उत्तरभागः - अध्यायः ३

अम्बरीष उवाच ॥
मार्कंडेय महाप्राज्ञ केन योगेन लब्धवान् ॥
गानविद्यां महाभागे उत्तरभाग नारदो भगवान्मुनिः ॥१॥

तुंबरोश्च समानत्वं कस्मिन्काल उपेयिवान् ॥
एतदाचक्ष्व मे सर्वं सर्वज्ञोसि महामते ॥२॥

मार्कंडेय उवाच ॥
श्रुतो मयायमर्थो वै नारदाद्देवदर्शनात् ॥
स्वयमहा महातेजा नारदोऽसौ महामतिः ॥३॥

संतप्यमानो भगवान् दिव्यंवर्षसहस्रकम् ॥
निरुच्छ्वासेन संयुक्तस्तुंबरोर्गौरवं स्मरन् ॥४॥

तताप च महाघोरं तपोराशिस्तपः परम् ॥
अथांतरिक्षे शुश्राव नारदोऽसौ महामुनिः ॥५॥

वाणीं दिव्यां महाघोषामद्भुतामसरीरिणीम् ॥
किमर्थं मुनिशार्दूल तपस्तपसि दुश्चरम् ॥६॥

उलूकं पश्य गत्वा त्वं यदि गाने रता मतिः ॥
मानसोत्तरशैले तु गानबंधुरिति स्मृतः ॥७॥

गच्छ शीघ्रं च पश्यैनं गानवित्त्वं भविष्यसि ॥
इत्युक्तो विस्मया विष्टो नारदो वाग्विदां वरः ॥८॥

मानसोत्तरशैले तु गानबंधुं जगाम वै ॥
गंधर्वाः किन्नरा यक्षास्तथा चाप्सरसां गणाः ॥९॥

समासीनास्तु परितो गानबंधुं ततस्ततः ॥
गनविद्यां समापन्नः सिक्षितास्तेन पक्षिणा ॥१०॥

स्निग्धकंठस्वरास्त्र समासीना मुदान्विताः ॥
ततो नारदमालोक्य गानबंधुरुवाच ह ॥११ ॥

प्रणिपत्य यथान्यायं स्वागतेनाभ्यपूजयत् ॥
किमर्थं भगवानत्र चागतोऽसि महामते ॥१२॥

किं कार्यं हि मया ब्रह्मन् ब्रूहि किं करवाणि ते ॥
नारद उवाच ॥
उलूकेंद्र महाप्राज्ञ श्रृणुसर्वं यथातथम् ॥१३॥

मम वृत्तं प्रवक्ष्यामि पुरा भूतं महाद्भुतम् ॥
अतीते हि युगे विद्वन्नारायणसमीपगम् ॥१४॥

मां विनिर्धूय संहृष्टः समाहूय च तुंबरुम् ॥
लक्ष्मीसमन्वितो विष्णुरश्रृणोद्गानमुत्तमम् ॥१५॥

ब्रह्मादयः सुराः सर्वे निरस्ताः स्थानतोऽच्युताः ॥
कौशिकाद्याः समासीना गानयोगेन वै हरिम् ॥१६॥

एवमाराध्य संप्राप्ता गाणपत्यं यथासुखम् ॥
तेनाहमतिदुःखार्तस्तपस्तप्तुमिहागतः ॥१७॥

यद्दत्तं यद्धुतं चैव यथा वा श्रुतमेव च ॥
यदधीतं मया सर्वं कलां नार्हति षोडशीम् ॥१८॥

विष्णोर्माहात्म्ययुक्तस्य गान योगस्य वै ततः ॥
संचिंत्याहं तपो घोरं तदर्थं तप्तवान् द्विज ॥१९॥

दिव्यवर्षसहस्रं वै ततो ह्यश्रृणुवं पुनः ॥
वाणीमाकाशसंभूतां त्वामुद्दिश्य विहंगम ॥२०॥

उलूकं गच्छ देवषे गानबंधुं मतिर्यदि ॥
गाते चेद्वर्तते ब्रह्मन् तत्र त्वं वेत्स्यसे चिरात् ॥२१॥

इत्यहं प्रेरितस्तेन त्वत्समीपमीहागतः ॥
किं करीष्यामि शिष्योहं तव मां पालयाव्यय ॥२२॥

