अध्याय तिसरा

॥ श्री गणेशाय नम: ॥ जय जय सद्गुरू समर्था ॥ दीनदयाळा कृपावंता ॥जेणें ब्रह्मबोध होईल चित्ता ॥ तेंचि आतां करावें ॥१॥
तुम्ही मागें निरूपण केलें ॥ तेणें माझें समाधान झालें ॥ पुन: सांगा गुह्य आपुलें ॥ जेणें बोधिले थोर थोर ॥२॥
नाना उपचार केले प्रेतासीं ॥ तें काय जाणे त्यासी ॥ तैसें स्वामी सांगताति आदरेंसीं ॥ परी मज गुह्यास नेणवे ॥३॥
म्हणोन आत्मज्ञानाविण ॥ मी असें प्रेतरूप जाण ॥ स्वामी श्रृंगारिती शब्दरत्नेंकरून ॥ तें मजलागीं काय होय ॥४॥
तरी आतां ज्ञानदृष्टि देऊन ॥ प्रकाश करा पूर्ण ॥ मग जैसें कराल निरूपण ॥ तें तें जाणा ठसेल ॥५॥
पिंड त्यागिल्यानें ब्रह्मांड जातें ॥ ऐसें स्वामी सांगती मातें ॥ तरी कैसें त्यागावें पिंडातें ॥ तें माझें मज नकळेचि ॥६॥
पिंड त्यागिल्यानें गती ॥ माझी काय होईल गुरूमूर्ती ॥ मज म्यां असावें कोणे स्थिती ॥ तें मजप्रती सांगावें ॥७॥
पिंड त्यागिल्याने आपण ॥ मी कोण्या स्थळी राहें जाऊन ॥ हें सांगावें विवरून ॥ वेगळे करून कृपाळुवा ॥८॥
ऐसें ऐकोन वचन ॥ बोलिला सद्गुरू निधान ॥ रत्नाकरा सावध होऊन ॥ ऐक निरूपण पुशिले तें ॥९॥
त्वां पुशिलें मज ऐसें ॥ पिंडातें त्यागावें कैसें ॥ जेणे ज्ञानदृष्टि प्रकाशे ॥ जसें असेल तसें सांगावें कीं ॥१०॥
करा ज्ञानाचा प्रकाश ॥ जेणें होय अज्ञानाचा नाश ॥ ऐशा केलें सदिच्छेस ॥ तरी परिस सावधान ॥११॥
पिंडातें कैसें त्यागावें ॥ त्यागुनी कैसें असावें ॥ ऐसें पुशिलें त्वां भावें ॥ तेंही स्वभावें सांगतों ॥१२॥
तरी तूं काय आहेसि रे अज्ञान ॥ आतां तुज करूं सज्ञान ॥ मागें केलें होतें निरूपण ॥ तें तूं विसरून गेलासी ॥१३॥
अज्ञान म्हणसी काई ॥ जेथें काहीं भास नाहीं ॥ तूं मनबुद्ध्यादिक जाणसी पाहीं ॥ तुज सोई नकळेचि ॥१४॥
तूं सर्व साक्षी सर्वापरता ॥ ज्ञानरूपेंचि आहेसी सुता ॥ भ्रमगुणे अज्ञानता ॥ झालासि मानिता देहमोहें ॥१५॥
अज्ञान आदींच असावें ॥ तरी ज्ञानेंचि नासावें ॥ ऐसें नाहीं गा स्वभावें ॥ व्यापक तूंचि तुझे ठाईं ॥१६॥
आत्मा प्रकाशरूप घन ॥ सबाह्य अंतरीं व्यापक पूर्ण ॥ त्यामाजी अज्ञान जाण ॥ राहावया स्थान कोणे ठाईं ॥१७॥
प्रकाशामाजी अंध:कार ॥ राहावया कैंचा थार ॥ तैसें ब्रह्मीं अज्ञान साचार ॥ कोण पामर बोलूं शके ॥१८॥
अनंत ब्रह्मांड भरून उरलें ॥ तेथें ब्रह्मांड कोठें थारलें ॥ अज्ञान ऐसें जें बोलिलें ॥ तें वायां गेलें बागुला ऐसें ॥१९॥
हा बागुल ऐसें भेडासाविती ॥ परि बागुल कोठें न देखती ॥ तैसी अज्ञानाची स्थिती ॥ जाण चित्तीं रत्नाकरा ॥२०॥
मृगजळ ऐसें बोलती ॥ परी जळ न दिसे एकही तरी ॥ तैसें अज्ञान शब्द म्हणती ॥ परी अंतीं ज्ञानचि ॥२१॥
वांझपुत्र ऐसें म्हणती ॥ परी हें सत्य नसे प्रतीती ॥ तैसें अज्ञान जाण चित्तीं ॥ प्राणी बोलती भ्रमगुणें ॥२२॥
अज्ञान होतां ज्ञान झालें ॥ ज्ञान म्हणतां अज्ञान गेलें ॥ ज्ञानपणही सांडितां संचलें ॥ विज्ञान पहिलें आथिलें ॥२३॥
अनिर्वाच्य तरी विज्ञान ॥ शब्दें बोलिलें यासी ज्ञान ॥ तरी तूं शब्दातीत आपण ॥ सांडीं भान भ्रमाचें ॥२४॥
तरी तूं सर्वांच्या आदी आहेसी ॥ सीतउष्णतेवीण प्रकाशलासी ॥ मनबुद्धीशीं अगोचर होसी ॥ वार्ता कायसी पिंडाची ॥२५॥
