व्याधीचें नांव व प्रकार
प्रतिश्याय
१ वातज, २ पित्तज, ३ कफज, ४ त्रिदोषज, ५ रक्तज, ६ दुष्ट
हेतू
ऋतूवैषम्य, रजोपघात, जागरण, स्नानातियोग पोहोणें, दिवास्वाप, शीतसेवा, अतिजलपान, गुरुमधुरशीत आहार
संप्राप्तींतील दोष व दूष्यें
वात, कफ, रस, रक्त. मार्ग-मध्यम, बाह्य
पूर्वरुपें व सामान्यलक्षणें
रोमांच, क्षवथु शिरोगौरव, घसा खवखवणें [कंठध्वंस], नागास्त्राव, स्वरभेद, कास, मंदज्वर, नासारोध, शिर:स्थूल, अंगमर्द, अरुचि.
व्यवच्छेदार्थ व्याधि
पीनस, नासार्श, कफज कास, राजयक्ष्मा,
उपद्रव व परिणाम
पीनस, नासारोग, गंधाज्ञान, बाधीर्य, नेत्ररोग आंध्य, कास, राजयक्ष्मा.
चिकित्साकल्प
त्रिभुवनकीर्ति. नागगुटी, कनकासव, दशमूलारिष्ट, वचातैलनस्य,
पथ्यापथ्य
अपथ्य-श्रम, शीत, दिवास्वाप, स्नान. गुरुभोजन.
===
व्याधीचें नांव व प्रकार
कास
१ वातज, पित्तज, कफज, क्षतज, क्षयज.
हेतू
धूम, रज, शीतसेवा व्यायाम, फार बोलणें, तैल, अम्ल, अभिष्यंदिसेवा, विषमभोजन, अन्न विमार्गंग होणें.
संप्राप्तींतील दोष व दूष्यें
प्रतिलोम अपान, प्रानोदान संघर्ष. कफाने कंठांत स्त्रोतोरोध, मार्ग-मध्यम.
पूर्वरुपें व सामान्यलक्षणें
घसा खवखवणें, आवंढा गिळतांना त्रास होणें, कंठ व तालु या ठिकाणीं उपलेप. वरचेवर कासाचे वेग, बोलतांना त्रास होणें, घसा दुखणें, उरपार्श्व पृष्ठहृदय यांत वेदना.
व्यवच्छेदार्थ व्याधि
गिलायू, गलशुंडी, स्वरभेद, उर:क्षत, राजयक्ष्मा, पार्श्वशूल, हृद्रोग, वार्धक्य,
उपद्रव व परिणाम
श्वास, स्वरभेद, रक्तष्ठीवन, ज्वर, शोष, मुखशोथ, राजयक्ष्माआंत्रवृध्दि, योनिभ्रंश
चिकित्साकल्प
यष्टिमधु अभ्रक चौ.पिंपळी सितोपलादिचूर्ण, तालिसादिचूर्ण लवंगादिवटी, खदिरादिवटी, समीरपन्नग. वासकासव, द्राक्षासव
पथ्यापथ्य
अपथ्य - बोलणें धूम्रपान अम्लविदाही अभिष्यंदी व्यायाम तैलपक्वपदार्थ.
===
व्याधीचें नांव व प्रकार
श्वास
१ महा, २ ऊर्ध्व, ३ छिन्न, ४ तमक-प्रतमक-संतमक, ५ क्षुद्र.
हेतू
अनुवंशदोष, धूम रज शीतसेवा, मर्मोपघात, व्यायाम, कफहर व अभिष्यंदि आहार विहार, असात्म्य द्रव्य, प्रतिश्याय, कास, राजयक्ष्मा, ज्वर उर:क्षत पांडुआमदोष अतिसार, विष.
संप्राप्तींतील दोष व दूष्यें
सामकफप्रकोप, उर:स्थानीं, प्राणवहस्त्रोतसांत, वायूच्यामार्गांत अवरोध, आमाशयदुष्टी, मार्ग-अभ्यंतर व मध्यम.
पूर्वरुपें व सामान्यलक्षणें
सकष्ट श्वसन, उरस्थानीं जखडल्यासारखें वाटणें, अग्निमांद्य, आनाह. सकष्टश्वास, श्वासाचे वेग अधिक, बसून बरें वाटणें, कास, निष्ठीवनानें बरें वाटणें, बहुधा उष्णानें उपशय, तम, ग्लानि, साद, घुर्घुरक.
व्यवच्छेदार्थ व्याधि
उदावर्त, पार्श्वशूल, वातकफज्वर, यक्ष्मा, हृद्रोग.
उपद्रव व परिणाम
कास, हिक्का, शोथ, वैवर्ण्य, उरोविकृती, हृद्रोग, मृत्यू.
