शौचं तपस्तितिक्षां च मौनं स्वाध्यायमार्जवम् ।
ब्रह्मचर्यमहिंसां च समत्वं द्वन्द्वसंज्ञयोः ॥२४॥
मुख्य साधावया परमार्थ । अवश्य पाहिजे गा ’शुचिता’ ।
शुचित्वावांचोनि तत्त्वता । न लाभे हाता निजस्वार्थु ॥३८०॥
यालागीं गा नृपनाथा । शुद्ध शौचाची आइक कथा ।
आंतर मळ न क्षाळितां । न लाभे हाता बाह्यशुद्धी ॥८१॥
मन मळिण वासनामळें । तें न करितां सोंवळें ।
बाह्य पवित्रता अहंबळें । तें जाण आंधळें न्याहाळी जैसें ॥८२॥
मन मळिण वासनामळें । तें प्रक्षाळूनि सोंविळें ।
करावें गा भावबळें । गुरुवाक्यमेळें निजनिष्ठा ॥८३॥
सोनें जेवीं पुटीं पडे । मळ तुटे वाणीं चढे ।
तेवीं गुरुसेवा जडत्व मोडे । चित्तशुद्धी जोडे निर्दुष्ट ॥८४॥
आरशासी सहाणीं तोडिजे । तेणें स्वमुखा शुद्धत्व जोडिजे ।
तेवीं चित्तशुद्धी उघडिजे । सहजीं सहजें निजशुद्धी ॥८५॥
लोहें परिसु झांकिजे । तंव लोहात्वा मुकिजे ।
तेवीं अंतरशुद्धीनें कीजे । महा निर्बुजे स्थूळबुद्धि ॥८६॥
सूर्यासन्मुख सूर्यकांत । जाहलिया शुद्धत्वें होय दीप्त ।
ते प्रभा बाह्य प्रकाशत । अग्निहोत्रार्थ महायागा ॥८७॥
तेवीं गुरुवाक्यें अंतरशुद्धता । सबाह्य आली शुचिता ।
हे न करिती जे पवित्रता । ते जाण तत्त्वतां अतिभंडिमा ॥८८॥
अल्प जळ शौचाप्रती । तेणें हात करकटले ठाती ।
शेवटीं गिरबिडे बृहती । तेवीं विकल्पी होती अपवित्र ॥८९॥
भरलें काळकूट जीवीं । वरी टवटव अतिबरवी ।
तें इंद्रावण कोणीही न सेवी । अंतरस्वभावीं अतिमळिण ॥३९०॥
तीर्थी धुतला रजकराजु । तो काय होईल शुद्ध द्विजु ।
नटें घेतला राजध्वजु । तो नव्हे पूज्यु बाह्यक्रियावशें ॥९१॥
सुंदरी सुकुमार साजिरी । वोठीं कुष्ठता तिळभरी ।
जाहलिया तीतें कोणी न वरी । वरीवरी बरी दिसतांही ॥९२॥
नागवी माथां मोत्यांची जाळी । शिंबरी सुपाणीदाणा ल्याली ।
तेवीं बाह्य पवित्रता दाविली । ते ते केली निजभंडिमा ॥९३॥
दहें माखला वायसु । तो काय होईल राजहंसु ।
दहीं म्हणोनि मथितां कापुसु । तृप्ती नव्हे उपहासु जगीं प्रगटे ॥९४॥
तेवीं अंतरीं विकल्पु असतां । बाह्य जे जे पवित्रता ।
ते ते क्रिया नृपनाथा । जाण तत्त्वतां अतिभंडिमा ॥९५॥
अंतर क्षाळिलें गुरुप्रतीतीं । बाह्य क्षाळिलें शास्त्रयुक्तीं ।
ऐसें शुचित्व निजनिश्चितीं । अद्वैत स्थिती तेथें नांदे ॥९६॥
अंतरीं शुचित्व पूर्ण वसे । तें बाह्यकर्मी स्वयें प्रकाशे ।
तें शुचित्वचि अनायासें । परमार्थदशे प्रकाशी ॥९७॥
ईश्वरभावाचें निजवर्म । ज्याचे पोटीं रिघालें सप्रेम ।
