रूपक अलंकार - लक्षण ९

रसगंगाधर ग्रंथाचे लेखक पंडितराज जगन्नाथ होत. व्याकरण हा भाषेचा पाया आहे.


‘‘ज्‍या ठिकाणी एक आरोप दुसर्‍या आरोपाला निमित्त होतो त्‍याठिकाणी परंपरित रूपक समजावें, आणि त्‍यांतहि पुन्हां या दोन रूपकांपैकी समर्थक म्‍हणून अभिप्रेत असलेल्‍या आरोपाचें जर श्र्लेषमूलकत्‍व असेल तर, त्‍या प्रकाराला श्र्लिष्‍ट परंपरित रूपक म्‍हणावें. उदाहरणार्थ- हे राजा, अहितापकरणाच्या [(१) अहित + अपकरण = शत्रूंना अपकार करणारा. (२) अहि + ताप + करण = सर्पाला संत्रस्‍त करणारा (असणें या) ] बाबतींत तूं भेषज म्‍हणजे औषध आहेस, म्‍हणून असा तूं ज्‍याच्या हातांत आहेस, (म्‍हणजे ज्‍याला वश आहेस) तो मनुष्‍य सबंध पृथ्‍वी फिरत असला तरी त्‍याला भय कुठून असणार?’’
ह्या श्र्लोकांत, दोन आरोप आहेत. आणि त्‍यांच्यामध्यें कोणताही आरोप समर्थ्य व कोणताही समर्थक होऊं शकत असल्‍यानें वस्‍तुतः दोन्हीहि आरोप सारख्याच प्रकारचे (अथवा दर्जाचे) आहेत. तरीसुद्धां, ह्या दोन आरोपांपैकी श्र्लेषानें उत्‍पन्न होणार्‍या आरोपानें, म्‍हणजे ‘‘शत्रूंना अपकार करणें हेंच सर्पांना संत्रस्‍त करणें.’’ ह्या श्र्लेषमूलक आरोपानें, राजाच्या ठिकाणी औषधाच्या तादात्‍म्‍याच्या आरोपाचें समर्थन केलें जावें, असा कवीच्या मनांतील अभिप्राय आहे. आणि म्‍हणूनच, ह्या श्र्लोकांतील ह्या सभंग-श्र्लेषानें, (उत्तरार्धांत) सूचित केलेला जो अहिभयाभाव (म्‍हणजे सर्पापासून होणार्‍या भयाचा अभाव) त्‍याचीही बरोबर संगति लागते.
आतां हेंच श्र्लिष्‍टपरंपरित रूपक मालारूप असल्‍याचें उदाहरण हें-
‘‘[(१) कमला + आवास = लक्ष्मीचें निवासस्‍थान. (२) कमल + आवास = कमलांचें निवास्‍थान.] कमलावासाच्या बाबतीत, कासार म्‍हणजे सरोवर असलेला; आणि क्षमाघृतीच्या बाबतीत, [(१) क्षमा + धुति = क्षमा धारण करणें, (२) क्षमा + धृति = पृथ्‍वीला धारण करणें हे दोन अर्थ] शेष असलेला व कुवलयांना [(१) कु + वलय = पृथ्‍वीमंडळ, (२) कुवलय = चंद्रविकासी कमल हे दोन अर्थ] चंद्रच, असा हा राजा मनुष्‍यांना आनंदित करतो.’’
शुद्ध परंपरित केवलरूपकाचें उदाहरण हें-
‘‘माझ्यापुढें देवांची काय किंमत? त्‍याचप्रमाणें, राक्षस व मनुष्‍य ह्यांचीहि काय बिशाद? असें, तुझ्या शत्रूंच्या सेनेमध्यें असलेले क्षत्रिय-वीर तोपर्यंतच बडबडत राहातात, (कीं) जोपर्यंत तुझा, यमालाही धडकी भरविण्यासारखा ज्‍याचा आकार आहे आणि गरीब बिचार्‍या शत्रूंच्या प्राणरूपी दुधाला पिऊन ज्‍याची कांति सुंदर झालेली आहे असा, खड्गरूपी भुजंग, त्‍याच्या दृष्‍टिपथाला आला नाही.’’
ह्या ठिकाणीही खङ्गावर केलेल्‍या भुजंगाच्या आरोपाचे, प्राणरूपी दुग्‍ध ह्या आरोपानें समर्थन केले आहे व तेंच कवीला इष्‍ट आहे.
आतां हेंच शुद्ध परंपरित रूपक, मालारूप असल्‍याचें उदाहरण, हें-
‘‘पूर्वी दिशेच्या संध्येंतून वर येणार्‍या तेजस्‍वी सूर्याची अभिमानरूप माणिकाची कांतिच; जगताचा ग्रास करणारा जो क्रोधरूपी कालानल त्‍याच्या भयंगर ज्‍वाळांची पंक्तिच; आज्ञारूपी प्रियतमेच्या चरणकमलाच्या तलांतून गळणारा जो सुंदर लाक्षारस त्‍याच्याप्रमाणें तळपणारी; अशी तुझ्या डोळ्यांतील भयंकर लाल रंगाची शोभा हे राजा, समरांगणांत विलसत आहे.’’

N/A

References : N/A
Last Updated : November 11, 2016

Comments | अभिप्राय

Comments written here will be public after appropriate moderation.
Like us on Facebook to send us a private message.
TOP