राजोवाच
भगवत्र्छोतुमिच्छामि हरेरद्भुतकर्मणः ।
अवतारकथामाद्यां मायामत्स्यविडम्बनम ॥१॥
यदर्थमदधद रुपं मात्स्यं लोकजुगुप्सितम ।
तमः प्रकृति दुर्मर्ष कर्मग्रस्त इवेश्चरः ॥२॥
एतन्नो भगवन सर्व यथावद वक्तुमर्हसि ।
उत्तमश्लोकचरितं सर्वलोकसुखावहम ॥३॥
सुत उवाच
इत्युक्तो विष्णुरातेन भगवान बादरायणिः ।
उवाच चरितं विष्णोऽर्मत्स्यरुपेण कृत कृतम ॥४॥
गोविप्रसुरसाधुनां छन्दसामपि चेश्वरः ।
रक्षामिच्छंस्तनुर्धस्ते धर्मस्यार्थस्य चैव हि ॥५॥
उच्चावचेषु भुतेषु चरन वयुरिवेश्चरः ।
नोच्चावचत्वं भजेते निर्गुणत्वाद्धियो गुणैः ॥६॥
आसीदतीतकल्पान्ते ब्राह्मो नैमित्तिको लयः ।
समुद्रोपप्लुतास्तत्र लोका भुरादयो नृप ॥७॥
कालेनागतनिद्रस्य धातुः शिशयिषोर्ब्ली ।
मुखतो निःसृतान वेदान हयग्रीवोऽन्तिकेऽहरत ॥८॥
ज्ञात्वा तद दानवेन्द्रस्य हयग्रीवस्य चेष्टितम ।
दधार शफरीरुपं भगवान हरिरीश्वरः ॥९॥
तत्र राजऋषिः कश्चिन्नाम्ना सत्यव्रतो महान ।
नरायणप्रोऽतप्यत तपः स सलिलाशनः ॥१०॥
योऽसवस्मिन महाकल्पेतनयः स विवस्वतः ।
श्राद्धदेव इति ख्यातो मनुत्वे हरिणार्पितः ॥११॥
एकदा कृतमालायां कुर्वतो जलतर्पणम ।
तस्यात्र्जल्युदके काचिच्छफर्येकाभ्यपद्मत ॥१२॥
सत्यव्रतोऽत्र्जलिगतां सह तोयेन भारत ।
उत्ससर्ज नदीतोये शफरीं द्रविडेश्वरः ॥१३॥
तमाह सातिकरुणं महाकरुणिकं नृपम ।
यादोभ्यो ज्ञातिघतिभ्यो दीनां मां दीनवत्सल ।
कथं विसृजसे राजन भीतामस्मिन सरिज्जले ॥१४॥
तमात्मनोऽनुग्रहार्थ प्रीत्य मत्स्यवपुर्धरम ।
अजानन रक्षणार्थाय शफर्याः स मनो दधे ॥१५॥
तस्या दीनतरं वाक्यमाश्रुत्य स महीपतिः ।
कलशाप्सु निधायैना दयालुर्निन्य आश्रमम ॥१६॥
सा तु तत्रैकरात्रेण वर्धमाना कमण्डलौ ।
अलब्ध्वऽऽत्मावकाशं वा इदमाह महीपतिम ॥१७॥
नाहं कमण्डलावस्मिन कृच्छं व्स्तुमिहोत्सहे ।
कल्पयौकः सुविपुलं यत्राहं निवसे सुखम ॥१८॥
स एनां तत आदाय न्यधादौदत्र्चनोदके ।
तत्र क्षिप्ता मुहुर्तेन हस्तत्रयमवर्धन ॥१९॥
न म एतदलं राजन सुखं वस्तुमुदत्र्चनम ।
पृथु देहि पदं मह्रां यत त्वाहं शरणं गता ॥२०॥
तत आदाय सा राज्ञा क्षिप्ता राजन सरोवरे ।
तदावृत्यात्मना सोऽयं महामीनोऽन्ववर्धत ॥२१॥
नैतन्मे स्वस्तये राजन्नुदकं सलिलौकसः ।
निधेहि रक्षायोगेन ह्रदे मामविदासिनि ॥२२॥
इत्युक्तः सोऽनयन्मत्स्यं तत्र तत्राविदसिनि ।
जलाशये सम्मितं तं समुद्र प्राक्षिपज्झषम ॥२३॥
