३६
[ सुदाम्याचें घर पेटलें आहे . भैरव - कुक्कुट उगीचच ’ आग - आग ’ असें ओरडत धावपळ करीत असतात . शिपाई आग विझवायला आलेल्या लोकांना अडवितात . ]
लोक : ( शिपायांस ) अहो , असं रोखतां काय आम्हांला ? आग विझवायला नको ?
शिपाई : आतां कसली आग विझवतां ? पार राखुंडी झाली घराची !... चला , गर्दी करूं नका . बाजूला व्हा ... लांब उभे राहा ...
[ झोपडी मोडून तोडून टाकतात . चंपाराणी आपल्या वाड्याच्या सज्जांत उभी असते . विकट हस्य करते . इंद्रसेन बाळटासारखा तिच्याकडे व सुदाम्याच्या जळत्या झोपडीकडे आळीपाळीनें पहात राहातो . इतक्यांत सुदामा , सुशीला , श्रीधर , धनशेठी , वगैरे येतात . ]
चंपाराणी : ( सुदाम्याला पाहून ) आला मेला झोपडीची राख सावडायला !
सुदामा : श्रीहरि ! श्रीहरि ! ( जळत्या ढिगार्‍यांतून मूर्ति उचलतो . )
धनशेठी : आश्चर्य आहे ! भयंकर आगींतून मूर्ति अभंग राहिली !
सुशीला : देवा ! देवा ! काय रे केलंस हें ( रडूं लागते . )
सुदामा : अग खुळे , रडतेस काय अशी ? आपला संसार कृष्णार्पण झाला ! सोन्याचा झाला ! चल आतां .
सुशीला : कुणीकडे ?
सुदामा : वाट फुटेल तिकडे ! चल बाळ !
[ श्रीधरचा हात धरून चालूं लागतो . ]
धनशेठी : थांबा . कुठं चाललांत अशा अपरात्रीं ? बायकोचा - मुलाचा तरी विचार करा , आजची रात्र माझ्या घरीं काढा ... उद्याचं उद्यां पाहता येईल .
सुदामा : आपल्याला उगीच तसदी कशाला ?
धनशेठी : ह्यांत तसदी कसली ? साधी माणुसकी आहे ही . चला मुकाट्यानं .
[ सर्वांना परत घरीं घेऊन जातो . ]
३७
[ धनशेठीचें घर . सुदामा कृष्णमूर्ति घेऊन स्वस्थ डोळे मिटून भिंतीला टेकून बसला आहे . जवळच सुशीला व श्रीधर झोपलीं आहेत . पहाटेचा कोंबडा आरवतो . ]
सुदामा : ( हलक्या आवाजांत सुशीलेस ) अग , उठ ... उठ ... श्रीधरला उठव . उजाडायच्या आंत आपण इथून जाऊं या .
सुशीला : पण कुठं जायचं ?
सुदामा : मग काय , इथंच दुसर्‍याच्या दारीं पडून राहायचं ?
[ सुदामा वगैरे घराबाहेर पडतात . सर्वत्र सामसूम असतें . ]
३८
[ सुदामा श्रीधर हात धरून रस्त्यानें चालला आहे . मागें जरा अंतरावर जड पावलांनीं सुशीला चालत असते . श्रीधर एकदम थांबतो . ]
श्रीधर : बाबा !
सुदामा : दमलास ? माझ्या खांद्यावर बैस .
श्रीधर : बाबा , कुठं निघालोंय् आपण ? द्वारकेला ? कृष्णदेवाकडे ?
सुदामा : नाहीं रे बाळ !
श्रीधर : मग कुठं ? बाबा आपण जाऊं याना कृष्णदेवाकडे !
[ सुशीला जवळ येते . ]
सुदामा : तूंही दमलीस वाटतं ? ( सुशीला डोळे पुसते . ) चला , त्या झाडाखालीं थोडी विश्रांति घेऊ या .
[ एका झाडाखाली जाऊन बसतात . श्रीधर सुदाम्याच्या मांडीवर डोके ठेवून झोपतो . ]
सुशीला : खरंच मी म्हणतें .... एवींतेवीं आपला गांव सुटलाच आहे .. मग कृष्णदेवांच्या आश्रयाला तरी जाऊं या .
सुदामा : काय करायचं तिकडे जाऊन ? पृथ्वीच्या पाठीवर कुठही गेलं तरी आपला कर्मभोग थोडाच चुकणार आहे !
सुशीला : कर्मभोग कोणाला चुकला आहे ? देवादिकही सुटले नाहींत नशिबाच्या फेर्‍यांतून .....
( तितक्यांत घोड्यांच्या टापा ऐकूं येतात . ) कुणीतरी येतंय् घोड्यावरून ....
सुदामा : असेल कुणीतरी . वाटेचे वाटसरू काय थोडे आहेत ?
सुशीला : इंद्रसेनाचे शिपाईतर नसतील ?
सुदामा : ते कशाला येतील ?
सुशीला : आमचा आणखी कांहीं सूड उगवायचा राहिला असेल ....
सुदामा : हे तर धनशेठी दिसताहेत !
[ धनशेठी कांहीं लोकांसह येतो . घोड्यावरून उतरून एकदम सुदाम्याचे पाय धरतो . ]
सुदामा : हें काय धनशेठी ? माझे पाय सोडा ...