चिकित्साकल्प
स्वेदन, वमन, विरेचन, अभ्रक, श्वासकुठार, समीरपन्नग, मल्लसिंदूर, श्लेष्मान्तकरस त्रैलोक्यचिंतामणि, चतुर्भुजरस, लक्ष्मीविलास हेमगर्भ
पथ्यापथ्य
अपथ्य - विदाही, कफकर, अभिष्यंदी, निशाभोजन.
पथ्य - उष्णसेवा, कुलत्थयूष संतर्पण, रसायन.
===
व्याधीचें नांव व प्रकार
हिक्का
१ क्षुद्रा, २ अन्नजा, ३ यमला व्यपेता. ४ गंभीरा, ५ महती.
हेतू
श्वासकासांप्रमाणें. दौर्बल्य, भय, धूम शीतसेवा, शोधनातियोग, विषमाशन, अन्न विमार्गग होणें.
संप्राप्तींतील दोष व दूष्यें
वायू विमार्गग होणें. अन्नवह व प्राणवहस्त्रोतस. मार्ग-अभ्यंतर व मध्यम.
पूर्वरुपें व सामान्यलक्षणें
कंठ व उर या ठिकाणीं गौरव, आटोप. हिक् ध्वनियुक्त आक्षेप. जत्रुमूल व कंठ या ठिकाणीं ओढल्यासारखें वाटणें, गिळतांना वा बोलतांना त्रास.
व्यवच्छेदार्थ व्याधि
मदात्यय, तंबाखूसेवन.
उपद्रव व परिणाम
अन्नपानोपरोध, उर:शूल, स्वरभेद, श्वास. ग्लानि, साद, मृत्यु.
चिकित्साकल्प
प्राणायाम, वमन अनुलोमन आमाशयभागीं लेप मयूरपिच्छामशी, त्रिफळा, चौ.पिंपळी, सुतशेखर, चंद्रशूरजल.
पथ्यापथ्य
अपथ्य - द्रवांचे अतिपान.
पथ्य - विश्रांति, आहार. द्रव
===
व्याधीचें नांव व प्रकार
हृद्रोग
१ वातज, २ पित्तज, ३ कफज, ४ त्रिदोषज, ५ कृमिज.
हेतू
असात्म्य व विरुध्दाशन, अतिमैथुन, व्यायाम शोक, चिंता आमवात, धमनी प्रतिचय, श्वास, पांडु, ज्वर.
संप्राप्तींतील दोष व दूष्यें
व्यान, प्राण, उदान दुष्टि, अवलंबकदुष्टि हृदयविकृति. मार्ग मध्यम.
पूर्वरुपें व सामान्यलक्षणें
भय, क्षुद्रश्वास, हृत्स्पन्द, हृत्छूल, श्वास, शोथ, कास वैवर्ण्य, हृदयव्यास, विषमगति, ध्वनिविकृति शूल.
व्यवच्छेदार्थ व्याधि
श्वास, पांडु, यक्ष्मा, धमनीप्रतिचय, ओजोव्यापतू.
उपद्रव व परिणाम
श्वास, शोथ, यकृतवृध्दि, उदर, वैवर्ण्य, दैन्य, मृत्यू.
चिकित्साकल्प
(अनुलोमन) अर्जुन, अभ्रक, द्राक्षा दाडिम. आमलकी शृंग, कुचकाकल्प, लक्ष्मीविलास, दशमुलारिष्ट, द्राक्षासव, सुर्वण.
पथ्यापथ्य
अपथ्य - चिंता, व्यायाम, अजीर्ण.
पथ्य - विश्रांति, संतर्पण-फलरस, द्रव आहार.
===
व्याधीचें नांव व प्रकार
उरोग्रह
हेतू
आघात, अभिष्यंदी, शुष्क गुरु, पुति अन्न,
संप्राप्तींतील दोष व दूष्यें
कफ. वात. रस. रक्त. मांस. मार्ग-मध्यम.
पूर्वरुपें व सामान्यलक्षणें
गौरव, प्राणोपरोध, उर:शूल. ज्वर, छातींत कोरडें वाटणें, तीव्र शूल, हृदयभागीं स्पर्शसहत्व व शोथ.
व्यवच्छेदार्थ व्याधि
पार्श्वशूल, हृद्रोग, उर:क्षत, कास.
उपद्रव व परिणाम
तीव्र ज्वर, श्वास, मोह, मूर्च्छा, मृत्यु,
चिकित्साकल्प
गुडूची. सारिवा, निंब, त्रिभुवनकीर्ति, गंधकरसायन, वंगभस्म, वंगभस्म सूक्ष्मत्रिफळा कुचलाकल्प, लक्ष्मी विलास, त्रैलोक्य चिंतामणी.
