खंड १ - अध्याय ९

श्रीगणेशाय नमः । श्रीशिव पुढील कथा सांगती । गुणेशा झाली ज्ञानप्राप्ति । वरदानाच्या प्रभावें निश्चिती । सृष्टिनिर्माण कारणीं ॥१॥
जेव्हा त्यानें आणिले मनांत । तेव्हा निश्वासांतून निःसूत । वेद तत्क्षणीं झाले ज्ञात । सर्वज्ञानकर प्रभायुक्त ॥२॥
सज्जनांचे गुरु साक्षात्‍ । निर्मिले तदनंतर जगांत । गुणेशानें समभूतात्मक त्वरित । सुषुप्तिसंज्ञ महत्‌तत्त्वसम ॥३॥
आनंदाचा व्यवहार होत । म्हणोनी प्रधान हें नाम ख्यात । द्वंद्वभावांचे कारण असत । कारणक नावही म्हणोनी ॥४॥
माया तमोगुणातें निर्मित । म्हणोनी तामसता तिज प्राप्त । समान व्यवहार प्रधान होत । मोहदायक ते झालें ॥५॥
स्वत्त्वाचा जडभाव ज्ञात । त्याच्या साहाय्यें सदा होत । कर्तव्य अकर्तव्य जेणें ज्ञात । त्यासी म्हणती महत्‌तत्त्व ॥६॥
त्या महत्‌तत्त्वानें महा उग्र तप । दिव्य सहस्त्रवर्षे अमाप । करिता प्रकटला गणेश सुरुप । भक्तवत्सल प्रत्यक्ष ॥७॥
त्यातें स्तविलें पूजिलें । त्या महायश महत्‍ तत्त्वें भले । त्यासी सामर्थ्य योगरुप दिलें । परम प्रसन्न होऊन ॥८॥
वेदांनींही घोर तप केलें । परम दारुण तेव्हा झालें । प्रगट त्यांना विघ्नेश भले । विघ्नवारण गजानन ॥९॥
वेदांनींही स्तविला देव । आपापल्या स्तोत्रांनीं अभिनव । ब्रह्मणस्पति सूक्तानें स्वभाव । प्रकट केला बहुऋचांनी ॥१०॥
गणेश-शांतिकर रचून । यजुर्वेदे केलें स्तवन । नामाष्टकार्थस्तोत्र गुंफून । सामवेदही स्तुती करी ॥११॥
अथर्वशीर्षाची रचना केली । आथर्वण वेदानें भली । गाणपत्यांनी त्या वेळीं । विविध स्तोत्रें विरचिलीं ॥१२॥
मूळमंत्रानें गणेश पूजिला । तेव्हां विघ्नहर्ता प्रसन्न झाला । त्यानें वेदांसी वर दिधला । सर्वांचे गुरु तुम्ही व्हाल ॥१३॥
सर्वमान्य जगता पूज्य । त्यानें केले वेदां योग्य । सांगोपांगसमाचार वन्द्य । गुरु केले जगताचे ॥१४॥
पार्वती तेव्हां शंकरासी विचारी । समरुपक प्रधान काय करी । गणेशवर लाभून तदनंतरीं । तें सांगावें मजलागीं ॥१५॥
प्रियेनें ऐसा प्रश्न केला । तेव्हां महेश्वर आनंदला । स्मित करुन म्हणाला । शांतिप्रिय श्रीशंकर ॥१६॥
मुद्‌गल म्हणती श्रीशंकर । रोमांचित झालें ज्यांचे शरीर । सांगती पार्वतीस सत्त्वर । विभूती त्या प्रधानाची ॥१७॥
गणेश प्रीती वर्धक अससी । प्रधान तत्त्वाचें कार्य पुससी । ऐक आतां सांगतों तुजसी । त्या प्रधानें काय केलें ॥१८॥
गणेशाचा वर लाभतां । सूक्ष्मतत्त्वाची रचना तत्त्वता । हिरण्यगर्भ अंतरी सात्त्विकता । स्वप्नरुप सूक्ष्मभूतयुत ॥१९॥
महदादि तत्त्वांनी संवृत । द्वंद्व विज्ञानमूळ अंतरिक्षस्थित । बोधहीन ते सूक्ष्मतत्त्व करित । कठिण तप त्या वेळीं ॥२०॥
त्याच्या तपें संतुष्ट होत । गणेशान कृपावंत । वरदानें त्याच्या होत । नाना सामर्थ्ययुत तेव्हां ॥२१॥
सूक्ष्म हिरण्यगर्भ भगवन्त । स्वप्नमायाधर प्रभू निर्मित । स्थूलस्वरुप राजस पुनीत । स्थूल तत्त्वांकित भोगकर ॥२२॥
त्यानेंही तप सुदारुण केलें । गणेश देवा तोषविलें । करुणानिधीने त्यासही दिले । प्रसन्न होऊन वरदान ॥२३॥
त्या जाग्रत्‍ अन्नमयास । सामर्थ्य बहुविध अनायास । अनेकांची रचना सुरस । करी अन्नमय ईश्वर तें ॥२४॥