मुळीं तुज पिंडाचि नाहीं ॥ मग तूं सांदिसी काई ॥ आतां नाहीं म्हणोन राहीं ॥ आकार सोई मिथ्याचि ॥२६॥
तुझा तुज ठाव नाहीं ॥ मग पिंड कैंचा काई ॥ कारणावीण कार्य पाहीं ॥ कोण्या ठायीं होईल ॥२७॥
आदीं कारण असावें ॥ मग त्यापासून कार्य व्हावें ॥ हें तों नाहींच स्वभावें ॥ मिथ्यारूप नांवें मिरविती ॥२८॥
सर्प म्हणोनी मारिली हाक ॥ त्वरित मिळाले बहुत लोक ॥ लटिकाचि करिती, शोक ॥ मग मारावया संकल्प करिताती ॥२९॥
शस्त्र घेऊनियां हातीं ॥ मारावयासी धुंडाळिती ॥ दीप आणोनि जों पाहाती ॥ तों न देखती सर्पातें ॥३०॥
होतां दीपाचा प्रकाश ॥ झाला सर्व भ्रमाचा नाश ॥ मारावया जो केला सोस ॥ तो अवघा फोस पडला असे ॥३१॥
म्हणती येथें सर्पचि नाहीं ॥ आम्हीं मारावें कोणा कोई ॥ शस्त्रें ठाईंच्या ठाईं ॥ सकळेंही ठेविलीं ॥३२॥
तैसें आत्मानुभवावीण ॥ उठे देहसंकल्पाचें भान ॥ मग त्याच्या नाशास्तव जाण ॥ नाना प्रकारें करोनी ॥३३॥
नाना जप तप अनुष्ठान ॥ तीर्थयात्रादि करितां जाण ॥ वेदशास्त्रांचें पठण ॥ देहनिरसन करावें ॥३४॥
पाहतां गुरूमुखें करून ॥ चौं देहांचें हरपे भान ॥ तेथें स्थूळाची गणना कोण ॥ देह निरसन करावया ॥३५॥
अनिर्वाच्य वस्तूच्या ठाईं ॥ देहादिकांचा भ्रम झाला पाहीं ॥ तों ज्ञानप्रकाश ठाईंचा ठाईं ॥ भयें तो आटला असे ॥३६॥
नामरूपातीत कीं माया ॥ हे भ्रमखोली शिरावया ॥ स्वरूपीं नाहीं पाहावया ॥ कैची आया येईल ॥३७॥
आदीं कांहीं असावें ॥ त्यापासून उत्पन्न व्हावें ॥ नाहीं तेथें काय म्हणावें ॥ कैसे वदावे वैखरी ॥३८॥
बीजाविण वृक्ष जाण ॥ कैंचा होईल उत्पन्न ॥ प्राणाविणें शरीर चलन ॥ नोहे जाण निश्चयें ॥३९॥
उदकाविणें कण ॥ कैसे होते उत्पन्न ॥ कणाविण प्रणपोषण ॥ मिथ्या जाण सर्वथा ॥४०॥
पीतिविणें प्रेम ॥ सद्गुरूविना क्षेम ॥ कल्पनेविना कम ॥ भक्तिविण मेघश्याम कोण म्हणे ॥४१॥
सूर्याविण प्रकाश ॥ प्रकाशाविण जगदाभाद ॥ भसाविण संतोष ॥ कैसा चितास होईळ ॥४२॥
कर्माविण फळ ॥ मेघाविण जळ ॥ स्वानाविन निर्मळ ॥ जातीविना कुळ होय कीं ॥४३॥
वेदाविण आचारू ॥ विवेकाविण विचारू ॥ वैराग्यविण संसारू ॥ कोण पारू सोडूं शकें ॥४४॥
देवाविण देऊळ ॥ मातृकाविण वाग्जाळ । अग्निविण ज्वाळ ॥ कैंची उज्वळ उठेल ॥४५॥
नेत्राविण देखणें ॥ देखणेंविण अवलोकन ॥ अवलोकनाविण भासन ॥ मिथ्या जाण सर्वही ॥४६॥
निद्रेविण स्वप्न ॥ जागृतीविण देहाभिमान ॥ देहाभिमानाविण हान ॥ होय कोठून प्राण्यासी ॥४७॥
ज्ञानाविण कीर्ति ॥ भावाविण शक्ति ॥ भक्तिविण सद्गुरूप्राप्ती ॥ नोहे कल्पांतीं सत्यत्वें ॥४८॥
गुरूविण ज्ञान ॥ ज्ञानविण विज्ञान ॥ विज्ञानाविण प्राप्त पूर्ण ॥ नाहींपण कैसें ये ॥४९॥
वाद्याविण नाद ॥ पुष्पाविण सुगंध ॥ कळल्याविण बोध ॥ कोण शुद्ध करील ॥५०॥
सिद्धाविण साधक ॥ देवाविण भक्ति देख ॥ स्वामीविण सेवक ॥ सुखाविण सन्मुख कोण होय. ॥५१॥
कार्य कारणाविण ॥ नोहे नोहे सत्य जाण ॥ हे अवघी वाटली भ्रमण ॥ धरी मनीं खूण हे ॥५२॥
देह नसतां छाया कैंची देखिजे शिष्यराया ॥ तैसी पुरुषासीं माया ॥ कैंची आया येईल ॥५३॥
निर्विकार मनबुद्धी अगोचर ॥ येथें मायेचा विकार ॥ नर पामर कल्पिती ॥५४॥