गानबंधुरुवाच ॥
श्रृणु नारद यद्वृत्तं पुरा मम महामते ॥
अत्याश्चर्यसमायुक्तं सर्वपापहरं शुभम् ॥२३॥

भुवनेश इति ख्यातो राजभूद्धार्मिकः पुरा ॥
अश्वमेधसहस्रैश्च वाजपेयायुतेन च ॥२४॥

गवां कोट्यर्बुदे चैव सुवर्मस्य तथैव च ॥
वाससां रथहस्तीनां कन्याश्वानां तथैव च ॥२५॥

दत्वा स राजा विप्रेभ्यो मेदिनीं प्रतिपालयन् ॥
निवारयन् स्वके राज्ये गेययोगेन केशवम् ॥२६॥

अन्यं वा गेययोगेन गायन्यदि स मे भवेत् ॥
वध्यः सर्वात्मना तस्माद्वेदै रीड्यः परः पुमान् ॥२७॥

गानयोगेन सर्वत्र स्त्रियो गायंतु नित्यशः ॥
सूतमागधसंघाश्च गीतं ते कारयंतु वै ॥२८॥

इत्यज्ञाप्यमहातेजा राज्यं वै पर्यपालयत् ॥
तस्य राज्ञः पुराभ्याशे हरिमित्र इति श्रुतः ॥२९॥

ब्राह्मणो विष्णुभक्तश्च सर्वद्वंद्वविवर्जितः ॥
नदीपुलिनमासाद्य प्रतिमां च हरेः शुभाम् ॥३०॥

अभ्यर्च्य च यथान्यायं घृतदध्युत्तरं बहु ॥
मिष्टान्नं पायसं दत्त्वा हरेरावेद्य पूपकम् ॥३१॥

प्रणिपत्य यथान्यायं तत्र विन्यस्तमानसः ॥
अगायत हरिं तत्र तालवर्णलयान्वितम् ॥३२॥

अतीव स्नेहसंयुक्तस्तद्गतेनांतरात्मना ॥
ततो राज्ञः समादेशाच्चारास्तत्र समागताः ॥३३॥

तदर्चनादि सकलं निर्दूय च समंततः ॥
ब्राह्मणं तं गृहीत्वा ते राज्ञे सम्यङ्न्यवेदयन् ॥३४॥

ततो राजा द्विजश्रेष्ठं परिभर्त्स्य सुदुर्मतिः ॥
राज्यान्नर्यातयामास हृत्वा सर्वं धनादिकम् ॥३५॥

प्रतिमां च हरेश्चैव म्लेच्छा हृत्वा ययुः पुनः ॥
ततः कालेन महता कालधर्ममुपेयिवान् ॥३६॥

स राजा सर्वलोकेषु पूज्यमानः समंततः ॥
क्षुधार्तश्च तथा खिन्नो यममाह सुदुः खितः ॥३७॥

क्षुत्तृट् च वर्तते देव स्वर्गतस्यापि मे सदा ॥
मया पापं कृतं किं वा किं करिष्यामि वै यम ॥३८॥

यम उवाच ॥
त्वया हि सुमहत्पापं कृतमज्ञानमोहतः ॥
हरिमित्रं प्रति तदा वासुदेवपरायणम् ॥३९॥

हरिमित्रे कृतं पापं वासुदेवार्चनादिषु ॥
तेन पापेन संप्राप्तः क्षुद्रोगस्त्वां सदा नृप ॥४०॥

दानयज्ञादिकं सर्वं प्रनष्टं ते नराधिप ॥
गीतवाद्यसमोपेतं गायमानं महामतिम् ॥४१॥

हरिमित्रं समाहूय हृतवानसि तद्धनम् ॥
उपहारादिकं सर्वं वासुदेवस्य सन्निधौ ॥४२॥

तव भृत्यैस्तदा लुप्तं पापं चक्रुस्त्वदाज्ञया ॥
हरेः कीर्तिं विना चान्यद्ब्रह्मणेन नृपोत्तम ॥४३॥

न गेययोगे गातव्यं तस्मात्पापं कृतं त्वया ॥
नष्टस्ते सर्वलोकोद्य गच्च पर्वतकोटरम् ॥४४॥

पूर्वोत्सृष्टं स्वदेहं तं खादन्नित्यं निकृत्य वै ॥
तस्मिन्कोणे त्विमं देहं खादन्नित्यं क्षुधन्वितः ॥४५॥

