॥ माहूली डोंगरी किल्ला ।
घनदाट रान भंवताला । रणरंग भंग जाहला ।
किल्ल्याभंवतीं लढाई, तटावर हातघाई, आंत होती जिजाबाई ।
सात महिनं गेलं होतं तिला ॥जी॥
गरोदर जिजाबाईला । जरि सातवा महिना चालला ।
तरी दगड, माती, चिंचा खा नव्हता असा डोहाळा ॥जी॥
ऐका हो, डोहाळं कसं जिजाबाईला ॥
चाल : दामिनी
बुरजावर झुंजे भरतार, तिरकमठं चालवी नार ॥
चिलखतं तंग अंगाला, कुठं बत्ति देई तोफेला ॥
धुमधडाम धूर गगनाला, त्या धुरांत चमके चपला ॥
आईची माया घायाळा, दे स्फूर्ति लढणार्‍याला ॥
चाल : वीरश्री
मूर्तिमंत ती समर वीरश्री चेतविते किल्ला ।
मुक्ति रणाचे शौर्य डोहाळे तिथें जिजाईला ॥
मातृगुणांची कूस घडविते उदरीं बाळाला ।
स्वराज्यकर्ता रणमर्दिनीच्या कुशींत गुण शिकला ॥
चाल : चिंता
फितुरीनं केला घात, राजावर शत्रुचा दांत ॥
आलं मरण उद्यांच्या आंत । कशी टळत आजची रात ॥
झालीं दोघं चिंताक्रांत । सटकायचा केला बेत ॥
चाल : समता
सटकायचा बेत जरी केला शहाजी राजानं ।
तरी इतिहासकार होतं वीरांचं ध्यान ।
थांबतां इथं किल्ल्यांत निकामी मरण ।
पण फरार होतां म्हणतील बेईमान ॥
बेईमान ॥ सांकडं सोडवायला, राजानं मार्ग काढला,
आपुल्या सख्या भावाला ॥ शरभोजी भोंसला याला,
हा प्रसंग समजाविला । भावानं हात पुढं केला,
लक्ष्मण बोले रामाला । तुम्ही खुशाल लागा वाटेला,
ही स्वामिनिष्ठेची तुला, भारोभार पुरी करण्याला ।
वाहीन प्राण आपुला ।
चाल : दौड
बोलतां दोन्ही भावांचा गहिंवरे गळा ॥
शरभोजी राही किल्ल्यांत स्वामिनिष्ठेला ॥
आगींत एक; फोफाटा नेई दुसर्‍याला ॥
माउली जिजाबाईला, एक बाळ पहिला चिमुकला,
होता चार वर्षांचा झाला । नांव होतं संभाजी त्याला !
तोही छावा संगं घेतला, निवडक वीर जोडीला ।
तलवार, भालं हातांत ! पाठीला ढाला ॥
एक त्यांत वायुवेगाचा वारु निवडीला ॥
जाहली जिजाई स्वार घोडा नाचला ॥
अन् समद्या वीरांनीं लगाम तंग ओढला ॥
फुरफुरलं घोडं ! दरवाजा जरा करकरला ॥
चाल : अलंकार
रणधीर शहाजी राजानं, केलं उड्डाण, रात्र भिणभिणं ।
वेढा फोडून घोडा सुटला । टापांच्या विजेत मार्ग दिसला ।
आडवा फिरला तो उभा चिरला ॥ भरधांव वारुवर स्वार ।
जिजाबाई शूर, कटीं तलवार । रिकिबींत पाय लगाम हातीं ।
हिन्दस्वराज्याचा ठेवा पोटीं । घेऊन दौडली सांबशक्ति ॥
घोडयांनीं तुडविती अंगा, शत्रु झाला जागा, जो तो करी त्रागा ।
’पकडो रे दौडो शहाजी भागा ।’ लेक-जांवई गेल्या मागा ।
सासरा लागला पाठलागा ॥
चाल : दौड
धडधडा शहाजी राजा पुढें चालला ॥
विजापूरच्या आदिलशहाची साथ घेण्याला ॥
माहुली विजापूर पल्ला । तीनशें मैल तो भला ।
दिसरात नाहीं पाहिलं ! मार्ग तुडविला ॥