जागृति स्वप्न सुषुष्ती नामक । विविधा अवस्था कोटिशः पावक । प्रगटल्या तें सुखदायक । रोमारोमांतून गुणेशाच्या ॥२५॥
भिन्न भिन्न अंडीं सर्वत्र निःसृत । त्यांसी व्यापी गुणेश्वर त्वरित । त्यांच्या अभेदभावें होत । प्रकृति ब्रह्मबिंदुका तें ॥२६॥
जाग्रत तत्त्वें आकाश निर्मिलें । सर्व प्रकाशमय ब्रह्म तें झालें । शब्द गुणमात्रें विनटलें । सनातन ते आदी रुप ॥२७॥
आकाशानें वायू निर्मिला । स्पर्श गुणात्मक तो जाहला । रुपतन्मात्राचा सृजक झाला । तेज निर्मिती करुन ॥२८॥
त्या तेजानें निर्मिलें । रसगुणयुक्त आपतत्त्व भलें । त्या जलतत्त्वानें रचिले । स्वरुप गंध गुण पृथ्वीचे ॥२९॥
धारणात्मक पृथ्वी असत । पंचीकरण तत्त्वानें चार भूतें प्रवेशत । त्यायोगें पृथ्वी होत । पंचगुणा त्या वेळीं ॥३०॥
आपतेजवायु आकाश । असता तीं चार भूतें समस्त । आप जाहलें चारगुणयुक्त । तेजवायू आकाश प्रभावें ॥३१॥
तेज त्रिगुणयुक्त झालें । दोन भूतांच्या प्रवेशें बनलें । वायूचें द्विगुणमय झालें । रुप आकाश प्रवेशानें ॥३२॥
आकाश एक गुण झालें । ब्रह्म त्यांचें नांव म्हणाले । ऐशा रीती जाहलें । निर्माण पंचमहाभूत संघ ॥३३॥
आकाश शब्दगुण एक गुण । वायू शब्दस्पर्शयुक्त द्विगुण । तेज शब्द स्पर्शरुप त्रिगुण । आप चतुर्गुणयुक्त होय ॥३४॥
शब्दस्पर्शरुपरसयुक्त । चतुर्गुणयुक्त आप असत । शब्द स्पर्शरुप रस गंधयुक्त । पृथ्वी जाहली पंचगुणा ॥३५॥
पंचमहाभूतें तीन अवस्थायुत । अष्टधा प्रकृती म्हणत । कोशरुपा सुशोभना वर्तत । ऐसें शास्त्र सांगितलें ॥३६॥
त्यांत कोशीस्वरुपे बिंबित । गुणेश तेणें सामर्थ्य प्राप्त । अष्टरुप प्रकृति सुव्यक्त । अष्टावरणयुत अंडे सृजी ॥३७॥
त्यांतून विराट पसरला । हे प्रिये, ऐशिया परी झाला । पन्नासकोटी विस्तार भला । पृथ्वीचा जो मे सांगितला ॥३८॥
त्याहून दशाधिक आप विस्तार । त्याहून दहा अधिक तेज फार । त्याहून दशकोटी अधिक वायुविस्तार । त्याहून आकाश दशाधिक ॥३९॥
त्याहून दशाधिक वर्तत । जाग्रत्‍ अभिमान ऐसें सांगत । त्याहून दशाधिक होत । स्वप्नाभिमान महत्‍तत्त्व ॥४०॥
त्या महत्‍ तत्त्वाहून अधिक । दशगुणा माया सोषुप्तिक । गाढ झोपेंत जी प्रकट अलौकिक । गुणेश पुरुष परि अनंत ॥४१॥
तो अपार चतुर्थक ज्ञेय । त्यानें रचिली ही माया अज्ञेय । विराटाचें आवरण कार्य । पृथ्वी करी सनातना ॥४२॥
पाण्यानें वेढिलें पृथ्वीतें । तेजानें वेढिलें आपतत्त्वातें । वायू वेढी त्या तेजातें । आकाशें वेढिला वायुहि तो ॥४३॥
अहंकारे आकाश संवृत । पार्वती तेव्हा सदोदित । अहंकार महत्‌तत्त्वें आवृत । महत्‍ माया प्रभावें ॥४४॥
स्वप्नसंज्ञ महत्तत्त्व संवृत । मायेने ते आवरण आन्त्य । ज्ञानी लोकांनी जाणावें सांप्रत । आठ आवरणयुक्त हें ब्रह्माण्ड ॥४५॥
ऐशीं ब्रह्माण्डें असंख्यात । प्रिये जाहली खालीवर तिरपी समस्त । गुणेश ज्यांचा धारक होत । स्वरुप अष्टधा प्रकृतीचें ॥४६॥
त्या नाना ब्रहाण्डांचे वर्णन । श्रवण करण्या उत्सुक मन । पुढिले अध्यायीं कथन । तोषवी शिव पार्वतीतें ॥४७॥
ओमिति श्रीमदान्त्ये पुराणोपनिषदि श्रीमन्‍ मौद्‌गले महापुराणे प्रथमे खण्डे वक्रतुण्डचरिते प्रकृतिवर्णनं नाम नवमोऽध्यायः समाप्तः ॥ श्रीगजाननार्पणमस्तु ॥