निर्विकार वस्तूंचे ठाईं ॥ विकार लक्षिती पाहीं ॥ त्यासी त्याची शुद्धि नाहीं ॥ तें काय सत्य असे ॥५५॥
जैसी भोंड येई ज्यशी ॥ तो भोंवत देखे सर्वांशी ॥ तेणेंबरळत देखे मानसीं ज्याशीं त्याशीं बोंबाई ॥५६॥
म्हणे ही सृष्टि खालीं वर येत ॥ पडलों असें मी पेवांत ॥ माझ्या कुटुंबाचा झाला घात ॥ हांक मारीत म्हणोनी ॥५७॥
हें पृथ्वीतळ एक होऊं पाहात ॥ एकवीस स्वर्ग डळमळित ॥ ऐसें म्हणोनि हांका मारित ॥ तरी तें सत्य काय असे ॥५८॥
तो आपण स्वयें फिरत ॥ म्हणोन आपणा ऐसें देखत ॥ ज्ञानमय हें सर्व देखत ॥ अवघें असत्य म्हणोनी ॥५९॥
तैसा आत्मभ्रांतीं भ्रमला ॥ तेणें निर्विकारीं विकार दाविला ॥ ब्रह्मीं अहंभास झाला ॥ भ्रम वाढला तेणें गुणें ॥६०॥
मग जीव शिव माया ब्रह्म ॥ हा आत्मभ्रांतीचा महाभ्रम ॥ नाना देव देवता नेम ॥ वृथा भ्रम वाढला ॥६१॥
सद्गुरूक्रुपें स्वानुभव ॥ तेणें भ्रांतिं झाली वाव ॥ जैसें सूर्योदयीं तम सर्व ॥ सांडी स्वभाव आपुला ॥६२॥
प्रकाश होतां अंधारें ॥ प्रकाश लोप होय बारे ॥ तैसा आत्मानुभवें भ्रम सरे ॥ स्वयें उरे प्रकाश ॥६३॥
भ्रम तोचि झाला निभ्रम ॥ कीं जी वस्तु सर्वांचें धाम ॥ वस्तु जाणतां  म्हणे मी आत्माराम ॥ सूक्श्म वस्तु मीच माझा ॥६४॥
मी आदि अनादी परता ॥ मजमाजी नाहीं द्वैताची वार्ता ॥ सांडोनि वाक्यत्वाची कथा ॥ नाहींच तत्त्वतां हेतु असे ॥६५॥
आपण नाहीं होतां ॥ सर्व नाहींच रे सुता । आपण नसता ब्रह्मीं तत्त्वतां ॥ झाला देखता इच्छेतें ॥६६॥
आपण असतां ब्रह्मी इच्छा भासे ॥ आपण नसता ब्रह्मीं ठाव नसे ॥ मग प्रळ्यांबूचें उदक जैसें ॥ संचलें असे अनादि ॥६७॥
नदी वापी कूप तळी जाण ॥ सर्वांचें झालें निसंतान ॥ तैसें नाना भेदांचे भान ॥ हारपोनियां गेलें असे ॥६८॥
आत्मानुभवाचा प्रळयसागर ॥ त्यामाजी बुडालों चराचर ॥ झाली वस्तु निर्विकार ॥ नाहीं थार इच्छेसीं ॥६९॥
म्हणोनी ब्रह्मीं जे इच्छा स्थापिती ॥ तेचि जाणावें मंदमती ॥ ते आपुलें विकार नेणती ॥ ब्रह्मी वस्ती विकारा ॥७०॥
ब्रह्म स्वत:सिद्ध शाश्वत ॥ स्वप्रकाश सदोदित ॥ तेथें इच्छा उठावया सत्य ॥ अवकाश तीतें नाहींच कीं ॥७१॥
ब्रह्माचे इच्छेपासून ॥ जरी हें होतें निर्माण ॥ तरी हें नाशातें पावतें जाण ॥ असे आपण शाश्वत ॥७२॥
सत्यापासून असत्य ॥ नोहे नोहे गा सत्य ॥ तूप घुसळोनी कांजी काढित ॥ हा वृत्तांत खोटाच कीं ॥७३॥
तैशी स्वरूपीं इच्छा झाली ॥ ती वाउगीच अवघी बोली ॥ आत्मभ्रांत ही सत्य मानिली ॥ जी कळली आपणाशीं ॥७४॥
म्हणती ब्रह्मीं इच्छा झाली ॥ ती इच्छा मायेनें व्यापिली ॥ माया त्रिगुण ते प्रसवली ॥ त्रिगुणी भासली सृष्टि सर्व ॥७५॥
ऐसें वाउगेंचि म्हणती ॥ तेणें मतवादी प्रवर्तती ॥ आपणा आपण नेणती ॥ भ्रमिस्थ होती देहसंगें ॥७६॥
तरी त्या भ्रमिस्थाचें वचन ॥ तें अवघेंचि अप्रामण ॥ जाणती अनुभवें आपण ॥ जे पावन गुरूदास ॥७७॥
सद्गुरूकृपेविण कांहीं ॥ द्वैतभावना जाणार नाहीं ॥ जैसा प्रकाशीं अंधार पाहीं ॥ ठाईंचें ठाईं आटत ॥७८॥
प्रकाश नसतों अंधारे ॥ आइताचि असे बार ॥ तैसी सद्गुरूविण द्वैतभुल रे ॥ देह अहंकार वाढत ॥७९॥
अहंकाराचे योगेंकरून ॥ माया ऐसें बरळाये आण ॥ जैसें भ्रमिस्थें केलें मद्यपान ॥ करी अप्रमाण जल्पवादी ॥८०॥