महाराष्ट्र-धरणीचा रोमरोम शहराला ॥
तरुकडी कपारीनं आड पहारा दिला ॥
तितक्यांत आडवाटेनं पल्ला काटला ॥
पण घरचा बगळा पांढरा उडतो गगनाला ॥
त्याला हेरुन मोंगल सेनेनं माग काढिला ॥
चाल : वीरश्री
पुढं चालला महाराष्ट्राचा शहाजी रणधीर ।
मागं लागली मोंगलसेना प्रचंड दळभार ॥
पतीसवें ती फेकीत घोडा जिजाई गर्भवती ।
दौडत होती फर्लांग मारीत सह्याद्रीवरती ॥
घौडदौड शिकविली बाळाला आईनें उदरीं ।
अश्वपाळणा झोकित होती शौर्याची दोरी ॥
चाल : स्फूर्ति
लागला पाठीला क्रूर शत्रु सेनानी । पुढें उभे दरी डोंगर उतरणी ।
त्या ओलांडीत दौडली राष्ट्रनंदिनी । रखरखीत उन्हाच्या झळा,
नाहीं सवड पाणी पिण्याला । किती दगड धोंडा तुडवीला ।
दौडली मैल शंभर, दुखावे उदर, थांबले वीर, खुल्या मैदानीं ॥
चाल : गजगामिनी
बाईचा अश्व थांबला कांस कंठाला, श्वास कोंडला, आली अंधारी ॥
डबडबला घाम अंगाला, जोम संपला, लगामहि सुटला, राजा सांवरी ॥
पाठीस शत्रुचें दळ, उडवितें धूळ, भरलें आभाळ, पाही माघारी ॥
पोटास गर्भाची कळ । चालवेना एक पाऊल । झाली जिजाबाई व्याकुळ ।
जर भिडला शत्रु येऊन, अटळ त्यातून, पतीचें मरण, आठवे नारी ॥
काळजाचें पाणी झालें । डोळ्यांचे इंगळ बनले । धगधगते अश्रु गळले ।
चाल : वीरश्री
क्रोध अनावर वीरांगनेची थरथरते काया ।
तप्ताश्रूंत दाखवीते पतीला गर्भाची माया ॥
ती महाराष्ट्र रागिणी, हा कठिण समय देखुनी ।
बोलली वीराला रमणी ।
चाल : स्वयंसिद्धा
तुम्ही चला पुढें प्रिय नाथा । सोडून पंथिं मज आतां ॥
सौभाग्य वांचवा माझें । वांचवा महाराष्ट्राचें ॥
ग्रासाया येती काळ । चुकवा हो चुकवा वेळ ॥
चाल : मौलिक
ते जिजाबाईचे बोल । मोलाचे, मोलाचे ॥
संकटांत सेनानीच्या । तोलाचे, तोलाचे ॥
राखती तिथें अवधान । राजाचें, राजाचें ॥
चाल : अलंकार
राजाला सुचला विचार । जवळ एक शहर,होतं जुन्नर ।
तिथं एक होता मित्र दिलदार । नांव श्रीनिवासराव सरदार ।
स्वतंत्र होता मुलूख परिवार ॥ मित्राला हवाला दिला ।
जवळ आहे भला । शिवनेरी किल्ला । उंच कडणीच्या डोंगराला ।
किल्ल्यांत ठेवलं जिजाईला । धन्य तो मित्र तैनातीला ॥
चाल : समता
सोबती ठेविला बाळकृष्ण हणमंत ।
सोनाजीपंत नी शामराव नीलकंठ ।
रघुनाथराव बल्लाळ मर्द गुणवंत ।
सैनिक पांच पंधरा धीराला देत ॥
गर्भार अस्तुरी ठेवुन शिवनेरींत ।
गांठणें विजापूर केला पुढचा बेत ॥
परि वियोग दुःखें व्याकुळ बनले चित्त ।
अन प्राण उभे राहिले चार डोळ्यांत, चार डोळ्यांत ॥
चाल : वीरांगना
त्या मरणाच्या मार्गांत । जिवनाचे निरोप झाले ॥
संभाजी सवे घेऊन । राजश्री स्वार निघाले ॥
दाटला कंठ बाईचा । अश्रूंतून शब्द उमटले ॥