महानिरयसंस्थस्त्वं यावन्मन्वंतरं भवेत् ॥
मन्वंतरे ततोऽतीते भूम्यां त्वं च भविष्यसि ॥४६॥

ततः कालेन संप्राप्य मानुष्यमवगच्छसि ॥
गानबंधुरुवाच ॥
एवमुक्त्वा यमो विद्वांस्तत्रैवांतरधीयत ॥४७॥

हरिमित्रो विमानेन स्तूयमानो गणाधिपैः ॥
विष्णुलोकं गतः श्रीमान् संगृह्य गमबांधवान् ॥४८॥

भुवनेशो नृपो ह्यस्मिन् कोटरे पर्वतस्य वै ॥
खादमानः शवं नित्यमास्ते क्षत्तृट्रसमन्वितः ॥४९॥

अद्राक्षं तं नृपं तत्र सर्वमेतन्ममोक्तवान् ॥
समालोक्याहमाज्ञाय हरिमित्रं समेयिवान् ॥५०॥

विमानेनार्कवर्णेन गच्छंतममरैर्वृतम् ॥
इंद्रद्युम्नप्रसादेन प्राप्तं मे ह्यायुरुत्तमम् ॥५१॥

तेनाहं हरिमित्रं वै दृष्ट्वानस्मि सुव्रत ॥
तदैश्वर्यप्रभावेन मनो मे समुपागतम् ॥५२॥

गानविद्यां प्रति तदा किन्नरैः समुपाविशम् ॥
षष्टिं वर्षसहस्राणां गान्योगेन मे मुने ॥५३॥

जिह्वा प्रसादिता स्पष्टा ततो गानमशिक्षयम् ॥
ततस्तु द्विगुणेनैव कालेनाभूदियं मम ॥५४॥

गानयोगसमायुक्ता गता मन्वंतरा दश ॥
गानाचार्योऽभवं तत्र गंधर्वाद्याः समागताः ॥५५॥

एते किन्नरसंघा वै मामाचार्यमुपागताः ॥
तपसा नैव शक्या वै गानविद्या तपोधन ॥५६॥

तस्माच्छ्रुतेन संयुक्तो मत्तस्त्वं गानमाप्नुहि ॥
एवमुक्तो मुनिस्तं वै प्रणिपत्य जगौ तदा ॥५७॥

तच्छृणुष्व मुनिश्रेष्ठ वासुदेवं नमस्य तु ॥
मार्कंडेय उवाच ॥
उलूकेनैवमुक्तस्तु नारदो मुनिसत्तमः ॥५८॥

शिक्षाक्रमेण संयुक्तस्तत्र गानमाशिक्षयत् ॥
गानबंधुस्तदाहेदं त्यक्तलज्जो भवाधुना ॥५९॥

उलूक उवाच ॥
स्त्रीसंगमे तथा गीते द्यूते व्याख्यानसमगमे ॥
व्यवहारे तथाहारे त्वर्थानां च समागमे ॥६०॥

आये व्यये तथा नित्यं त्यक्तलज्जस्तु वै भवेत् ॥
न कुंचितेन गूढेन नित्यं प्रावरमादिभिः ॥६१॥

हस्तविक्षेपभावेन व्यादि तास्येन चैव हि ॥
निर्यातजिह्वायोगेन न गेयं हि कथंचन ॥६२॥

न गायेदूर्ध्वबाहुश्च नोर्ध्वदृष्टिः कथंचन ॥
स्वांगं निरीक्षमाणेन परं संप्रेक्षता तथा ॥६३॥

संघट्टे च तथोत्थाने कटिस्थानं न शस्यते ॥
हासो रोषस्तथा कंपस्तथान्यत्र स्मृतिः पुनः ॥६४॥

नैतानि शस्तरूपाणि गानयोगे महामते ॥
नैकहस्तेन शक्यं स्यात्तालसंघट्टनं मुने ॥६५॥

क्षुधार्त्तेन भयार्तेन तृष्णार्तेन तथैव च ॥
गानयोगे न कर्तव्यो नांधकारे कथंचन ॥६६॥

एवमादीनि चान्यानि न कर्तव्यानि गायता ॥
मार्कंडेय उवाच ॥
एवमुक्तः स भगवांस्तेनोक्तैर्विधिलक्षणैः ॥
अशिक्षयत्तथा गीतं दिव्यं वर्षसहस्रकम् ॥६७॥