क्षिप्यमाणस्तमाहेदमिहं मां मकारदयः ।
अदन्त्यतिबला वीर मां नेहोत्स्रष्टुमर्हसि ॥२४॥
एवं विमोहितस्तेन वद्ता वल्गुभरतीम ।
तमाह को भवानस्मान मत्स्यरुपेण मोहयन ॥२५॥
नैवंवेर्यों जलचरो दॄष्टोऽस्मभिः श्रुतोऽपि च ।
यो भवान योजनशतमह्नाभिव्यानशे सरः ॥२६॥
नुनं त्वं भगवान साक्षाद्धरिर्नारायणोऽव्ययः ।
अनुग्रहाय भुतानां धत्से रुपं जलौकसाम ॥२७॥
नमस्ते पुरुषश्रेष्ठ स्थित्युत्पत्त्यप्ययेश्वर ।
भक्तांनां नः प्रपन्नानां मुख्यो ह्रात्मगतिर्विभो ॥२८॥
सर्व लीलावतारास्ते भुतानां भुतिहेतवः ।
ज्ञातुमिच्चाम्यदो रुपं यदर्थं भवता धृतम ॥२९॥
न तेऽरविन्दक्ष पदोपसर्पणं मृषा भवेत सर्वसुहृत्प्रियात्मनः ।
यथेतरेषा पृथगात्मनां सता मदीदृशो यद वपुरद्भुतं हि नः ॥३०॥
श्रीशुक उवाच
इति ब्रुवणं नृपतिं जगत्पतिः सत्यव्रतं मत्स्यवपुर्युगक्षये ।
विहर्तुकामः प्रलयार्णवेऽब्रवीच्चिकीर्षुरेकान्तजनप्रियः प्रियम ॥३१॥
श्रीभगवानुवाच
सप्तमेऽद्यतनादुर्ध्वमहन्येतदरिन्दम ।
निमंक्षंत्यप्ययाम्भोधौत्रैलोक्यं भूर्भिवादिकम ॥३२॥
त्रिलोक्यां लीयमानायां संवर्ताम्भसि वै तदा ।
उपस्थास्यति नौः काचिद विशाला त्वां मयेरिता ॥३३॥
त्वं तावदोषधीः सर्वा बीजान्युच्चावचानि च ।
सप्तर्षिभिः परिवृतः सर्वसत्त्वोपअबृंहितः ॥३४॥
आरुह्रा बृहतीं नावं विचरिष्यस्यविक्लवः ।
एकार्णवे निरालोके ऋषीणामेव वर्चसा ॥३५॥
दोधुयमानां तां नावं समीरेण बलीयसा ।
उपस्थितस्य मे श्रुगें निबध्रीहि महाहिना ॥३६॥
अहं त्वामृषिभिः साकं सहनावमुदन्वति ।
विकर्षन विचरिष्यामि यावद ब्राह्मी निशा प्रभो ॥३७॥
मदीयं महिमानं च परम ब्रह्मोति शब्दितम ।
वेत्स्यस्यनुगृहीतं मे संप्रश्नैर्विवृतं हृदि ॥३८॥
इत्थमादिश्य राजानं हरिरन्तरधीयत ।
सोऽन्ववैक्षतं तं कालं यं हृषीकेश आदिशत ॥३९॥
आस्तीर्य दर्भाग प्राक्कुलन राजर्षिः प्रगुदंमुखः ।
निषसाद हरेः पादौ चिन्तयन मत्स्यरुपिणः ॥४०॥
ततः समुद्र उद्वेलः सर्वतः प्लावयन महिम ।
वर्धमानो महामेघैर्वर्षद्भिः समदृश्यत ॥४१॥
ध्यायन भगवदादेशं ददृशे नावमागताम ।
तामारुरोह विप्रन्द्रैरादायौषधिवीरुधः ॥४२॥
तमुचुर्मुनयः प्रीता राजन ध्यायस्व केशवम ।
स वै नः संकटादस्मादविता शं विधास्यति ॥४३॥
सोऽनुध्यातस्ततो राज्ञा प्रादुरासीन्महार्णवे ।
एकश्रृंगधरो मत्स्यो हैमो नियुतयोजनः ॥४४॥
निबध्य नावं तच्छृडे यथोक्तो हरिणा पुरा ।
वरत्रेणाहिना तुष्टस्तुष्टाव मधुसुदनम ॥४५॥