त्याचें कर्मचि होय ब्रह्म । त्या देहभ्रम बाधीना ॥९८॥
या नाम ’शुचिष्मता’ । सत्य जाण गा नृपनाथा ।;
तपाचीही स्थिती आतां । ऐक तत्त्वतां सांगेन ॥९९॥
शरीरशोषणा नांव तप । तें प्रारब्ध-भोगानुरुप ।
हृदयीं वाहणें कृष्णस्वरुप । तो शुद्ध साक्षेप तपाचा ॥४००॥
जेवीं धूरसूनि दिठी । शूर रणामाजीं उठी ।
तेवीं ईश्वर धरोनि पोटीं । वर्ते तो सृष्टीं तपिया शुद्ध ॥१॥
हेंचि तपाचें निजस्वरुप । याचि नांव शुद्ध ’तप’ ।
यावरतें न चढे रुप । व्यर्थ वाग्जल्प कां करावे ॥२॥;
द्वंद्वसहिष्णुता मुमुक्षा । या नांव म्हणिजे ’तितिक्षा’ ।
तेही आणावया लक्षा । नृपाध्यक्षा अवधारीं ॥३॥
सुखदुःख उभय भोग । दोंमाजीं अखंड आपुलें अंग ।
जेवीं चित्रींची वाघीण आणि वाघ । दोहींमाजीं साङग निजत्वें भिंती ॥४॥
जेवीं दावाग्री कां उन्हाळे । आकाश जैसें न पोळे ।
असोनि त्यांचेनि मेळें । त्यांवेगळें अलिप्त ॥५॥
शीतळ जळ कां हींव पडे । पृथ्वी निजक्षमा न कांकुडे ।
तेवीं निजस्वरुपसुरवाडें । द्वंद्वा नातुडे निजसाधु ॥६॥
शरीर जरी हिंवें कांपे । तेणें देह कांपे साधु न कांपे ।
शरीर अतिउष्णें तापे । परी साधु न तापे देहतापामाजीं ॥७॥
सुख देखोनि दिठी । ज्या गोडिया घाली मिठी ।
दुःखही त्याचि आवडी घोंटी । ’द्वंद्वसहिष्णुता’ मोथी या नांव राया ॥८॥
गोफणगुंडा सन्मुख । लागतां अवश्य उठे दुःख ।
तोच सुवर्णाचा जाहलिया देख । दुःख लोपोनि सुख अनिवार वाढे ॥९॥
सुखदुःखप्रकाशक । निजवस्तु असे एक ।
त्या एकात्मता देख । द्वंद्वें साधक सुखें साहती ॥४१०॥
तेवीं द्वंद्वाचें जाणपण । जाणवीत असे जें ज्ञान ।
तें जाणितल्या आपण । द्वंद्वें संपूर्ण निर्द्वंद्वें होती ॥११॥
रसउसीं कठिणपण । त्यामाजीं गोडी अखंड पूर्ण ।
तेवीं द्वंद्वामाजीं वस्तु चिद्धन । अखंडदंडायमान स्वयें देखे ॥१२॥
ऐशी हे अखंडता । जंव न ये साधकाचे हाता ।
तंव द्वंद्वाची सहनता । नव्हे नृपनाथ निश्चयेंसीं ॥१३॥
या नांव ’द्वंद्वसहन’ । निजनिश्चयें जाण पूर्ण ।;
आतां मौनाचें लक्षण । सावधान अवधारीं ॥१४॥
वाग्वादु करावा जनीं । तैं दृढ व्हावें देहाभिमानी ।
सांडविला तो सद्गुरुंनीं । निःशेष धोउनी शब्देंसीं ॥१५॥
सद्गुरुवचन पडतां कानीं । स्तुति निंदा गिळोनि दोन्ही ।
बोल बोलणें निरसुनी । हृदयभुवनीं परिपक्वलें ॥१६॥
तेव्हां ज्याचे बोलावे अवगुण । तेथें दिसे हृदयस्थ आपण ।
यालागीं बोलतां पैशुन्य । पडे मौन गुरुवाक्यें ॥१७॥