ततः समस्तसंपन्नो गीतप्रस्तारकादिषु ॥
विपंच्यादिषु संपन्नः सर्वस्वरविभावित् ॥६८॥

अयुतानि च षट्त्रिंशत्सहस्राणि शतानि च ॥
स्वराणां भेदयोगेन ज्ञातवान्मुनिसत्तमः ॥६९॥

ततो गंधर्वसंघाश्च किन्नराणां तथैव च ॥
मुनिना सह संयुक्ताः प्रीतियुक्ता भवंति ते ॥७०॥

गानबंधुं मुनिः प्राह प्राप्य गानमनुत्तमम् ॥
त्वां समासाद्य संपन्नस्त्वं हि गीतविशारदः ॥७१॥

ध्वांक्षशत्रो महाप्राज्ञ किमाचार्य करोमि ते ॥
गानबंधुरुवाच ॥
ब्रह्मणो दिवसे ब्रह्मन् मनवस्तु चतुर्दश ॥७२॥

ततस्त्रै लोक्यसंप्लावो भविष्यति महामुने ॥
तावन्मे त्वायुषो भावस्तावन्मे परमं शुभम् ॥७३॥

मनसाध्याहितं मे स्याद्दक्षिणा मुनिसत्तम ॥
नारद उवाच ॥
अतीतकल्पसंयोगे गरुडस्त्वं भविष्यसि ॥७४॥

स्वस्ति तेऽस्तु महाप्राज्ञ गमिष्यामि प्रसीद माम् ॥
मार्कंडेय उवाच ॥
एवमुक्त्वा जगामथ नारदोपि जनार्दनम् ॥७५॥

श्वेतद्वीपे हृषीकेशं गापयामास गीतकान् ॥
तत्र श्रुत्वा तु भगवान्नारदं प्राह माधवः ॥७६॥

तुंबरोर्न विशिष्टोसि गीतैरद्यापि नारद ॥
यदा विशिष्टो भविता तं कालं प्रवदाम्यहम् ॥७७॥

गानबंधुं समासाद्य गानार्थज्ञो भवानसि ॥
मनोर्वैवस्वतस्याहमष्टविशतिमे युगे ॥७८॥

द्वांपरां ते भवष्यामि युदवंशकुलोद्भवः ॥
देवक्यां वसुदेवस्य कृष्णो नाम्ना महामते ॥७९॥

तदानीं मां समासाद्य स्मारयेथा यथातथम् ॥
तत्र त्वां गीतसंपन्नं करिष्यामि महाव्रतम् ॥८०॥

तुंबरोश्च समंचैव तथातिशयसंयुतम् ॥
तावत्कालं यतायोगं देवगंधर्वयोनिषु ॥८१॥

शिक्षयस्व यतान्यायमित्युक्त्वांतरधीयत ॥
ततो मुनिः प्रणम्यैनं तथातिशयसंयुतम् ॥८२॥

देवर्षिर्देवसंकाशः सर्वाभरणभूषितः ॥
तपसां निधिरत्यंतं वासुदेवपरायणः ॥८३॥

स्कंधे विपंचीमासाद्य सर्वलोकांश्चचार सः ॥
वारुणं याम्यमाग्नेयमैद्रं कौबेरमेव च ॥८४॥

वायव्यं च तथेशानं संसदं प्राप्य धर्मवित् ॥
गायमानो हरिं सम्यग्वीणावादविचक्षणः ॥८५॥

गंधर्वाप्सरसां संघैः पूज्यमानस्तत स्ततः ॥
ब्रह्मलोकं समासाद्य कस्मिंश्चित्कालपर्यये ॥८६॥

हाहाहूहूश्च गंधर्वौ गीतवाद्यविशारदौ ॥
ब्रह्मणो गायकौ दिव्यौ नित्यौ गंधर्वसत्तमौ ॥८७॥

तत्र ताभ्यां समासाद्य गायमानो हरिं प्रभुम् ॥
ब्रह्मणा च महातेजाः पूजितो मुनिसत्तमः ॥८८॥

