उत्तरभागः - अध्यायः १

अथ श्रीसटीकलिंगमहापुराणोत्तरभागप्रारंभः ॥

श्रीगणेशाय नमः ॥

ऋषय ऊचुः ॥
कृष्मस्तुष्यति केनेह सर्वदेवश्वरेश्वरः ॥
वक्तुमर्हासि चास्माकं सूत सर्वाथविद्भवान् ॥१॥

सूत उवाच ॥
पुरा पुष्टो महातेजा मार्कंडेयो महामुनिः ॥
अंबरीषेण विप्रेंद्रास्तद्वदामि यथातथम् ॥२॥

अंबरीष उवाच ॥
मुने समस्तधर्माणां पारगस्त्वं महामते ॥
मार्कंडेय पुराणोऽसि पुराणार्थविशारदः ॥३॥

नारायणानां दिव्यानां धर्माणां श्रेष्ठमुत्तमम् ॥
तत्किं ब्रूहि महाप्राज्ञभक्तानामिह सुव्रत ॥४॥

सूत उवाच ॥
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा समुत्थाय कृतांजलिः ॥
स्मरन्नारायणं देवं कृष्णमच्युतमव्ययम् ॥५॥

मार्कंडेय उवाच ॥
श्रृणु भूप यथान्यायं पुण्यं नारायणात्मकम् ॥
स्मरणं पूजनं चैव प्रणामो भक्तिपूर्वकम् ॥६॥

प्रत्येकमश्वमेधस्य यज्ञस्य सममुच्यते ॥
य एकः पुरुषः श्रेष्ठः परमात्मा जनार्दनः ॥७॥

यस्माद्ब्रह्मा ततः सर्वं समाश्रित्यैव मुच्यते ॥
धर्ममेकं प्रवक्ष्यामि यद्दृष्टं विदितं मया ॥८॥

पुरा त्रेतायुगे कश्चित् कौशिको नाम वै द्विजः ॥
वासुदेवपरो नित्यं सामगानरतः सदा ॥९॥

भोजनासन शय्यासु सदा तद्गतमानसः ॥
उदाचरितं विष्णोर्गायमानः पुनः पुनः ॥१०॥

विष्णोः स्थलं समासाद्य हरेः क्षेत्रमनुत्तमम् ॥
अगायत हरिं तत्र तालवर्णलयान्वितम् ॥११॥

मूर्च्छनास्वरयोगेन श्रुतिभेदेन भेदितम् ॥
भक्तियोगं समापन्नो भिक्षामात्रं हि तत्र वै ॥१२॥

तत्रैवं गायमानं च दृष्ट्वा कश्चिद्द्विजस्तदा ॥
पद्माख्य इति विख्यातस्तस्मै चान्नं ददौ तदा ॥१३॥

सकुटुंबो महातेजा ह्युष्णमन्नं हि तत्र वै ॥
कौशिको हि ताद हृष्टो गायन्नास्ते हरिं प्रभुम् ॥१४॥

श्रृण्वन्नास्ते स पद्माख्यः काले विनिर्गतः ॥
कालयोगेन संप्राप्ताः शिष्या वै कौशिकस्य च ॥१५॥

सप्त राजन्यवैश्यानां विप्राणां कुलसंभवाः ॥
ज्ञानविद्याधिकाः शुद्धा वासुदेवपरायणाः ॥१६॥

तेषामवितथान्नाद्यं पद्माक्षः स्वयम् ॥
शिष्यैश्च सहितो नित्यं कौशिको हृष्टमानसः ॥१७॥

विष्णुस्थले हरिं तत्र आस्ते गायन्यथाविधि ॥
तत्रैव मालवो नाम वैश्यो विष्णुपरायणः ॥१८॥

दीपमालां हरेर्नित्यं करोति प्रीतिमानसः ॥
मालवी नाम भार्या च तस्य नित्यं पतिव्रता ॥१९॥

गोमयेन समालिप्य हरेः क्षेत्रं समंततः ॥
भर्त्रा सहास्ते सुप्रीता श्रृण्वती गानमुत्तमम् ॥२०॥