विधीचें शास्त्र गेलें सुटोन ॥ विसरला आपआपण ॥ शब्दग्रामीं फिरे म्हणोन ॥ जीव शीव जाण बडबडी ॥८१॥
तरी तेंचि अवघें वाव ॥ जैशी रोहिणीची माव ॥ कीं वांझपुत्र ऐसें नांव ॥ मिथ्या सर्व जाणिजे ॥८२॥
जागृत अभाव निद्रा भासे ॥ तैसी स्वरूपाभावें माया दिसे ॥ जागृत होतां निद्रा नासे ॥ अनुभवीं नसे माया तैसी ॥८३॥
निद्रा जागृतीं तल्लीन झाली ॥ तैशी ब्रह्मीं माया मिनली ॥ ब्रह्मों ब्रह्मरूपचि झाली ॥ आली गेली वावचि ॥८४॥
अविद्या म्हणजे काई ॥ जेंवि देहीं भानचि नाहीं ॥ तेथें निरसनाची सोई ॥ कोणे ठाई करावी ॥८५॥
असावें तरी निरसावें ॥ नाहीं तेथें काय करावें ॥ शब्द सांडोनि नि:शब्द व्हावें ॥ माया स्वभावे नाहींची ॥८६॥
माया हा शब्दचि जाण ॥ परि नसे सत्यपण ॥ वांझ सुनेशी न्हाणिते आपण ॥ तैसें हें वचन मिथ्याच कीं ॥८७॥
जैसें दर्पणामाजील धन ॥ तें भासमात्रेचि झालें जाण ॥ स्वप्नींचें राज्यपण ॥ जाय हरपोन जागृतीं ॥८८॥
नामरूप इतकीच माया ॥ ही वाढली भ्रमें करूनियां ॥ आत्मभ्रांति भुलली वायां ॥ नाना उपायें करूनि ती ॥८९॥
त्या उपायासीं अपाये ॥ करूं जाता होत आहे ॥ कां जे चुकली मुळींच सोये ॥ म्हणोनि होय कासाविस ॥९०॥
तरी हा भ्रमचि वाढला ॥ म्हणोनी जीवदशेसी आला ॥ तूं मिथ्या जाणोनि याला ॥ मानीं आपणाला मुक्तचि ॥९१॥
स्वप्नामाजी स्वर्गा गेला ॥ अथवा नरकामाजी पडला ॥ सत्य मानील या बोला ॥ तोचि गांजला सुखदु:खीं ॥९२॥
तरी हें हेतुयोगें सर्व भासे ॥ निर्हेतें ब्रह्मचि असे ॥ स्वानुभवीं जाणोनि ऐसें ॥ राहतसे निर्हेत ॥९३॥
तरी आतां हें तुज योग्य कोण ॥ ब्रह्मा आलें जीवपण ॥ तेणें वेढला देहाभिमान ॥ परी हें जाण वाउगेंचि ॥९४॥
आपलें आपणातें नेणतेपण ॥ तेंचि हेतूंचें कारण ॥ तेणें जीवदशेचे भान ॥ नसतेंचि जाण वाटलें ॥९५॥
जैसा चंद्र तरी एक ॥ परी जीवनायोगे होय अनेक ॥ तैसें हेतुयोगें जीवित्व देख ॥ काल्पनिक भासत ॥९६॥
ते कल्पना मावळली ॥ म्हणजे जीवदशा हारपली ॥ जैसें जीवन आटतां बिंबें गेलीं ॥ चंद्री जाहलीं चंद्ररूप ॥९७॥
चंद्र कांहीं जळीं आला नाहीं ॥ परि पाहतां भासे पाहीं ॥ न पाहतां ठाईंच्या ठाईं ॥ तैशी सोई जीवाची ॥९८॥
पाहतां जळीं चंद्र दिसे ॥ एरव्हीं तो आकाशींच वसे ॥ तैसा कल्पनेनें हे जीवदशे ॥ ब्रह्म असे स्वत:सिद्ध ॥९९॥
जोंवरी दृश्य आणी दर्शन ॥ तोंवरी भेदाचें भान ॥ दृश्यपण तेंही गिळोन ॥ हेतु जिंकोन राहिजे ॥१००॥
आतां निरहेत होतां जाण ॥ हरपतां दृश्यदर्शन ॥ ऐसी जे कां आहे खूण ॥ ते सावधान सांगतों ॥१॥
रत्नाकरा तुझी प्रीत ॥ मज आहे रे बोलावीत ॥ तेथें घालोनियां चित्त ॥ आपुलें हित करावें ॥२॥
मागें सांगितलें हें तुजला ॥ तूं सांडीं देहसंगाला ॥ त्यामध्यें कथेचा विस्तार झाला ॥ मायेचा वर्णिला अभाव ॥३॥
कार्य कारणाविण ॥ कोठोनि होईळ निर्माण ॥ याचें करितां विवंचन ॥ कथा जाण वाढविली ॥४॥
शब्द बोलतां द्वैत भासे ॥ एरव्हीं अद्वैत असे ॥ वायुसंगें जळतरंग जैसे ॥ ते माझे मतें नव्हेचि ॥५॥
जैसा वायु नसतां सागर ॥ निश्चळ असे निरंतर ॥ तैसें शब्दापूर्वी साचार ॥ असे निर्विकार संचलें ॥६॥