गुण देखोनियां स्तवन । करितां पडे दृढ मौन ।
मीचि स्तव्य स्तविता स्तवन । मज म्यां वानितां पूर्ण मूर्खत्व माझें ॥१८॥
निजात्मा निःशेष नसे । ऐसा रिता ठाव न दिसे ।
तेथें जें जें कांहीं दिसे । तें आत्मप्रकाशें सदोदित ॥१९॥
ऐशी सद्गुरुंनीं दाखविली युक्ती । ती विश्वासें स्थिरावली चित्तीं ।
यालागीं निंदा आणि स्तुती । वाचेप्रती बोलेना ॥४२०॥
संवाद करावा निजस्वार्थी । तंव सद्गुरुच्या वचनोक्तीं ।
खुंटल्या वेदशास्त्रांच्या युक्ती । त्यावरी स्थिती चढेना ॥२१॥
एवं स्तुति निंदा वाग्वाद । करितां खुंटला संवाद ।
महामौनें अतिशुद्ध । परमानंद सधकां ॥२२॥;
ऐसें साधावया दृढ मौन । सद्गुरु शिकवी वेदाध्ययन ।
उपनिषदर्थ विवंचून । पढवी संपूर्ण अर्थावबोधें ॥२३॥
अथवा अतिशयें दृढ मौन । श्रीरामकृष्णनामस्मरण ।
अखंड नामें गर्जतां पूर्ण । वेदार्थ जाण तिष्ठती पुढें ॥२४॥
नित्य रामनाम गर्जे वाणी । त्या तीर्थें येती लोटांगणीं ।
सुरवर लागती चरणीं । यम पायवणी स्वयें वंदी ॥२५॥
रामनामाचें जें स्मरण । या नांव गा ’महामौ’ ।
वेदें नाम स्तविलें पूर्ण । शुद्ध अध्ययन हरिनाम ॥२६॥
वेदु अथवा नामस्मरण । या नांव गा ’स्वाध्यायो’ जाण ।;
आतां आर्जवाचें लक्षण । ऐकें संपूर्ण महाराजा ॥२७॥
आतां आर्जव तें ऐसें । सर्वां जीवां जीवन जैसें ।
कां तंतु जैसा निजविलासें । अविरोधें असे पटामाजीं ॥२८॥
साखरेचें इंद्रावण । केलिया न वचे गोडपण ।
तैसें विषमांही जीवां जाण । आर्जवें पूर्ण रंजवी स्वभावें ॥२९॥
वक्र चंद्राची चंद्रिका । परी अमृत वक्र नव्हे देखा ।
तैसें देखोनि विषमां लोकां । मनोवृत्ति देखा पालटेना ॥४३०॥
निपराद न देखे कोणासी । जिवलग सोयरा सर्वांशीं ।
वोळखी जीवमात्रांशीं । जैशी तैशी जुनाट ॥३१॥
न्यहा संतप्ता आधार देत । वरूनि घणघाय घेत ।
सांडस घायातळीं सूत । तें आघवेंचि आप्त लोहत्वें लोहा ॥३२॥
यापरी जयासी आप्त सर्व । ऐसा जो कां निजस्वभाव ।
तया नांव गा आर्जव । अति‍अपूर्व गुरुदीक्षा ॥३३॥;
असुर सुर नर ऋषीश्वर । मदनें केले निजकिंकर ।
कंदर्पाचा मार थोर । अतिदुर्धर अनंगु ॥३४॥
अंतरीं कामाचें दृढ ठाणें । वरीवरी दांत चावूनि साहणें ।
त्याचें मनचि निष्काम न म्हणे । चाळवणें लौकिकु ॥३५॥
तैसी नव्हे सद्गुरुची युक्ती । कामाची पालटे कामनावृत्ती ।
अभंग ब्रह्मचर्यस्थिती । शिष्यांप्रती उपदेशी ॥३६॥
कंदर्पराणिवे स्त्रीपुरुष । तेथें गुरुदीक्षा अलोलिक ।
मिथ्या स्त्रीपुरुष मायिक । विषयसुख भ्रम मात्र ॥३७॥
