शाहीर हैबती - संगीतशास्त्र

३२
( चढ )
तूं काय गाशील भेद गायाला तुझी अक्कल समजु आली ।
बाल संभाळून आत्ता शब्द तो अर्थाचा पडू नये खाली ।
दिडच पैशामध्ये शेडजी, दीड लावणींत कवि अकल ।
प्रसंगानुरूप शब्द वदावे तर ज्ञानाची मजा पटल ।
रानदांडगा उगाच आपल्या शरिराकडे पाहुन नटला ।
उदंड बोका पुष्ट माजला म्हण का वाघाशी झटला ।
रवीपुढें काजवा मिरवितो गोड प्रकाशा आव घाली ।
गलेलठ्ठ कुतरा कीं मांजर शहाणी चुलीच्या भोवताली ॥१॥
कळल शहाणपण आता गावणा पुस पुसतो - सांगावी ।
सहा राग हे कोठुन झाले खुण ठिकाणीं लावावी ।
माता पिता कोण तयाची वस्ती सांग कोणे गांवीं ।
नांवें मुख्य रागाचीं कोणती खुण शास्त्राची लावावी ।
दिवस मास लक्षण कोणतें सांग कोण कोठुन झाली ।
कोणी प्रगट रागाशी केलें कोणी मिळविलें सुरताली ।
स्त्रिया एक एकाच्या सहा सहा त्याच रागाच्या छत्तीस ।
ज्याचे त्याला करा वाटणी सहा सहा नांवें गणतीस ।
नांवें न्यारी छत्तिसाचे भरतोस ।
त्या कन्या कोणाच्या माता पिता कोणते वस्तीस ।
कोणता मास कोणता संवत्सर कोण कोणे दिवशीं ज्याली ।
तुला कळेना तरी शरण जा गुरुनाथ होईल वाली ।
ब्रिद डफावर लावुन फिरतां आकडबाजी मिरवायाची ।
काय करावी आक्कड असली वेळ अब्रु जायाची ।
कविमताचेम कलम वेगळें खुण नाहीं गवसायाची ।
प्रसन्न नाथ महाराज शिरावर पाहुन पळती तुरेवाली ।
डफावर झडे फडके, गर्द मंडळ भवताली ॥

३३
( उत्तर )
ऐकुन घ्यावी आतां सांगतों उत्पन्न रागाची ।
येक येका सदा कन्या छत्तिस रागण्याची ।
भ्रम युगात शिव निद्रिस्त तें एका समयाला ।
हृदयांतून हुंकार शब्द तो वदनास गे आला ।
त्या शब्दापासुन पुरुष सहा आले जन्माला ।
विद्याधर गंधर्व कन्यका सहा स्त्रीया सहाला ।
त्या साहापासून सहा राग ते आले आकाराला ।
सहा रागापासुन जन्म छत्तिस रागिण्याला ।
स्त्रीया त्या कोणत्या सांगतों आणा ध्यानाला ।
मातापित्यासहित परीसा नंवें सर्वाचीं ।
शिव रामायणीं कथा सर्व कथली आहे याची ।
जांबु द्विपीं श्रीराम पिता तो चंद्रमोळी त्यासी ।
गौडा माता संभव शष्टीं मार्गेश्वर मासी ।
पौष शुद्ध शष्टीस जन्म स्त्री मालता नामासी ।
कन्या कौसुकी देवबाळ गांधारी ग्रहवासी ।
मंडळी दशंती साहापुढें पाहा राग वसंतासी ।
मन्व पिता माता गोत्री कुटचळीं सिंहल द्विपासी ।
संभव माघे जन्म शुद्ध पौर्णिमा काल गुणासी ।
जयवंती स्त्री कन्या धनाश्री वैराटी ज्याशी ।
करमंजरा पदमंजरी कंसा देव गौडी साची ।
क्रौंच द्वीपिं उत्पन्नता एका पुढें बहेरवाची ।
जयत्पिता कोलाटी माण त्या संभव चैत्रांत ।
वैशाखामधी शुद्ध एकादसीस माण त्यात ।
सुपर्णिका स्त्री कन्या भैरवी उळळीत म्हणतात ।
वेळ उळी गुर्जरी कर्णाटी हंसबाळी त्यांत ।
ऐशा झाल्या साहापुढें पाहा पंचम रागांत ।
शाला द्विपींश्रुत पिता माय आंघावळी नामात ।
संभव जेष्ठी जन्म शुद्ध सप्तमी आषाढांत ।
स्त्री दशकारी मुली थोटकी मोटकी म्हणतात ।
तत्पदी नाटकी यम म्हारायण परत्परायाची ।
कुशद्विपीं उत्पन्नता पहावी मेघ राजाची ।
द्रावळी माता पिता श्रयंता पर्वत गांधारी ।
श्रावणी संभव जन्म विणायक चतुर्थी निर्धारी ।
ज्योतिका स्त्री कन्या कल्याणी आणि मधुकारी ।
बंगालिका सोर्टी सारेटि भुपाळी अवधारी ।
ऐशा झाल्या साहा पुढें तो नट राग विचारी ।
जन्म तयाचा झाला पाहा काष्मिरांत अधिकारी ।
पिता तयाचा विनट असा बालती प्रजा सारी ।
माता ते मंगला साहावी सेवटची बारी ।
आश्विन माशी शुद्ध सप्तमी संभव खुण याची ।
कार्तिक मासी शुद्ध एकादशी तारेख जन्माची ।
कमल विलासी वधु कन्यका x x बल माही जाण ।
रंगाश्री असावरी येगदानी चौथी पाहणं ।
गांधारी जयवंता यासा नामें अभिदान ।
न्यारी न्यारी नांवें सांगितलीं या प्रमाण ।
सहा राग छत्तीस ऐशा निर्माण ।
शिवरामायणीं ग्रंथीं याचा लागेल ठिकाण ।
कवि हैबती नाथ निरंजन वरदान ।
कृपा हस्त आहे शिरीं देत कवितेसी मतिदान ।
सवाई डफावर ब्रिद कविता शास्त्रसम्मताची ।
वैरी पाहुन लाजती कविता निर्मळ अर्थाची ।