धनशेठी : नाहीं सोडणार ! आधीं मला वचन द्या .... हा गांव सोडणार नाहीं म्हणून !
सुदामा : वचन ?
धनशेठी : सुदामदेव ! हें काय केलंत ? एकदम गुपचुप गांवाबाहेर्ची वाट धरलीत !
सुदामा : ( हसून ) आतां बारा वाटा मोकळ्याच आहेत कीं आम्हांला !
सुशीला : गांवांत आमचं उरलंय् काय आतां ?
१ गृहस्थ : म्हणजे ! आम्ही नाहीं वाटतं गांवांत ?
२ गृहस्थ : तुम्ही तर कपिलानगरीचं भूषण ! आमचा एकमेव आधार ! अन् आम्हांला सोडून चाललांत ?
सुदामा : पाठाशाला बंद पडली . चरितार्थाचं मुख्य साधन गेलं ...
सुशीला : सत्तेचं छप्पर होतं डोईवर ...
सुदामा : त्याचीही अग्निनारायणानं आहुति घेतली ! आम्हीं गांव सोडावा अशी श्रीहरीचीच इच्छा दिसते .
धनशेठी : नाहीं - नाहीं ... आम्हीं नाहीं तुम्हांला गांव सोडून जाऊं देणार !
१ गृहस्थ : अन् जायचंच असेल तर ....
२ गृहस्थ : तर आमच्या देहाच्या पायघड्या तुडवूनच तुम्हांला जावं लागेल !
[ लोक रस्त्यावर आडवे पडतात . ]
सुशीला : ( सुदाम्यास ) रावाची मर्जी मोडावी पण गांवाची अर्जी मानली पाहिजे !
सुदामा : उठा . उठा . तुमचं अंतः करण मी जाणतों . पण तुम्हांसारख्या सज्जनांना भार होऊन गांवांत राहाण्याची माझी इच्छा नाहीं .
सुशीला : कुठंही काबाडकष्ट करून पोट भरायचं ...
धनशेठी : होय ना ? मग उठा . चला माझ्याबरोबर .
सुदामा : कुठ ? गांवांत ?
धनशेठी : गांवांत नव्हे . मझ्या मळ्यांत ! जवळच आहे इथून माझा मळा ! मळ्यांत झोपडी आहे . राहायची उत्तम व्यवस्था आहे . खुशाल आनंदानं राहा तिथं !
१ गृहस्थ : गांवांत यायचं नसेल तर नका येऊं ...
२ गृहस्थ : आम्हीच रोज मळ्यावर तुमच्याकडे भजनाला येत जाऊं
३९
[ इंद्रसेन व चंपाराणी आपल्या दिवाणखान्यांत . ]
चंपाराणी : इतक्या दिवसांत तुमच्याच्यानं झालं नाहीं , तें मी चुटकीसरशी बिनबोभाट साधलं कीं नाहीं ?
इंद्रसेन : वा ! वा ! काय विचारावा आपला पराक्रम !
चंपाराणी : औषधाशिवाय खरूज गेली !
[ भैरव - कुक्कुट येतात . ]
भैरव : नाहीं - नाहीं . खरूज गेली नाहीं तर जास्तच विघळली आहे .
कुक्कुट : तो सुदाम्या धनशेठीच्या मळ्यांत मोठ्या आरामांत राहिला आहे . सहकुटुंब ... सहपरिवार !
भैरव : सार्‍या गांवानं आडवं पडून त्याला परत आणला . आतां अष्टौप्रहर भाजनाचा हैदोस ...
कुक्कुट : कृष्णाच्या नांवाचा जयघोष चालला आहे !
चंपाराणी : काय म्हणतां ?
इंद्रसेन : कृष्णाच्या नांवाचा जयघोष ? आमच्या कालयवनमहाराजांना कपटानं मारणार्‍या त्या कृष्णाच्या नांवाचा जयघोष ?
चंपाराणी : मग ? इतके दिवस मी सांगतेंय् काय नि तुम्ही ऐकतांय् काय ? तुमच्या वैर्‍याचा जयघोष राजरोस चालला आहे ! आतां तरी पडला का टाळक्यांत प्रकाश ? कालयवनमहाराज गेले म्हणून त्यांची सत्ता कांहीं अजून संपुष्टांत आलेली नाहीं .
भैरव : मुळींच नाहीं . कालयवनांचे प्रतिनिधि ...
कुक्कुट : महापराक्रमी इंद्रसेनमाहाराज ....
इंद्रसेन : हो - हो . आम्ही अजून जिवंत आहोंत ! कोण आहे रे तिकडे ? ( एक सेवक येतो . )
सेवक : ( हात जोडून ) आज्ञा महाराज !
इंद्रसेन : आत्तांच्या आत्तां दवंडी पिटा ...
भैरव : कृष्णाला देव समजून त्याचं भजनपूजन करणं ....
कुक्कुट : कृष्णाचं नुसतं नांव घेणंही ....
चंपाराणी : भयंकर राजद्रोह आहे !
इंद्रसेन : भयंकर राजद्रोह आहे ! दवंडी पिटा ! दवंडी पिटा !
४०
दवंडीवाला : ऐका हो ऐका ! आजपासून कृष्णाचं नुसतं नांव घेणारालाही राजद्रोही समजून भयंकर शासन करूयांत येईल हो !