’आनंदाचें उपस्थ एकायतन’ । हें काय मिथ्या वचन ।
ते अर्थीं पूण वेदज्ञ । वेदविवंचन दाविती ऐसें ॥३८॥
पुसतां साखरेची गोडी कैशी । तो स्वादु न ये सांगावयासी ।
तेथें चाखों देत्ती अणुमात्रेंशीं । तेचि गोडपण राशीं जाणती जाण ॥३९॥
तेवीं परमानंदसुखप्रप्ती । उपस्थद्वारा नर चाखिती ।
आनंद एकायतनस्थिती । बोलिली उपस्थीं या हेतु वेदें ॥४४०॥
त्या उपस्थसुखाची नित्यस्थिती संभोगेंवीण जे वाढविती ।
तेथ मिथ्या स्त्रीपुरुषव्यक्ती । सहजें होती सज्ञान ॥४१॥
चाखिली गोडी तेचि साखर । परमानंद मैथुनमात्र ।
मानूनियां मैथुनपर । जाहले पामर विषयांध ॥४२॥
उपस्थीं परमानंदगोडी । यालागीं स्त्रीकामाची अतिवोढी ।
सदा सोसिजे महामूढीं । ताडातोडी जीविताच्या ॥४३॥
साखरेचें केलें नारियेळ । तेथ त्वचा गर्भ साखरचि केवळ ।
तेवीं विषयद्वारा सुखकल्लोळ । उठती सकळ परमानंदें ॥४४॥
नाना पक्वान्नपरवडी । गुळाच्या गोडीनें ते चवी गाढी ।
तेवीं विषयाची जे जे आवडी । ते ते गोडी निजानंदें ॥४५॥
हे नेणोनि मूळींची निजगोडी । सोशिती विषयांच्या अतिवोढी ।
बाप सद्गुरुकृपा गाढी । विषयांची आवडी एकत्वा आणी ॥४६॥
यालागीं विषयांची आस्था । न चढे सच्छिष्याचे माथां ।
स्त्रीभोगाची आसक्तता । मिथ्या तत्त्वतां गुरुवाक्यनिष्ठा ॥४७॥
हा आत्मा हे आत्मी पाहीं । ऐसें मिथुन मुळीं नाहीं ।
तें निजमूळ पाडितां ठायीं । ब्रह्मचर्य पाहीं अभंग ॥४९॥
या नांव गा निज नैष्ठिक्य । ’ब्रह्मचर्य’ अतिसुटंक ।
सद्गुरुंनीं बोधिलें निष्टंक । अलोलिक अभंग ॥४९॥;
आतां अहिंसेची स्थिती । ऐकें राया चक्रवर्ती ।
भंव‍ई उचलणें नाहीं भूतीं । स्वप्न-सुषुप्ती-जागतां ॥४५०॥
पावो आदळतां देख । झणीं पृथ्वी पावेल दुःख ।
या काकुलती आवश्यक । पा‍उलें अलोलिक हळुवार ठेवी ॥५१॥
आकाश दचकेल देख । यलागीं नेदी सैरा हांक ।
वाचा परिपक्व पीयूख । वचनें परम सुख सर्वांसी देतु ॥५२॥
त्याचा शब्दु जैं गगनीं भरे । तेणें शब्दानंदचमत्कारें ।
गगनचि निजसुखें भरे । येणें सुखोद्गारें वचनोक्ती ॥५३॥
जळामाजीं घालितां उडी । झणीं उदक दडपे बुडीं ।
तरंगन्यायें देणें बुडी । जीवनाची दुथडी न हेलावतां ॥५४॥
त्यासी जळीं होतां निमग्न । जळाचा तापु शमे संपूर्ण ।
यापरी करी स्नान । जीवना जीवन निववितु ॥५५॥
झणीं दुःख पावेल वारा । म्हणौनि श्वासु न घाली सैरा ।
नेमूनि प्राणसंचारा । निजशरीरा वागवी ॥५६॥
निजदेहा करावया घातु । सर्वथा जेवीं नुचले जातु ।
तेवीं भूतांवरी निघातु । ज्याच्या पोटांतु उपजेना ॥५७॥
