सर्गादौ प्रकृतिर्ह्यस्य कार्यकारणरुपिणी ।
सत्त्वादिभिर्गुणैर्धत्ते, पुरुषोऽव्यक्त ईक्षते ॥१७॥
प्रकृतीपासाव विकारमेळा । त्रिगुणांचिया गुणलीळा ।
सात कारणें, कार्यें सोळा । ऐक वेगळा विभाग ॥१७०॥
महदहंकारमहाभूतें । सातही ’कारणें’ निश्चितें ।
अकरा इंद्रियें विषययुक्तें । जाणावीं येथें ’कार्यें’ सोळा ॥७१॥
यापरी निजप्रकृती । रजोगुणातें धरोनि हातीं ।
कार्यकारणांचिया युक्तीं । करी उत्पत्ती सृष्टीची ॥७२॥
सृजिलिये सृष्टीसी जाण । सत्त्वगुणें करी पालन ।
तमोगुण निर्दळण । प्रकृति आपण स्वयें करी ॥७३॥
पुरुषें न करितां ’ईक्षण’ । उत्पत्ति स्थिति निर्दळण ।
प्रकृतीचेनि नव्हे जाण । तेंही उपलक्षण अवधारीं ॥७४॥
हात पाय न लावितां जाण । केवळ कूर्मीचें अवलोकन ।
करी पिलियांचें पालन । तैसें ईक्षण पुरुषाचें ॥७५॥
कां सूर्याचिया निजकिरणीं । जेवीं अग्नीतें स्त्रवे मणी ।
तेणें स्वधर्मकर्में ब्राह्मणीं । कीजे यज्ञाचरणीं महायागु ॥७६॥
तैसें हें जाण चिन्ह । येणें होय कार्य कारण ।
चाले स्वधर्मआचरण । यापरी जाण उद्धवा ॥७७॥
ऐसें चालतां प्रकृतिपर । ब्राह्मण करिती स्वाचार ।
तेणें वृद्धि कर्माचार । परापर उद्धवा ॥७८॥
तेवीं पुरुषाचें ईक्षण । प्रकृति लाहोनि आपण ।
उत्पत्तिस्थिति-निर्दळण । करावया पूर्ण सामर्थ्य पावे ॥७९॥
छायामंडपींचें विचित्र सैन्य । दिसावया दीपचि करण ।
तेवीं प्रकृतिकार्यासी जाण । केवळ ईक्षण पुरुषाचें ॥१८०॥
जगाचें आदिकारण । प्रकृति होय गा आपण ।
प्रकृति प्रकाशी पुरुष जाण । तो महाकारण या हेतु ॥८१॥
प्रकृति व्यक्त, पुरुष अव्यक्त । हे विकारी, तो विकाररहित ।
हे गुणमयी गुणभरित । तो गुणातीत निजांगें ॥८२॥
प्रकृति स्वभावें चंचळ । पुरुष अव्ययत्वें अचळ ।
प्रकृति बद्धत्वें शबळ । पुरुष केवळ बंधातीत ॥८३॥
प्रकृति स्वभावें सदा शून्य । पुरुष केवळ चैतन्यघन ।
प्रकृतीस होय अवसान । पुरुष तो जाण अनंत ॥८४॥
प्रकृति केवळ निरानंद । यालागीं तेथ विषयच्छंद ।
पुरुष पूर्ण परमानंद । विषयकंदच्छेदक ॥८५॥
प्रकृतिपुरुषांचें वेगळेंपण । तुज म्यां सांगितलें संपूर्ण ।
हेचि परमार्थाची निजखूण । पुरुष तो भिन्न प्रकृतीसी ॥८६॥
तेंचि जाणावया विशद । नाना मतांचे मतवाद ।
त्या मतांचा मतप्रबोध । तुज मी शुद्ध सांगेन ॥८७॥