’सांभाळून जाहो नाथा । भेटूं किं न भेटूं आतां ।
तारील भवानी माता ॥’ ते दोन जिवांचे बोल ।
तिसर्‍या हृदयाला पटले ॥ धरणींत बीज अंकुरतां ।
अभ्रानें सूर्या गिळलें ॥ लतिकेला फळ जों धरलें ।
वृक्षावर वादळ आलें ॥ तें स्वराज्य गर्भी असतां ।
पारतंत्र्य भंवतीं फिरलें ॥ तोडाया त्याचा पेंच ।
सोसून दुःखाची आंच । घोडयास मारिली टांच ।
तोडून बेडी मोहाची । कर्तव्य फरारी झालें ॥
चाल : अलंकार
गेले सोडून शहाजीराजे, तडफ ऐसाजे, विजापूर मौजे ।
राजाची नव्हती पाठ फिरली । तोंच मागं मोंगल फौज आली ।
जुन्नर गांवाची जिद्द कळली ॥
चाल : छक्कड
सासर्‍याच्या हातावर तुरी, दिल्या शिवनेरी, ठेवुन अस्तुरी, फरार जांवई ।
हे कळलं सासरोबाला । लखू जाधवाला । चेहरा उतरला, देतो जांभई ॥
रग जिरली पाठलागाची । वैरी बापाची, आतां लेकीची आठवण झाली ।
भेटाया जिजाबाईला । किल्ल्यावर गेला । पाहून पोरीला । आंसवं आलीं ॥
त्या उंच डोंगरी गडांत, तटाच्या फडांत जिजाई होती ।
किल्ल्यांत नव्हे म्यानांत रक्त समशेर कोंबली होती ॥
पाहून तिथें लेकीला, उमाळा आला, पुढें जाण्याला, पाय लटपटती ।
जरि पोटीं मायेची ओढ, काळं थोबाडं, थांबलं घुबडं, देखतां ज्योती ॥
ती खंबीरतेची गंभीर मुद्रा खोंचक भेदक दृष्ठी ।
जणुं व्याधासाठीं जखमी वाघीण जाळींत टपली होती ॥
थरथरे बापाची काया । उफाळे माया, हांक माराया, फुटेना कंठ ।
ती स्वाभिमानी नंदिनी, पिता पाहुनी, संतोषे मनीं, झाली आरक्त ॥
ती पतिविरहाची विव्हल संध्या सु-रक्तलोचन दिसली ।
अन् गर्भित रविची अरुण गुलाली मिश्रित विलसे गालीं ॥
बापाला हुंदका आला, अनावर झाला, बोले लेकीला, शब्द अडखळले ।
बोलतां कंप कंठांत, कंप ओठांत । अश्रु नयनांत । मायेचे भरले ॥
(लखुजी जाधव---) जीजाऊ ! बाळ गुणवंती । धन्य तूं सती, फिरली माझी मती,
कष्ट तुज पडले । युद्धाचा कैफ विषारी, जाहलों वैरी, क्रोध आवरीं, क्षमा कर बाळे ॥
मी पिता निर्दयी क्रूर । विसरुनी पोर, शत्रूचें घर, स्वहस्तें भरलें ।
तूं पतिपितयांचें कूळ । केलें उज्ज्वल, मीच चांडाळ क्षमा कर बाळे ॥
तूं गर्भवती अति कोमलं माझ्या वनांतली कर्दळी गे ।
परी मीच तुला गांजिलें हाय ! परचक्राच्या वादळी ॥ क्षमा कर बाळे ॥
तूं सिंहीण महाराष्ट्राची व्याकुळ उदरीं प्रसूति कळ गे ।
मी तुझ्याभोंवती सह्यवनाला झालों वडवानळ ॥
क्षमा कर बाळे ॥ गे तुझ्या अर्धवचनांत ठेविल्या अनंत सजणी दासी गे ।
पण मीच आज डोंगरीं गडावर केलें तुज वनवासी ॥क्षमा०॥
तूं चंद्र-कलेंतील सुहास्य शालीन चंद्रमुखी कामिनी गे ।
परि आ गमे संतप्त मेघलक्तरांत सौदामिनी ॥क्षमा०॥
तूं मखमाली गादी गिर्द्यांची लाडीक राजस युवती गे ।