तं प्रणम्य महात्मानं सर्वलोकपितामहम् ॥
चचार च यथाकामं सर्वलोकेषु नारदः ॥८९॥

ततः कालेन महता गृहं प्राप्य च तुंबरोः ॥
वीणामादाय तत्रस्थो ह्यगायत महामुनिः ॥९०॥

स्वरकल्पास्तु तत्रस्थाः षड्जाद्याः सप्त वै मताः ॥
क्रीडतो भगवान्दृष्ट्वा निर्गतश्च सुसत्वरम् ॥९१॥

शिक्षया मास बहुशस्तत्र तत्र महामतिः ॥
श्रमयोगेन संयुक्तो नारदोपि महामुनिः ॥९२॥

सप्तस्वरांगनाः पश्यन् गानविद्याविशारदः ॥
आसीद्वीणा समायोगे न तास्तंत्र्यः प्रपेदिरे ॥९३॥

ततो रवैतके कृष्णं प्रणिपत्य महामुनिः ॥
विज्ञापयदशेषं तु श्वेतद्वीपे तु यत् पुरा ॥९४॥

नारायणेन कथितं गानयोगमनुत्तमम् ॥
तच्छ्रुत्वा प्राहसन्कृष्णः प्राह जांबवतीं मुदा ॥९५॥

एतं मुनिवरं भद्रे शिक्षयस्व यथाविधि ॥
वीणागान समायोगे तथेत्युक्त्वा च सा हरिम् ॥९६॥

प्रहसंती यथायोगं शिक्षयामास तं मुनिम् ॥
ततः संवत्सरे पूर्णे पुनरागम्य माधवम् ॥९७॥

प्रणिपत्याग्रतस्तस्थौ पुनराह स केशवः ॥
सत्यां समीपमागच्छ शिक्षयस्व यथाविधि ॥९८॥

तथेत्युक्त्वा सत्यभामां प्रणिपत्यजगौ मुनिः ॥
तया स सिक्षितो विद्वान् पूर्णे संवत्सरे पुनः ॥९९॥

वासुदेवमियुक्तोऽसौ रुक्मिणीसदनं गतः ॥
अंगनाभिस्ततस्ताभिर्दासीभिर्मुनिसत्तमः ॥१००॥

उक्तोऽसौ गायमानोपि न स्वरं वेत्सि वै मुने ॥
ततः श्रमेण महता वत्सरत्रयसंयुतम् ॥१०१॥

शिक्षितोसौ तदा देव्या रुक्मिण्यापि जगौ मुनिः ॥
ततः स्वरांगनाः प्राप्यः तंत्रीयोगं महामुनेः ॥१०२॥

आहूय कृष्णो भगवान् स्वयमेव महामुनिम् ॥
अशिक्षयदमेयात्मा गानयोगमनुत्तमम् ॥१०३॥

ततोऽतिशयमापन्नस्तुंबरोर्मुनिसत्तमः ॥
ततो ननर्त देवर्षिः प्रणिपत्य जनार्दनम् ॥१०४॥

उवाच च हृषीकेशः सर्वज्ञस्त्वं महामुने ॥
प्रहस्य गानयोगेन गायस्व मम सन्निधौ ॥१०५॥

एतत्ते प्रार्थितं प्राप्तं मम लोके तथैव च ॥
नित्यं तुंबरुणा सार्धं गायस्व च यथातथम् ॥१०६॥

एवमुक्तो मुनिस्तत्र यथायोगं चचार सः ॥
यदा संपूजयन् कृष्णो रुद्रं भुवननायकम् ॥१०७॥

तदा जगै हरेस्तस्य नियोगाच्छंकराय वै ॥
रुक्मिण्या सह सत्या च जांबवत्या महामुनिः ॥१०८॥

कृष्णेन च नृपश्रेष्ठ श्रुतिजातिविशारदः ॥
एष वो मुनिशार्दूलाः प्रोक्तो गीतक्रमो मुनेः ॥१०९॥

ब्राह्मणो वासुदेवाख्यां गायमानो भृशं नृप ॥
हरेः सालोक्यमाप्नोति रुद्रगानोऽधिको भवेत् ॥११०॥

अन्यथा नरकं गच्छेद्गायमानोन्यदेव हि ॥
कर्मणा मनसा वाचा वासुदेवपरायणः ॥१११॥

गायन् श्रृण्वंस्तमाप्नोति तस्माद्गेयं परं विदुः ॥११२॥

इति श्रीलिंगमहापुराणे उत्तरभागे वैष्णवगीतकथनं नाम तृतीयोऽध्यायः ॥३॥