शब्द द्वैताद्वैतीं गेले ॥ शद्ब शुभाशुभीं प्रवर्तले ॥ शब्दे अनुमान ठेविलें ॥ ऐसें पडलें द्वैतभेदीं ॥७॥
म्हणोनि शब्द सांडोनि आतां ॥ नि:शब्दातें होय अनुभविता ॥ जैसा कापूर शब्द होय घेतां ॥ परिमळ तत्त्वतां अनुभवें ॥८॥
परिमळ आहे चित्त ॥ परी कापूर ऐसें बोलत ॥ तैसा नि:शब्दीं ठेऊनि हेत ॥ करीं हित आपुलें ॥९॥
पट ऐसें बोलावें आपण ॥ परी कापूसचि आहे जाण ॥ गूळ म्हणतां गोडीपूर्ण ॥ सहज करोनी बोलती ॥११०॥
नग म्हणतां हेम आहे ॥ तैसे माया म्हणतां ब्रह्मचि आहे ॥ शिव म्हणतां पूर्ण स्वयें ॥ अनुभव राहे संचोनी ॥११॥
नाम म्हणतां अनाम ॥ तैसा जग म्हणतां राम ॥ ऐसें शब्दीं निशब्द वर्म ॥ जाणती परम साधु ते ॥१२॥
एक म्हणतांचि अनेक ॥ अनेक म्हणतांचि एक ॥ या शब्दाचें जें नि:शब्द सुख ॥ तेंचि देख घेईजे ॥१३॥
सगुण म्हणतांचि निर्गुण ॥ निर्गुण म्हणतांचि सगुण ॥ मी म्हणतांचि तूंपण ॥ सहज करूनी सिद्ध झालें ॥१४॥
शुभ म्हणतां अशुभ जाण ॥ स्तुतीमाजी निंदावचन ॥ फळें घेतां बीजपूर्ण ॥ सहज कळोन आलेसें ॥१५॥
बीज म्हणतां वृक्ष ॥ ब्रह्म म्हणतांचिं मोक्ष ॥ अभाव म्हणतां प्रभाव प्रत्यक्ष ॥ असे साक्षीसी साक्षित्वें ॥१६॥
श्लोक म्हणतां अर्थ ॥ सहजचि आले त्यांत ॥ तैसें शब्द नि:शब्द सुखांत ॥ आहे वित्त संचले ॥१७॥
स्वरूपीं शब्दाचें न चले कांहीं ॥ शब्दें कल्पना वाढली पाहीं ॥ त्या कल्पनें एक अनेक पाहीं ॥ नाहीं ते ठाईं वाढविलीं ॥१८॥
जोंवरी शब्दाचें भान ॥ तोंवरी कल्पनेचें अधिष्ठान ॥ जोंवरी निद्रा तोंवरी स्वप्न ॥ सहज जाण भासत ॥१९॥
या कल्पनेच्या योगें करून ॥ मुक्त असतां भासे बंधन ॥ शुकनलिकेपरी होय जाण ॥ घेतसे मानून बंधनातें ॥१२०॥
जैसा राजा स्वप्नीं मजुर झाला ॥ तो तृणासाठीं वना गेला ॥ तेथें वाघ देखो भ्याला ॥ त्वरें उठला गडबडोनी ॥२१॥
जागृत होऊनि पाहतां ॥ तों अवघीच झाली मिथ्य वार्ता ॥ तैसी शब्दयोगें अनेकता ॥ जीव कल्पिता झालासे ॥२२॥
तो शब्द म्हणेल कोण ॥ तरी ईश्वरी अहंपण ॥ तेंचि मूळमायेचें अधिष्ठान ॥ जेथून भान कल्पनेचें ॥२३॥
हा कल्पनेचा संचार भासे ॥ निर्विकल्पीं कांहींच नसें ॥ जागृत होतां स्वप्न जैसें ॥ पाहतां नसे कोठेंचि ॥२४॥
संकल्प सहज आपण ॥ ईश्वर देखतसे स्वप्न ॥ तो जीव होऊनि अनेण ॥ देखशी भिन्न साचार ॥२५॥
अनंत ब्रह्मांडें आदिकरून ॥ देखता झाला स्वप्न ॥ जीव शिव माया ब्रह्म पूर्ण ॥ आला आपण विस्तारला ॥२६॥
ईश्वर आपले भ्रमें आपण ॥ संकल्प उठला सहज करोन ॥ जैसें न कल्पितां स्वप्न ॥ नसतेंच जाण दिसतसे ॥२७॥
अहं ब्रह्मास्मीति वचन ॥ येणेंचि आलें दुजेपण ॥ तेचि मूळ माया जाण ॥ ईश्वर म्हणोनि बोलिजे ॥२८॥
ईश्वर संकल्प म्हणोन ॥ शिवत्वा आला आपण ॥ शिवत्व संकल्पें जाण ॥ जीवत्व संपूर्ण भासलें ॥२९॥
जीवत्वसंकल्पें देह झाला ॥ देहसंकल्पें प्रपंच आला ॥ प्रपंचयोगें अभिमान वाढला ॥ अभिमानें भोगूं लागला सुखदु:ख ॥१३०॥
असें कल्पनेनें केलें ॥ कांहीं नसतांचि भासविलें ॥ निर्विकल्प होतांचि गेलें ॥ जागृत झाल्या स्वप्नाऐसें ॥३१॥
तरी तुझ्याच कल्पनेनें तुजला ॥ एकीं अनेकीं भास झाला ॥ तूं साक्षी जाणसी याला ॥ मानीं बोल सत्यचि ॥३२॥
म्हणून कल्पनेपासून सृष्टि झाली ॥ कल्पनेनें नाना मतें केलीं ॥ एकीं अनेकता भासली ॥ असे विस्तारली सर्वही ॥३३॥