परि गगनाखालीं इथें मोकळ्या भेसूर दगडी भिंती ॥क्षमा०॥
चल नेतो तुला माहेरीं, ऊठ लवकरीं, लाडक्या पोरी, नको रागाऊं ।
बापानें केला अपराध, घेईं पदरात, बोल एक शब्द, बाळ जीजाऊ ॥
या शिवनेरी किल्ल्यांत, घोर रानांत, भरल्या महिन्यांत, नको तूं राहूं ।
माहेरीं आईची माया, रोप निपजाया, निंबाची छाया, बाळ जीजाऊ ॥
(पडद्या आडून शाहीर गात आहे---)
चाल : कोंकवती
अजुनी नव्हता शब्द निघाला जिजाबाईच्या वदनीं । हो॥
तप्त गालावर वितळत होतें काळीज गंगा-जमुनी ।हो॥
असह्य आतां दोन लोचनां अलोट माया पाणी ।हो॥
थरथरल्या अधरांची झांपण खुलली उसळे वाणी ।हो॥
घेतली दोन्हीं तळ हातांवर तलवार । टाकलीं पाऊलें पित्यासमोर चार ।
ठाकली उभी नजरेस भिडवुनी नजर । सद्गदित निघाले तीव्र शब्द झणकार ॥
(जिजाबाई म्हणते----)
चाल : मानिनी
जें सौभाग्यावर उठले । तें माहेर माझें तुटलें ॥
तुम्हीं चंद्र सूर्य अरि बनले । देशावर नभ कोसळलें ॥
तुम्हीं रण परकारण धरलें । रामावर भार्गव उठले ॥
हे तात ! मागणे उरलें । द्या मरण पतीच्या पहिलें ॥
घ्या खङग हातीं हे उभी पुढें मी लेक । महाराष्ट्र-ब्रिदाच्या अभिमानाची नेक ।
ही गर्दन झुकली वार करा बस एक । कीं सासर माहेर फिटलें ।
धड ठेवा शीर न्या अपुले ॥ जें सौभाग्य०॥
जा तरि, ना गळसरीवरची ॥ चुकवून तलवार पित्याची ॥
उरली सहचारीण पतीची । पण मेली कन्या तुमची ॥
वनवासी वनराजाची । मी वनराणी वनीं राजी ॥
मी राष्ट्रोद्धारक मराठमोळं कलत्र । स्वातंत्र्य आमुचें अमोल मंगलसूत्र ।
मत्प्राणपति नि सत्‍पुत्र सकल गणगोत्र । देशाला अर्पण केलें ।
तुम्हीं देशद्रोही बनले ॥ जें सौभाग्या०॥
गड माझा श्रीशिवनेर । हें मायेचें माहेर ॥
अंगण महाराष्ट्र समोर । वृंदावन गिरि कांतार ॥
हें कृष्णशिलासन सदर । पुष्पलता भरतील पदर ॥
चांदण्या झुंबरें रातकिडे स्वरकिन्नर । ही आई शिवाई देवी करील सुयेर ।
या कडणी शमवतील प्रसवकळांचे सूर । हें स्वराज्य मन्मनीं भरलें ।
डोहाळे यांतच पुरलें ॥ जें सौभाग्या०॥
या फुलत्या वनवेलीचा । आईला निरोप सांगा ॥
तुटलें मूळ माहेराचें । नको शिंपूं अश्रू गंगा ॥
दे वर अमृतवाणीचा । या रणरंगांतील भांगा ।
या पुढें न वदणें ! तात ! वंदितें चरणें । बोललें वेंचणें कीं गृहकंदन करणें ।
पण तुटल्या वेलीस तिच्या तरुवर मरणें। द्या सौख्य हेच शेवटलें ।
जा उतरा गड जो चढले ॥जे०॥
(जिजाऊ एका बाजूनें व खिन्न पावलानें लखूजी दुसर्‍या बाजूनें जातात---पुढें शाहिराचा पोवाडा सुरु---)
चाल : कोंकवंती
नच शब्द टाकिला पुन्हां पित्यानें ! टाकित जड पाउलें ।
उतरले, लखुजी गड उतरले ॥ नच वळून पाहिलें पुन्हां बिजलीनें !