अत्यंत न्याहारें पाहतां । वचकु पडेल प्राण्यांच्या चित्ता ।
यालागीं बाह्यदृष्टीं क्रूरता । न पाहे भूतां भूतभावें ॥५८॥
रोम रगडतील संपूर्ण । यालागीं न करी अंगमर्दन ।
एवं स्वदेहाचें देहपण । भूतहिंसाभेण अहंत्वा नाणी ॥५९॥
भूतां देतां दुःखलेशु । भूतीं दुखवेल भूतेशु ।
ऐसा ज्याचा दृढ विश्वासु । तेथ रहिवासु अहिंसेचा ॥४६०॥
कायिक-वाचिक-मानसिक । भूतां उपजे त्रिविध दुःख ।
तें जेथें निमालें निःशेख । अहिंसा देख ते ठायीं ॥६१॥
या नांव गा शुद्ध ’अहिंसा’ । सत्य जाण नृपवरेशा ।;
आतां द्वंद्वसाम्याची दशा । आइक क्षितीशा सांगेन ॥६२॥;
सुख दुःख अदृष्टाधीन । तें अदृष्ट देहाचे माथां पूर्ण ।
ऐसें जाणोनि आपण । निर्द्वंद्व संपूर्ण सद्‍गुरुवाक्यें ॥६३॥
अदृष्टें देह सुखदुःख भोगी । मूर्ख तेथ रागी विरागी ।
शिष्यु लागों नेदी निजांगीं । गुरुवाक्यरंगीं रंगला । ६४॥
देहींचेनि सुखें सुखावतां । सवेंचि दुःख चढे माथां ।
हें गुरूनें जाणोनि तत्त्वतां । देह‍अहंता सांडविली ॥६५॥
निरभिमान्याच्या अंगीं । दुःख नुरेचि दुःखनियोगीं ।
सुख नुरेचि सुखसंभोगीं । तो उभयभागीं अलिप्त ॥६६॥
छाया उष्णामाजीं तापली । ते छाया छायेंचि निवाली ।
तेवीं सुखदुःखें मिथ्या जाहलीं । स्थिति सुखावली यथानुलाभें ॥६॥
अदृष्टें देहीं वर्ततां देख । बाधूं न शके सुखासुख ।
हें गुरुगम्य अलोलिक । शिष्य विश्वासिक पावती ॥६८॥
विश्वसेंवीण सर्वथा । गुरुगम्य न ये हाता ।
गुरुगम्येंवीण तत्त्वतां । द्वंद्वसमता कदा न घडे ॥६९॥
देहीं दृढता जंव मीपण । तंव तंव द्वंद्वबाधा दारुण ।
जे गुरुवाक्यें निरभिमान । त्यांसी द्वंद्वें जाण अतिमिथ्या ॥४७०॥
स्वप्नींचें दरिद्र-समर्थता । जेवीं दोनी मिथ्या जागृता ।
तेवीं द्वंद्वबाधेची वार्ता । न बाधे गुरुभक्तां अपरोक्षबोधें ॥७१॥
लेंकुरांच्या खेळापाशीं । पारणें तैशी एकादशी ।
द्वंद्वाची दशा तैशी । गुरुवाक्यासरिसी समूळ उडे ॥७२॥
जेवीं चंदनाचिया द्रुतीं । आरीबोरी चंदन होती ।
तेवीं गुरुवाक्यप्रतीती । सकळ द्वंद्वें येती निजसाम्या ॥७३॥
चंदनासभोंवतीं झाडें । तींही कोरडीं लांकडें ।
देवद्विजांचे मस्तकीं चढे । भाग्य एवढें सत्संगीं ॥७४॥
सद्गुरु तोचि सत्संगती । तत्संगें शिष्य पालटती ।
स्वयें ब्रह्मरूप होती । तेव्हां द्वंदें येतीं निर्द्वंद्वा ॥७५॥
एवं गुरुवाक्यीं विश्वासतां । द्वंद्वसाम्य चढे हाता ।
तें गुरुवाक्यही तत्त्वतां । ऐक आतां सांगेन ॥७६॥