पथ्यापथ्य
पथ्य - विश्रांति, लघु, द्रव आहार
===
व्याधीचें नांव व प्रकार
पार्श्वशूल
१ वातप्रधान २ कफप्रधान
हेतू
आघात, अतिव्यायाम ज्वरादिव्याधिकर्शन शीतसंसर्ग, विषमाशन
संप्राप्तींतील दोष व दूष्यें
कफपित्त, रस, रक्त. पार्श्व. मार्ग-मध्यम.
पूर्वरुपें व सामान्यलक्षणें
ज्वर, अरति, श्वास, कास. पार्श्वात शूल टोंचल्याप्रमाणें वेदना, गौरव, स्वरभेद, सकष्टपार्श्वशयान, श्वासध्वनि विकृति.
व्यवच्छेदार्थ व्याधि
उरोग्रह, वातकफज्वर, श्वास्स, हृद्रोग, राजयक्ष्मा.
उपद्रव व परिणाम
कास, श्वास, तीव्रज्वर, हृदयोपरोध, हृच्छूल, पार्श्वग्रह, प्राणोपरोध,
चिकित्साकल्प
[अनुलोमन उपनाह] कुमारी, लताकरंज, पुष्करमूल सुवर्णमालिनीवसन्त, आरोग्यवर्धिनि, कुमारिकल्प, नागगुटी दशमूलारिष्ट.
पथ्यापथ्य
अपथ्य - अभिष्यंदी कफकर
पथ्य - विश्रांति लघु आहार, रसोन कुलत्थयूष,
===
व्याधीचें नांव व प्रकार
स्वरभेद
१ वातज २ पित्तज ३ कफज ४ त्रिदोषज ५ क्षयज ६ मेदोज अधिकचरकोक्त ७ रक्तज ८ पीनासज.
हेतू
धूम, रज, अत्युच्च भाषण, अभिघात शीत, अम्ल विदाही द्रव्यसेवा, मेदोरोग, कास, राजयक्ष्मा
संप्राप्तींतील दोष व दूष्यें
प्राण, उदान, कफ. रस, रक्त मांस, मेद. स्वरवह स्त्रोतस, कंठ मार्ग-मध्यम
पूर्वरुपें व सामान्यलक्षणें
घशांत अडकल्यासारखें वाटणें कंठोपेलह. स्वरभेद घसा दुखणें. कास.
व्यवच्छेदार्थ व्याधि
गिलायू; कंठोध्वंस. राजयक्ष्मा.
उपद्रव व परिणाम
गलग्रह, स्वरसाद, कास
चिकित्साकल्प
[गंडुष, बाष्पस्वेद] यष्टिमधु, कंकोळ. आंब्याची व बेलाचे पानें. केशरदालचिनी हळद तूप मध नागगुटी. खदिरादिवटी लवंगादिवटी,
पथ्यापथ्य
अपथ - बोलणें
पथ्य - मौन दूध, उष्णजल,
===
व्याधीचें नांव व प्रकार
राजयक्ष्मा
लक्षणभेदानें
१ त्रिरुप, २ षड्रुप ३ एकादशरुप
कारणभेदानें
१ साहसज, २ विषमाशनज ३ वेग विधारणज ४ क्षयज
हेतू
साहस, विषमाशन, वेगरोध, अपतर्पण, अतिमैथुन, व्याधिकर्षण
संप्राप्तींतील दोष व दूष्यें
वातप्रकोप, कफपित्तच्यावन, कफानें रसवहस्त्रोतसाचारोध धात्वाग्निमांद्य
मार्ग-मध्यम
पूर्वरुपें व सामान्यलक्षणें
दौर्बल्य, घृणा प्रतिश्याय. बलमांसक्षय, मंदज्वर. ज्वर, अंसपार्श्वभिताप कास, रक्तष्ठीवन, दौर्बल्य, कार्श्य, द्रवमलप्रवृत्ति श्रम
व्यवच्छेदार्थ व्याधि
पांडु, जीर्णज्वर, कास, ग्रहणी.
उपद्रव व परिणाम
उर:क्षत, श्वास, ज्वर, बलमांसपरिक्षय इंद्रियविघात, मृत्यू,
चिकित्साकल्प
जीवनेय बृंहणीय द्रवें, क्रव्यादमांस. सुवर्णमालिनीवसन्त, सुवर्णकल्प, वसंत कुसुमाकर श्रीफल कुसुमवटी, द्राक्षासव.
पथ्यापथ्य
पथ्य - आजदुग्ध आजमांसरस विश्रांति. जंबुकशोणित