गगन किती फाटलें । तेज तें शिवनेरींत बिंबलें ।
ती दगड कडी गडवाट वांकडी तिनें हुंदके दिले ।
उतरले, लखुजी गड उतरले ॥ वर कठोरता कर्तव्य देवता शोकाकुल तळमळे ।
तेंज तें शिवनेरींत बिंबलें ॥ त्या शिवनेरीच्या कढणीवरुनी पारतंत्र्य घसरलें ।
उतरले, लखुजी गड उतरले ॥ वर ’पूर्णमास’ वेदना सोसुनी स्वातंत्र्य जन्मलें ।
तेंज तें ब्रह्मांडी फांकलें ॥
साथ : टाहोचा आवाज
टाहो फोडतां शिवनेर, गगनामाजीं घुमला सूर ।
विश्वांत झाला चमत्कार । सांगतो ’आत्मा’ शाहीर ।
ऐका सारे नारीनर । गगन निळें हें गार ।
ग्रह तारे खालींवर । मध्यभागीं सूर्य स्थिर ।
धरणीपति परमेश्वर । धरणी आमुची गोलाकार ।
भंवर्‍यावाणी गर्र गर्र गर्र । गिरक्या मारीत चक्राकार ।
पति सभोती फिरते नार । एका गिरकींत आठ प्रहर ।
आठ प्रहरांचा एक वार । तीनशें साठ गिरकींत पार ।
प्रदक्षिणेचा एक घेर । खेळ मेनका-विश्वामित्र, चालला असे अधांतर ।
अनादि अंत निरंतर । एका गिरकींत चमत्कार । पाही स्थिर प्रभाकर ।
गिरकी होती पाठ म्होरं । दिसत होता छानदार; कपोलाचा अरुण मोहोर ।
तोंच घडला प्रकार । शके १५४९ शुभंकर, प्रभव नाम संवत्सर, वैशाख शु.१ वासर ।
उत्तररात्र गुरुवार, अश्विन नामें नक्षत्र ६ एप्रिल दिनक्षर, १६२७ सुंदर ।
असतां सालमजकूर, दिव्यध्वज फडकणार, घेऊन पृथ्वीनें खांद्यावर ।
गिरकी मारली पूर्णाकार, पति सन्मुख ती आली नार । ध्वज पाहतां झोकदार ।
नेत्रीं दीपला प्रभाकर । सूर्य विचारी धरणीला, पति अपुल्या भार्येला,
सांग प्रिये सांग मला । दीपववीता माझा डोळा, तळपणारा अंतराळा,
झांक देवा ब्रह्मांडाला । दिव्य झेंडा ऐसा भला, काल नव्हता देखियेला,
आज कैसा गे आणिला ॥ कशी गमे स्त्री जातीला ?
