निर्वाण

{ nirvāṇa }

हिन्दी (hindi) WN

   See : मोक्ष, निर्वाण उपनिषद्

A dictionary, Marathi and English

   Extremity or extreme distress; the state of one reduced to his last resource. 2 fig. Death. 3 The ultimatum of man,--emancipation from matter and reunion with the Deity. नि0 करणें To do to extremity or the utmost; to carry to excess or to its farthest bounds. Ex. परकारणी वेचिले प्राण ॥ एकादशी केली नि0 ॥.
   nirvāṇa a S Departed, utterly gone, lit. fig.; e. g. defunct or dead; emancipated from matter or from distinct existence; extinguished or gone out; gone down or set--a heavenly body. 2 Refraining, desisting, ceasing from. 3 Used for निर्वाणचा q. v. infra.

मराठी (Marathi) WN

   See : मृत्यू, निर्वाणोपनिषद

महाराष्ट्र शब्दकोश

  न. १ निदान ; अतिशय निकृष्टावस्था ; अंतिम मर्यादेपर्यंत पोंचण्याची स्थिति . २ मोठे संकट ; अनर्थ . निरुपायाची , कठिण स्थिति ; अनर्थ ; शेवट ; अखेर . वरी जुंझाचे निर्वाण । - ज्ञा ४४९ . पांडवा साहाकारी आडल्या निर्वाणी । - तुगा ४८२ . ३ ( ल . ) मृत्यु ; मरण . हे निर्वाणीचे लेणे । - ऐपो १४६ . ४ मोक्ष ; सायुज्यप्राप्ति . - वि . १ पूर्णपणे गेलेला . २ मृत ; नष्ट . ३ मायाजालापासून मुक्त . ४ मावळलेला ; अस्तास गेलेला ( खगोल , तारे वगैरे ). ५ परावृत्त ; थांबलेला ; निवृत्त झालेला . ६ निर्वाणीचा पहा . ७ कठिण ; पराकाष्ठेचा ; तीक्ष्ण ; दारुण ; भयंकर . कर्णे सोडिले निर्वाण बाण । - पांप्र ४५ . ३५ . ८ अत्यंत उच्च दर्जाचा ; पराकाष्ठेचा . हे काज कीर निर्वाण । परि आणिकही जे कांही साधारण । - ज्ञा ६ . ३३९ . [ सं . ]
०करणे   १ अतिरेक करणे ; शेवटपर्यंत पराकाष्ठेस नेणे . २ शेवटचा , कठिण मार्ग पत्करणे . निर्वाणचा , निर्वाणींचा वि . संकटाच्या किंवा शेवटच्या प्रसंगाकरिता राखून ठेवलेला . निर्वाणीचा बाण पु . ( काव्यांत निर्वाण बाण ) अखेरचा उपाय ; शेवटी निरुपायास्तव सोडावयाचा बाण .
०तारु   जबाब सोबती मित्र मात्रा शस्त्र शेवटचा रक्षक , उतर इ०
०कज्जा   भांडण कटकट युद्ध भयंकर ; प्राणघातक ; निकराचे . पाठीची हिरोन नेली भाज । याहून थोर कवण लाज । करणे निर्वाणीचे झुंज । - एरुस्व ८ . ११ . ३ कडकडीत ; कडक ; उग्र ; कडेलोटाचे . जसेः - निर्वाण - पथ्य - प्रायश्चित - तप इ० ४ कडेलोटाचा शेवटचा ; अखेरचा . जसेः - निर्वाण - समय , प्रसंग , काळ , वेळ .
०मठ  पु. कैलास ; वैकुंठ इ० मोक्षस्थल . गेला निर्वाणमठापाशी । - गुच २ . २१९ .

A Sanskrit English Dictionary

निर्-°वाण  mfn.  mfn. blown or put out, extinguished (as a lamp or fire), set (as the sun), calmed, quieted, tamed ( cf. अ-निर्व्°), dead, deceased ( lit. having the fire of life extinguished), lost, disappeared, [MBh.]; [Kāv.] &c.

ROOTS:

निर् °वाण

   immersed, plunged, [L.]
   immovable, [L.]
निर्-°वाण  n.  n. blowing out, extinction, cessation, setting, vanishing, disappearance ( °णं-√ कृ, to make away with anything i.e. not to keep one's promise)

ROOTS:

निर् °वाण

   extinction of the flame of life, dissolution, death or final emancipation from matter and re-union with the Supreme Spirit, [MBh.] &c. &c.
शून्य   (with Buddhists and जैनs) absolute extinction or annihilation (= , [L.]) of individual existence or of all desires and passions, [MWB. 137-139 &c.]
   perfect calm or repose or happiness, highest bliss or beatitude, [MBh.]; [Kāv.] &c.
    N. of an उपनिषद्
   instructing in sciences, [L.]
   bathing of an elephant, [L.]
   the post to which an elephant is tied, [Gal.]
निर्-वापण   offering oblations (for 1. ?), [L.]

ROOTS:

निर् वापण

The Practical Sanskrit-English Dictionary

निर्वाण [nirvāṇa] p.p. p.  p. p.
   Blown or put out, extinguished (as a lamp or fire); निर्वाणवैरदहनाः प्रशमादरीणाम् [Ve.1.7;] [Ku.2.23.]
   Lost, disappeared.
   Dead, deceased.
   Liberated from existence.
   Set (as the sun).
   Calmed, quieted.
   Plunged.
   णम् Extinction; अपि निर्वाणमायाति नानलो याति शीतताम् [H.1.131;] शनैर्निर्वाणमाप्नोति निरिन्धन इवानलः [Mb.]
   Vanishing from sight, disappearance.
   Dissolution, death.
   Final liberation or emancipation from matter and reunion with the Supreme Spirit, eternal bliss; निर्वाणं नाधिगच्छेयुर्जीवेयुः पशु- जीविकाम् [Mb.3.31,26;] निर्वाणमपि मन्येऽहमन्तरायं जयश्रियः [Ki.11.69;] [R.12.1.]
   (With Buddhists) Absolute extinction or annihilation, complete extinction of individual or worldly existence.
   Perfect and perpetual calm, repose; निर्वाणं समुपगमेन यच्छते ते (नमः) [Ki.18.39.]
   Complete satisfaction or pleasure, supreme bliss, highest felicity; स योगी ब्रह्मनिर्वाणं ब्रह्मभूतोऽधिगच्छति [Bg.5.24;] अये लब्धं नेत्रनिर्वाणम् [Ś.3;] [M.3.1;] [Śi.4.23;] [V.3.21.]
   Cessation, desisting.
   Vacuity.
   Union, association, confluence.
   The bathing of an elephant; as in अनिर्वाण [R.1.71.]
   Instruction in sciences.
   Finis, completion; प्राप्य संकल्पनिर्वाणं नातिप्रीतोऽभ्यगात् पुरम् [Bhāg.4.9.27.] -Comp.
-पुराणम्   offering oblations to the dead (?); Rāj. T.
-भूयिष्ट a.  a. almost vanished or departed; see under निर्वा (3) above.
-मस्तकः   final emancipation or deliverance, final beatitude.

संस्कृतम् (Sanskrit) WN

   See : निर्वाण उपनिषद्