कल्पनेनें स्वर्गनरक ॥ कल्पनेनें सुखदु:ख ॥ कल्पनेनें मिथ्यामायिक ॥ नुसतेंचि देख वाढविलें ॥३४॥
कल्पनेनें जातगोत ॥ कल्पनेनें देवदैवत ॥ कल्पनेनें भूतप्रेत ॥ यातायात चौर्‍यांशींची ॥३५॥
कल्पनेनें भ्रम वाढे ॥ कल्पनेनें विवेक उडे ॥ कल्पनेनें ज्ञान बुडे ॥ पडे बिरडे ब्रपंचाचें ॥३६॥
कल्पनेनें अनाचार ॥ कल्पनेनें वर्णसंकर ॥ कल्पनेनें कलह फार ॥ वाढे विकार नसताचि ॥३७॥
नाना जप तप अनुष्ठान ॥ हे कल्पनेनें वाढविले आपण ॥ म्हणोनि कल्पनेनें निर्दळण ॥ करितां पूर्ण अविनाश ॥३८॥
ऐसी कल्पना दु:खदायी ॥ स्वरूप अज्ञानें वाढली पाहीं ॥ म्हणोनि आत्मतत्वें लीन राहीं ॥ धरीं सोय निर्विकल्प ॥३९॥
रज्जूचे अभावें सर्पभान ॥ तैशी कल्पना वाढे जाण ॥ कल्पनेपासून भ्रम उत्पन्न ॥ सहजें करोनि वाढत ॥१४०॥
एक काळा सर्प म्हणती ॥ एक असत्य हें बोलती ॥ हा गव्हाळ नाग दिसतो ओरडती ॥ एक हांसती खदखदां ॥४१॥
एक म्हणती ही धामण ॥ दुजा म्हणें हें मिथ्या वचन ॥ दुतोंडें आहे जाण ॥ पाहा उघडोनि डोळे ॥४२॥
ऐसें परस्परें वाद करिती ॥ एकमेकांतें हेळसिती ॥ दीप घेवोनियां पाहती ॥ मग राहती तटस्थ ॥४३॥
कां जो ज्याणीं तर्क केला ॥ तो तो अवघाचि वाया गेला ॥ तैसा नाना मतांचा गलबला ॥ मिथ्या वाढला भ्रमगुणें ॥४४॥
रज्जु सर्पाचें कारण ॥ तोचि अंधकार झाला जाण ॥ तेंचि अनिर्वाच्य जें वचन ॥ भ्रमांचें कारण तेंच कीं ॥४५॥
तरी वाच्यांशें लक्षांश ॥ अनुभवें घेई त्यास ॥ तेणें कल्पनेचा होईजे नाश ॥ भासे स्वप्रकाश वस्तूतें ॥४६॥
लक्षांश ज्यासीं प्राप्त ॥ ते शब्दब्रह्मीं झाले रत ॥ जीवशिव तैसें म्हणत ॥ माया जाण सत्यचि हें ॥४७॥
फुकाचा करिती वाद ॥ नाहीं परवस्तूचा भेद ॥ त्यासीं त्याची नाहीं शुद्ध ॥ झालें अंध वाच्यांशें ॥४८॥
एक जीव शिव ब्रह्म म्हणती ॥ दुजे त्यांतें धि:कारिती ॥ ते शिवची स्थापिती ॥ असें निंदिती इतरांते ॥४९॥
एक मायाचि स्थापिती ॥ मायापूजा पूजनें करिती ॥ मद्यमांसादि भक्षिती ॥ मुक्त म्हणती आम्ही झालों ॥१५०॥
मुख्य कल्पनेनें कारण ॥ मी मुक्त हेंचि जाण ॥ तेणें बद्ध होय आपण ॥ भ्रमभान वृद्धि पावे ॥५१॥
त्या भ्रमें बद्धता भासे चित्तीं ॥ मग मुक्ततेचे उपाय करिती ॥ त्या उपायामाजी विकार उठती ॥ आपले मतीं पाखांडें ॥५२॥
वस्तु निर्गुण निर्विकार ॥ मनबुद्धि अगोचर ॥ परा वाचा नेणे पार ॥ तेथें विकार स्थापिती ॥५३॥
नेति नेति वेद ॥ साही शास्त्रांची गेली बुद्ध ॥ कां जे वस्तु अनिर्वाच्य अनाद्य ॥ तेथें कायसा बोध वैखरीचा ॥५४॥
जीव शिव माया ब्रह्म ॥ हें वैखरी वाच्य दृश्य परम ॥ अनिर्वाच्य आत्माराम ॥ अति सूक्ष्म अदृश्य ॥५५॥
तरी अदृश्य म्हणजे कायी ॥ ऐसा संदेह धरिसी कांहीं ॥ म्हणोन सांगतों कांहीं ॥ सावध होईं रत्नाकरा ॥५६॥
जें जाणण्यामध्यें आलें ॥ तें दृश्य अवघें बोलिलें ॥ जें जाणण्यापरतें राहिलें ॥ तेंचि संचिलें अदृश्य ॥५७॥
अंत:करणाविणें केलें मनन ॥ अनुभवाविणें अनुभवावें आपणें ॥ अवकाशरूप राहिजे होऊन ॥ नाहींपण योजोनी ॥५८॥
आपणा आपण विसरोन ॥ नाहीं होणें आपण ॥ हेचि अनुभवाची खूण ॥ संत जाण अनुभविती ॥५९॥