राजोवाच
अनाद्यविद्योपहतात्मसंविदस्तन्मुलसंसारपरिश्रमातुराः ।
यदृच्छयेहोपसृता यमाप्रुयु र्विमुक्तिदो न परमो गुरुर्भवान ॥४६॥
जनोऽबुधोऽयं निजकर्मबन्धनः सुखेच्छया कर्म समीहतेऽसुखम ।
यत्सेवया तां विधुनोत्यसन्मतिं ग्रन्थिं स भिन्द्यादधृदयं स नो गुरुः ॥४७॥
यत्सेवयाग्नेरिव रुद्ररोदनं पुमान विजह्रान्मलमात्मनस्तमः ।
भजेत वर्णं निजमेष सोऽव्ययो भुयात स ईशः परमो गुरोर्गुरुः ॥४८॥
न यत्प्रसादायुतभागलेश मन्ये च देवा गुरवो जनाः स्वयम ।
कर्तुं समेताः प्रभवन्ति पुंस स्तमीश्वरं त्वां शरणं प्रपद्ये ॥४९॥
अचक्षुरन्धस्य यथाग्रणी कृतस्तथा जनस्याविदुषोऽबुधो गुरुः ।
त्वमर्कदृक सर्वदृशां समीक्षणो वृतो गुरुर्नः स्वागतिं बुभित्सताम ॥५०॥
जनो जनस्यादिशतेऽसतीं मतिं यया प्रपद्येत दुरत्ययं तमः ।
त्वं त्यव्यंयं ज्ञनमामोघमत्र्जसा प्रपद्यते येन जनो निजं पदम ॥५१॥
त्वं सर्वलोकस्य सुहृत प्रियेश्वरो ह्यात्मा गुरुर्ज्ञानमभीष्टसिद्धिः ।
तथापि लोको न भवन्तमन्धधीर्जानाति सन्तं हृदै बद्धकामः ॥५२॥
तं त्वामहं देववरं वरेण्यं प्रपद्य इशं प्रतिबोधनाय ।
छिन्ध्यर्थदीपैर्भगवन वचोभि र्ग्रन्थीन हृदय्यान विवृणु स्वमोकः ॥५३॥
श्रीशुक उवाच
इत्युक्तवन्तं नृपतिं भगवानादिपुरुषः ।
मत्स्यरुपी महाम्भोधी विहरंस्तत्त्वमब्रवीत ॥५४॥
पुराणसंहितां दिव्यां सांख्ययोगक्रियावतीम ।
सत्यव्रतस्य राजर्षेरात्मगुह्रामशेषत ॥५५॥
आश्रौषीदृषिभिः साकामत्मतत्त्वमसंशयम ।
नाव्यासीनो भगवता प्रोक्तं ब्रह्म सनातनम ॥५६॥
अतीतप्रलयापाय उत्थिताय स वेधसे ।
हत्वासुरं हयग्रीवं वेदाय प्रत्याहरद्धरिः ॥५७॥
स तु सत्यव्रतो राजा ज्ञानविज्ञानसंयुतः ।
विष्णोः प्रसादात कल्पेऽस्मिन्नासीद वैवस्वतो मनुः ॥५८॥
सत्यव्रतस्य राजर्षोर्मायामस्त्स्यस्य शांर्गिणः ।
संवादं महदाख्यानं श्रृत्वा मुच्येत किल्बिषात ॥५९॥
अवतारो हरिर्योऽयं कीर्त्येदन्वहं नरः ।
संकल्पास्तस्य सिध्यान्ति स याति परमां गतिम ॥६०॥
प्रलयपयासि धातुः सुप्तशक्तेर्मुखेभ्यः श्रुतिगणमपनीतं प्रत्युपादत्त हत्वा ।
दितिजमकथयद यो ब्रह्मा सत्यव्रतानां तमहमखिलहेतुं जिह्रामीनं नतोऽस्मि ॥६१॥
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे वैयासिक्यामष्टादशसाहस्रयां पारमहंस्यां संहितायामष्टमस्कन्धे मत्स्यावतारचरितानुवर्णनं नाम चतुर्विंशोऽध्यायः ॥२४॥
॥ इत्यष्टमः स्कन्धः ॥
॥ हरिः ॐ तत्सत ॥