३४
( चढ )
तुम्ही चत्र बोलके विचक्षण बहुसूज्ञान । प्रश्न पुसतों
शोध करा कविमत तांत्रिक ज्ञान ॥ध्रु०॥
कवि मताची किती पदें कोणती कसी याचीं नांवें ।
कुण्या पदाचीं किती अक्षरें संमित रथ छंदा पहावें ।
सर्व पदाची अक्षरगणती किती झाली आधि बोलावें ।
किती पुरुष किती स्त्रिया किती न पुस्तक दाखले सांगावे ।
कुण्या पदावर कविता करता कवन कोणत्या मतान ॥१॥
क पासुन पस्तीस आक्षर एका खडीची जाणावी ।
वो ची सत्रा एकून बावन मात्रुका खुण वळखावी ।
क जातीचा कोण ख जात तयाची शोधावी ।
क ख नातं एक एकाला कसी लागती तयाची पहावी ।
ब्राह्मण क्षत्रीय वैश्य शूद्र आधि लावा याचा ठिकाण ॥२॥
काळी गोरी रज तम सत्व निवड करून काढा याची ।
त्यामध्यें आठरा वर्ण कोणते व खुण सांगा कविमताची ।
एक एक अक्षर ते कैसी अटकल बोला वचनाची ।
वजन ताजवा यांतच आहे जात कविता करण्याची ।
शास्त्रमतामध्यें शोधून पहावे अनुभव युक्ति संधान ॥३॥
तुम्ही कवि म्हणविता कवि अक्षरें दोनि कोठे असती ।
शरिरी एके जांगी सांगा ज्ञानाची समजल स्फुर्ती ।
कविराज हैबति कवन करी नाथ कृपा आहे पुरती ।
छंद रसिक रड अक्षर वटिका समयोचित कविता स्मरती ।
पिंगळ ग्रंथाविण कविता काय करावी आंधळ्यानं ॥४॥

३५
( उत्तर )
निवड करून सांगतों पदाची जो कवितेचा आधार ।
कोणकोणतीं पदें कसी हा पिंगल ग्रंथीं आधार ॥ध्रु०॥
पदें कविमताची पंधरा अक्षरें बावन जाण ।
बावन अक्षरांत पद हीं पंधर नामें अभिधान ।
सात पदें शुभ कविमताची आशुभ आठ अपकारन ।
शुभ अशुभ कोणती सांगतो ऐकून घ्यावें परिमान ।
पुरुष नारी नपुसक किती निर्णय कथितों खचिताकार ॥को॥
शुभ पदें कवणाची । अ आ इ ई । अरिष । अंडज ठावी ।
धनक । आबोवा ।धनतन । भवखस । पद सात ही उमजावी ।
अशुभ उरली । उयाली । झ ग च ख । छायट । ही परीसावी ।
ढ ब य प । प र म ल । द ळ ढ । य क्ष ह थ । ही आठ झाली ऐकावी ।
नव नारी नपुसक दोन ही बाकीची नर साचार ॥को॥
क ख सुधा बावन आक्षरें यासी वडील ।
ओंकार ख हा एक कविष्णु ख मधुसुदन अद्वैत पदी हाच दुसरी ।
दोनी पुत्र ते ओंकाराचे बंधु प्रमाणें ही जमा धरा ।
अ कारी ब्राह्मण । उकारी वैश्य । क वेधरा । ब कारी शूद्र ।
व कारीं गोरा । ह कार काळी विचार ॥को॥
आ उ म ही रज तम सत्व वडील । ओंकाराची याला ।
कवि अक्षरें वो ची पोटी अनु हात स्थळ ओंकाराला ।
तेथुन ही अक्षरें जन्मती वजन परम महान त्याला ।
कवि हैबति म्हणे खरे खोटे पहा पिंगल ग्रंथाला ।
प्रसन्न नाथ निरंजन झाला कृपाकरून करितो पार ॥को॥