हेतज्ञान नाहीं त्यांसी ॥ मग नानापरी भाविती वस्तूसीं ॥ भ्रमें भुलोन आपणासी ॥ बळेंचि मताशीं स्थापिती ॥१६०॥
मी मुक्त असें भाविती मनीं ॥ सहज कल्पना उठे झणीं ॥ त्या कल्पनेनें केली हानी ॥ मी तूं दोन्हीं वाढलीं ॥६१॥
त्या मीतूंचे योगें करून ॥ भ्रमें भ्रम वाढविती जाण ॥ तेणें मताभिमान ॥ सहजें सहज होत असे ॥६२॥
एक मुद्रा सत्य मानिती ॥ एक आसनेंचि साधती ॥ एक अंतरिक्षी पहाती ॥ तेथें देखती चक्राकार ॥६३॥
एक म्हणती सोहंब्रह्म ॥ एकीं ध्यानीं धरिला नेम ॥ एक करिती जप होम ॥ ऐसा नेम वाढला असे ॥६४॥
दृश्याशीं जाणों जाती ॥ परी जाणत्यासीं नेणती ॥ ऐसे भ्रमले मंदगती ॥ प्राण चढविती ब्रह्मांडीं ॥६५॥
ऐसे भ्रमले ते नेणों किती ॥ ही कल्पनेनें केली ख्याती ॥ म्हणोन निर्विकल्प होतां चित्तीं ॥ सुखप्राप्ति होय कीं ॥६६॥
म्हणोनि निर्विकल्प होतां आपण ॥ कल्पना जाय हरपोन ॥ जैसें जळीं पडतां लवणं ॥ जाय विरोन तात्काळ ॥६७॥
ब्रह्म निर्विकल्प एक ॥ माया भासे काल्पनिक ॥ ऐसें जाणोनि सांडीं शोक ॥ साक्षी देख तूंचि तुझा ॥६८॥
तूं आपुलें पूर्णत्व सांडून ॥ बद्धता घेसी मानून ॥ ही गुह्याची गुह्य खूण ॥ तुजलागीं सांगितली ॥६९॥
ज्या ज्ञानेंकरून ॥ होईजे तात्काळ पावन ॥ हरे भयभयाचें भान ॥ नाहीं होऊनि राहिजे ॥१७०॥
जें आदीं आणि अवसानीं ॥ राहिलें असे व्यापुनी ॥ जेणें करूनि ऋषि मुनी ॥ ब्रह्म होऊनियां गेले ॥७१॥
व्यास आणि वाल्मिक ॥ नारद आणि शुक ॥ विश्वामित्र वसिष्ठादिक ॥ झाला जनक विदेही ॥७२॥
जेणें उद्धव अर्जुनाशीं ॥ बोधितां झाला हृषीकेशी ॥ जें वसिष्ठें श्रीरामासीं ॥ अति आदरें सांगितलें ॥७३॥
श्रीरामें लक्ष्मणाप्रती ॥ जें बोलियलें नाना युक्तीं ॥ जेणें भीक्ष्म विदुराचे चित्तीं ॥ ब्रह्मस्थिति बोधिली ॥७४॥
ऐसें अनंत अपरंपार ॥ ज्याच्यानें पावले पार ॥ तेंचि म्यां तुज साचार ॥ सांगितलें सार निवडून ॥७५॥
ब्रह्मा विष्णु महेश्वर ॥ ज्यांच्या ज्ञानें निरंतर ॥ करून सृष्टिचा व्यापार ॥ असती साचार साक्षित्वें ॥७६॥
रत्नाकरा तेंचि तुज ज्ञान ॥ सांगितलें विवंचून ॥ हें चित्तीं धरूनियां आपण ॥ नाहीं होऊन राहिजे ॥७७॥
नाहीं होऊनी राहसी ॥ तरी तूंचि सर्व आहेसी ॥ ठाव नाहीं मायेशी ॥ धरीं मानसीं खूण हे ॥७८॥
ऐसें गुरूवाक्य ऐकून ॥ बोले रत्नाकर कर जोडून ॥ मज दयाळा हातीं धरून ॥ बाणे खूण ऐसें करावें ॥७९॥
स्वामीं सांगितलें आपण ॥ तूं आहेशी ज्ञानघन ॥ अज्ञान घेशी मानोन ॥ माया जाण काल्पनीक ॥१८०॥
तरी माया मायिक ॥ अज्ञान तेंचि ज्ञान देख ॥ तूंचि अससी सर्वव्यापक ॥ अनेकीं एक संचला ॥८१॥
हें ऐकतां स्वामीचें वचन ॥ विवेकयुक्त केलें श्रवण ॥ मन करून पाहतां आपण ॥ ब्रह्मत्व पूर्ण आंगा येतसे ॥८२॥
ब्रह्मभावें ब्रह्मत्व येतसे ॥ अभावें ब्रह्मत्व जातसे ॥ भावाभावातीत असे ॥ तें कृपावंतें सांगावें ॥८३॥
गोष्टि ऐकोन झालों तल्लीन ॥ परी माझें मज नाहीं दर्शन ॥ म्यां निर्विकल्प व्हावें आपण ॥ तरी खूण नकळेचि ॥८४॥
जैशी जळीं मिठाची होतां मिळणी ॥ तें जळरूपचि होय तत्क्षणीं ॥ तैशीं निर्विकल्पता कोणे स्थानीं ॥ कल्पनेलागीं करावें ॥८५॥
तें स्थूळ या देहीं आपण ॥ मज सांगावें वेगळें करून ॥ जेणें निर्विकल्प होय मन ॥ ते खूण सांगावी ॥८६॥