कुशस्थलात्समापन्ना ब्राह्मणाः शंसितव्रताः ॥
पंचाशद्वै समापन्ना हरेर्गानार्थमुत्तमाः ॥२१॥

साधयंतो हि कार्याणि कौशिकस्य महात्मनः ॥
ज्ञानविद्यार्थतत्त्वज्ञाः श्रृण्वंतो ह्यवसंस्तु ते ॥२२॥

ख्यातमासीत्तदा तस्य गानं वै कौशिकस्य तत् ॥
श्रुत्वा राजा समभ्येत्य कलिंगो वाक्यमब्रवीत् ॥२३॥

कौशिकाद्य गणैः सार्धं गायस्वेह च मां पुनः ॥
श्रृणुध्वं च तथा यूयं कुशस्थलजना अपि ॥२४॥

तच्छ्रुत्वा कौशिकः प्राह राजानं सांत्वया गिरा ॥
न जिह्वा मे महाराजन् वाणी च मम सर्वदा ॥२५॥

हरेरन्यमपिंद्रं वा स्तौति नैव च वक्ष्यति ॥
एवमुक्ते तु तच्छिष्यो वासिष्ठो गौतमो हरिः ॥२६॥

सारस्वतस्तथा चित्रश्चित्रमाल्यस्तथा शिशुः ॥
ऊचुस्ते पार्थिवं तद्वद्यथा प्राह च कौशिकः ॥२७॥

श्रवकास्ते तथा प्रोचुः पार्थिवं विष्णुतत्पराः ॥
श्रोत्राणीमानि शृण्वंति हरेरन्यं न पार्थिव ॥२८॥

गानकीर्तिं वयं तस्य शृणुमोन्यां न च स्तुतिम् ॥
तच्छ्रुत्वा पार्थिवो रुष्टो गायतामिति चाब्रवीत् ॥२९॥

स्वभृत्यान्ब्राह्मणा ह्येते कीर्तिं श्रृण्वंति मे यथा ॥
न श्रृण्वंति कथं तस्मात् गायमाने समंततः ॥३०॥

एव मुक्तास्तदा भृत्या जगुः पार्थिवमुत्तमम् ॥
निरुद्धमार्गा विप्रास्ते गाने वृत्ते तु दुःखिताः ॥३१॥

काष्ठसंकुभिरन्योन्यं श्रोत्राणि विदधुर्द्विजाः ॥
कौसिकाद्याश्च तां ज्ञात्मवा मनोवृत्तिं नृपस्य वै ॥३२॥

प्रसह्यास्मांस्तु गायेत स्वगानेसौ नृपः स्थितः ॥
इति विप्राः सुनियता जिह्वाग्रं चिच्छिदुः करैः ॥३३॥

ततो राजा सुसंक्रुद्धः स्वदेशात्तान्न्यवासयत् ॥
आदाय सर्वं वित्तं च ततस्ते जग्मुरुत्तराम् ॥३४॥

दिशमासाद्य कालेन कालधर्मेणयोजिताः ॥
तानागतान्यमो दृष्ट्वा किं कर्तव्यमिति स्म ह ॥३५ ॥

चोष्टितं तत्क्षणे राजन् ब्रह्मा प्राह सुराधिपान् ॥
कौशिकादीन् द्विजानद्य वासयध्वं यथासुखम् ॥३६ ॥

गानयोगेन ये नित्यं पूजयंति जनार्दनम् ॥
तानानयत भद्रं वो यदि देवत्वमिच्छथ ॥३७॥

इत्युक्ता लोकपालस्ते कौशिकेति पुनः पुनः ॥
मालवेति तथा केचित् पद्माक्षेति तथा परे ॥३८॥

क्रोशमानाः समभ्येत्य तानादाय विहायसा ॥
ब्रह्मलोकं गताः शीघ्रं मुहूर्तेनैव ते सुराः ॥३९॥

कौशिकादींस्ततो दृष्ट्वा ब्रह्मा लोकपितामहः ॥
प्रत्युद्गम्य यथान्यायं स्वागतेनाभ्यपूजयत् ॥४०॥