एका गिरकीत एक कला । सांग प्रिये सांग मला ॥
मुक्त छंद
धरणी सांगे सूर्याला । ऐका नाथा सांगता हे ।
मंगळसूत्र तुमचें मला निसर्गानें दिलें आहे ॥ध्रु०॥
भूगोलाची हिरवी साडी । श्यामलांगी ल्यालें आहे ।
रामकृष्ण पैगंबर, येशू बुद्ध यांनीं वर, अबदागीर धरलें आहे ॥धरणी०॥
स्त्री जातीचा जीव सारा । दागिन्यांत अडला आहे ।
इतिहास सोनारानें एकेक नग घडला आहे ॥धरणी०॥
कोलंबस कमरपट्टा । तंग अंगी जडला आहे ।
अलेक्झांडर--सिकंदर वज्रचुडा मढला आहे ॥धरणी०॥
अकबर आणि चंद्रगुप्त । चंद्राहार चढला आहे ।
नेपोलियन सोनाराच्या । अलमारींत पडल आहे ॥
धरणी० ॥ जगभर थाट आहे । राजपाट अर्थ आहे ।
परि जेथें समता नाहीं । तेथें सारें व्यर्थ आहे ॥धरणी ०॥
वारुळाचा साप सम्राट मोठा असून खोटा आहे ।
स्वराज्याचा छत्रपति छोटा असून मोठा आहे ॥धरणी ०॥
सम्राटांच्या शृंगारांना गुलामींत विटलें आहे ।
स्वराज्याचा झेंडा आज हातीं घेऊन उठलें आहे ॥धरणी ०॥
तुम्हीं म्हणाल, "वसुंधरे, तुझें सारे खोटें आहे" ।
डोकावून पहा नाथा, शिवनेरींत बेटें आहे ॥धरणी०॥
जिजाईच्या कुशीमाजीं शहाजीचा बंडा आहे ।
भारताचा शिवाजी या वसुधेचा झेंडा आहे ॥धरणी ०॥
आजपासून रायाभंवतीं झेंडयावांचून फिरणार नाहीं ।
शास्त्रज्ञांना झेंडा माझा कवि वाचून कळणार नाहीं ॥धरणी० ॥
काय म्हणतां प्रिये थांब ! इश्श ! मला वेल नाहीं ।
शिवनेरीला टाहो फुटला साधासुधा खेळ नाहीं ॥धरणी० ॥
(टाहोचा आवाज--पुढें पोवाडा)
फुटला टाहो शिवनेरीला हिंद-स्वराज्याचा ।
पश्चिमेसही प्रकाश पडला प्रदीप्त पूर्वेचा ॥
शिवनेरीच्या माळ्यावरुनी शेत राखणीचा ।
सुटला धोंडा भिरभिरता त्या सह्य गोफणीचा ॥
धन्य माउली जिजाई ॥ दुनियेला साम्राज्य लांडगे असतां भंवतालीं ।
मराठी जाळींत जिजाई सिंहीण स्वराज्यास व्याली ॥
युगपुरुषाच्या जगजननीचे फिटतील का पांग ।
हिन्द देवीनें हिमाद्रि वरुनी दिली जरी बांग ॥
फुटतां टाहो शिवनेरींत, ऐकतां सख्याचा साद,
संवंगडी आलं दुनियेंत । तानाजी उठवी उमराठं,
खाई पासलकर कोलांट, डोकावला हिरोजी फर्जंद ।
नेताजी बाजी दणकट, जिव्या महाल्या वळवी मूठ,
दिला फिरंगोजीनं नेट । आलं बहिर्जीचं सोंगाट ।
कुठं येसाजीचा गोंगाट । कुठं रामजन्म पावत !
कुठं झाला अंजनी सुत ! कुणी भालदार पुढं येत ।
कुणी हडपी माघं धांवत । एकदांच फुलवूं महाराष्ट्र ।
होता सगळ्या आयांचा बेत । वटवृक्षावाणी महाराष्ट्र ।
फांदोफांदीं पाळणा फुटं । केली रानमातीची तीट ।
पंचगंगांना चिरगूट । सूर्यासंगें किरणें यावीं धरणी दिपवीत ।
शिवबासंगें तसे जन्मले महाराष्ट्र दूत ॥
चाल : अलंकार
शिवनेरीं बाळ जन्मलें । विजापुरीं कळलें ।
राजे तोषले । कंठा अर्पिला जासूदाला ।
हात जोडिले भवानीला । सोहळा चाले शिवनेरीला ॥
आवतनं केलं मुलखाला, मांडला जन्म सोहाळा,
नरनारी जमला मावळा । आनंदी आनंद झाला,
पूजिलें शिवाई मातेला, वंदिलें सूर्य देवाला ।
प्रार्थिलें हिन्द देशाला, उद कापराच्या गंधाला ।
सह्याद्रि लुब्ध जाहला, साजणी सुवासिनीला ।
वायणं वाटलीं सर्वांल । बाळतिणीसंगें बाळराज भूषविला ।
सजवितां पाळणा जिजाईंनीं गाईला । शाहीर ’आत्माराम’ तोच गातो आजला ।
ऐका हो आयाबायांनों, मराठमोळ्यांनो, भारतीयांनो झोंका घातला ॥