जें संकल्पविकल्परहित ॥ जेथें बुडालें द्वैताद्वैत ॥ अनिर्वाच्य शब्दातीत ॥ जेणें निरहेत होइजे ॥८७॥
मज हा आदीं करा साक्षात्कार ॥ जेणें निवे माझें अंतर ॥ मग शब्दब्रह्माचा विचार ॥ सारा तुज कळेल ॥८८॥
जैसें धुळाक्षर बाळकाशीं ॥ लिहून शिकवावे आदरेंसी ॥ मग पोथी देतां त्यापाशीं ॥ अति हर्षे वाचित ॥८९॥
मूळीं धुळाक्षराचें नाहीं ज्ञान ॥ आणि गीता दिली वाचावया आपण ॥ तैसें स्वामीहीं केलें मजलागोंन ॥ पूर्णज्ञान सांगितलें ॥१९०॥
जैसा अज्ञानी नेणे पोथीसी ॥ तैसा मी नेणें शब्दज्ञानासीं ॥ सांगा ओंकार रविवरणासीं ॥ जेणें स्वरूपाशीं जाणिजेल ॥९१॥
जो सायासें सेवी स्तवन ॥ तयापुढें ठेविलें पक्वान्न ॥ तें काय होय तयालागून ॥ पडेल घन निश्चयें ॥९२॥
प्रौढापुढें पात्र मांडितां ॥ तो आपला आपण होय जेविता ॥ बाळकापुढें पात्र असतां ॥ परी भक्षितां नयेचि ॥९३॥
तैसें व्यासादिकांच्या पंगती ॥ मज बैसविलें गुरूमूर्तीं ॥ परी मी अज्ञान मंदमती ॥ अनुभवस्थिति नेणेंचि ॥९४॥
स्वामींनीं सांगितलें तें सत्य ॥ परी नाहीं अनुभवा येत ॥ त्या बाळापरी मज होत ॥ पुरवा आर्त कृपानिधी ॥९५॥
जैशी क्षुधा लागलिया बाळा ॥ तो रडोंण लागे वेळोवेळां ॥ त्याशीं मुखीं ग्रास घालूनि लळा ॥ पुरवीं कृपाळा सद्गुरु ॥९६॥
तैसें स्वामी कीजे आतां ॥ सांगा गुह्यज्ञान कथा ॥ जेणें बाणे चित्ता ॥ तेंचि समर्था करावें ॥९७॥
बाळक मातेपाशीं जाण ॥ मागों गेलें सिद्धान्न ॥ मातेनें दिशलें कोरान्न ॥ म्हणे जेवीं करून स्वयंपाक ॥९८॥
जें मुखीं घांस घालूं जाणत नाहीं ॥ तें स्वयंपाक करील काई ॥ तैसेंच केलें स्वामीहीं ॥ मज हे कळेना सोय कीं ॥९९॥
तंव सद्गुरू म्हणती आपण ॥ बरवां करूं जाणसी प्रश्न ॥ तुझ्या बोलें माझ्या मना जाण ॥ आल्हाद पूर्ण होतसे ॥२००॥
जैसा पौर्णिमेचा चंद्र ॥ देखोनि भरतें दाटे समुद्र ॥ तैसें मज झालें साचार ॥ तुझें उत्तर ऐकतां ॥१॥
या अध्यायीं हेंचि निरूपण ॥ माया अज्ञानाचें निरसन ॥ ब्रह्म व्यापक ज्ञानघन ॥ असें कोठून राहिलें ॥२॥
माया हें मायिक ॥ अज्ञान हें ज्ञानचि देख ॥ भासलें तें मिथ्या शोक ॥ ऐसा विवेक केला असे ॥३॥
तें तूं सत्य जाणोन ॥ पुढें होईं रे सावधान ॥ पुढिल्या अध्यायीं सांगेन ॥ करीं मन एकाग्र ॥४॥
तृतीय अध्या पूर्ण झाला ॥ आतां चतुर्थ आरंभिला ॥ रामानंद म्हणे रत्नाकरा वहिला ॥ चित्त कथेला दीजे बापा ॥५॥
हा ग्रंथ अपूर्व आहे ॥ हे संसारपंथीं घातली पाहे ॥ जो नर सद्गुरूशीं शरण जाय ॥ निर्भय होऊनियां ॥६॥
जे सद्गुरूचरणीं अंकिले ॥ जे देहभावासी विसरले ॥ तेचि या सुखासी पावले ॥ इतर राहिले पाहत ॥७॥
जे शमदमीं आळशी ॥ वैराग्य नाहीं मानशीं ॥ या ग्रंथींचें रहस्य त्यांशी ॥ कल्पांतेशीं नकळे ॥८॥
हे आहेत महाराष्ट्र बोल ॥ परि अनुभवीं अंतीं सखोल ॥ ते अनुभवीं संतोषतील ॥ शांति असेल ज्यांमाजी ॥९॥
इति श्रीदीपरत्नाकर ग्रंथ ॥ गुह्याहूनि गुह्यसार ॥ हें उपनिषदांचें जिव्हार ॥ संत चतुर जाणती ॥२१०॥
इति श्रीचिदादित्यप्रकाशे दीपरत्नाकरग्रंथे ॥ माया अभाव योगे नाम तृतीयोsध्याय: ॥३॥
श्रीकृष्णार्पणमस्तु॥ओंव्या॥२१०॥        ॥    ॥
॥ इति दीपरत्नाकर तृतीयोsध्याय: समाप्त: ॥