ततः कोलाहलमभूदतिगौरवमुल्बणम् ॥
ब्रह्मणा चरितं दृष्ट्वा देवानां नृपसत्तम ॥४१॥

हिरण्यगर्भो भगवांस्तान्निवार्य सुरोत्तमान् ॥
कौशिकादीन्समादाय मुनीन् देवैः समावृतः ॥४२॥

विष्णुलोकं ययौ शीघ्रं वासुदेवपरायणः ॥
तत्र नारायणोदेवः श्वेतद्वीपनिवासिभिः ॥४३॥

ज्ञानयोगेश्वरैः सिद्धैर्विष्णुभक्तैः समाहितैः ॥
नारायणसमैर्दिव्यैश्चतुर्बाहुधरैः शुभैः ॥४४॥

विष्णुचिह्नसमापन्नैर्दीप्यमानैरकल्मषैः ॥
अष्टाशीतिसहस्रैश्च सेव्यमानो महाजनैः ॥४५॥

अस्माभिर्नारदाद्यैश्च सनकाद्यैरकल्मषैः ॥
भूतैर्नानाविधैश्चैव दिव्यस्त्रीभिः समंततः ॥४६॥

सेव्यमानोथ मध्ये वै सहस्रद्वारसंवृते ॥
सहस्रयोजनायामे दिव्ये मणिमये शुभे ॥४७॥

विमाने विमले चित्रे भद्रपीठासने हरिः ॥
लोककार्ये प्रसक्तानां दत्तदृष्टिश्च माधवः ॥४८॥

तस्मिन्कालेऽथ भगवान् कौशिकाद्यैश्च संवृतः ॥
आगम्य प्रणिपत्याग्रे तुष्टाव गरुडध्वजम् ॥४९॥

ततो किलोक्य भगवान् हरिर्नारायणः प्रभुः ॥
कौशिकेत्याह संप्रीत्या तान्सर्वांश्च यथाक्रमम् ॥५०॥

जयघोषो महानसीन्महाश्चर्ये समागते ॥
ब्रह्माणमाह विश्वात्मा श्रृणु ब्रह्मन् मयोदितम् ॥५१॥

कौशिकस्य इमे विप्राः साध्याधनतत्पराः ॥
हिताय संप्रवृत्ता वै कुशस्थलनिवासिनः ॥५२॥

मत्कीर्तिश्रवणे युक्ता ज्ञानतत्त्वार्थकोविदाः ॥
अनन्यदेवताभक्ताः साध्या देवा भवंत्विमे ॥५३॥

दिव्यरूपधरः श्रीमान् श्रृण्वन्गानमिहाधिपः ॥
आस्व नित्यं यथाकामं यावल्लोका भवंति वै ॥५४॥

पद्माक्षमाह भगवान् धनदो भवमाधवः ॥
धनानामीश्वरो भूत्वा यथाकालं हि मां पुनः ॥५५॥

मालबं मालवीं चैवं प्राह दामोदरो हरिः ॥
मम लोके यथाकालं भार्यया सह मालव ॥५६॥

दिव्यरूपधरः श्रीमान् श्रृण्वन्गानमिहाधिपः ॥
आस्व नित्यं यथाकामं यावल्लोका भवंति वै ॥५७॥

पद्माक्षमाह भगवान् धनदो भवमाधवः ॥
धनानामीश्वरो भूत्वा यथाकालं हि मां पुनः ॥५८॥

आगम्य दृष्ट्वा मां नित्यं कुरु राज्यं यथासुखम् ॥
एवमुक्त्वा हरिर्विष्णुर्ब्रह्माणमिदमब्रवीत् ॥५९॥

कौशिकस्यास्य गानेन योगनिद्रा च मे गता ॥
विष्णुस्थले च मां स्तौति शिष्यैरेष समन्ततः ॥६०॥

राज्ञा निरस्तः क्रूरेण कलिंगेन महीयसा ॥
स जिह्वाच्छेदनं कृत्वा हरेरन्यं कथंचन ॥६१॥

न स्तोष्यामीति नियतः प्राप्तोसौ मम लोकताम् ॥
एते च विप्रा नियता मम भक्ता यशस्विनः ॥६२॥

श्रोत्रच्छिद्रमथाहत्य शंकुभिर्वै परस्परम् ॥
श्रोष्यामो नैव चान्यद्वै हरेः कीर्तिमितिस्म ह ॥६३॥

एते विप्रास्च देवत्वं मम सान्निध्यमेव च ॥
मालवो भार्यया सार्धं मत्क्षेत्रं परिमृज्य वै ॥६४॥

दीपमालादिभिर्नित्यमभ्यर्च्य सततं हि माम् ॥
गानं शृणोति नियतो मत्कीर्तिचरितान्वितम् ॥६५॥

तेनासौ प्राप्तवाँल्लोकं मम ब्रह्मा सनातनम् ॥
पद्माक्षोसौ ददौ भोज्यं कौशिकस्य महात्मनः ॥६६॥

धनेशत्वमवाप्तोसौ मम सान्निध्यमेव च ॥
एवमुक्त्वा हरिस्तत्र समाजे लोकपूजितः ॥६७॥

तस्मिन् क्षणे समापन्ना मधुराक्षरपेशलैः ॥
विपंचीगुणतत्त्वज्ञैर्वाद्यविद्याविशारदैः ॥६८॥

मंदं मंदस्मिता देवी विचित्राभरणान्विता ॥
गायमाना समायाता लक्ष्मीर्विष्णुपरिग्रहा ॥६९॥

वृता सहस्रकोटीभिरंगनाभिः समंततः ॥
ततो गणाधिपा दृष्ट्वा भुशुंडीपरिघायुधाः ॥७०॥

ब्रह्मादींस्तर्जयंतस्ते मुनीन्देवान्समंततः ॥
उत्सारयंतः संहृष्टा धिष्ठिताः पर्वतोपमाः ॥७१॥

सर्वे वयं हि निर्याताः सार्धं वै ब्रह्मणा सुरैः ॥
तस्मिन् क्षणे समाहूतस्तुंबरुर्मुनिसत्तमः ॥७२॥

प्रविवेश समीपं वै देव्या देवस्य चैव हि ॥
तत्रासीनो यथायोगं नानामूर्च्छासमन्वितम् ॥७३॥

जगौ कलपदं हृष्टो विपंचीं चाभ्यवादयत् ॥
नानारत्नसमायुक्तैर्दिव्यैराभरणोत्तमैः ॥७४॥

दिव्यमाल्यैस्तथा शुभ्रैः पूजितो मुनिसत्तमः ॥
निर्गतस्तुंबरुर्हृष्टो अन्ये च ऋषयः सुराः ॥७५॥

दृष्ट्वा संपूजितं यांतं यथायोगमरिंदम ॥
नारदोथ मुनिर्दृष्ट्वा तुंबरोः सत्क्रियां हरेः ॥७६॥

शोकाविष्टेन मनसा संतप्तहृदयेक्षणः ॥
चिंतामापेदिवांस्तत्र शोकमूर्च्छाकुलात्मकः ॥७७॥

केनाहं हि हरेत्यास्ये योगं देवीसमीपतः ॥
अहो तुंबरुणा प्राप्तं धिङ्मां मूढं विचेतसम् ॥७८॥

योहं हरेः सन्निकाशं भूतैर्निर्यातितः कथम् ॥
जीवन्यास्यामि कुत्राहमहो तुंबरुणा कृतम् ॥७९॥

इति संचिंतयन् विप्रस्तप आस्थितवान्मुनिः ॥
दिव्यं वर्षसहस्रं तु निरुचच्छ्वाससमन्वितः ॥८०॥

ध्यायन्विष्णुमथाध्यास्ते तुंबरोः सत्क्रियां स्मरन् ॥
रोदमानो मुहुर्विद्वान् धिङ्मामिति च चिंतयन् ॥८१॥

तत्र यत्कृतवान्विष्णुस्तच्छृणुष्व नराधिप ॥८२॥

इति श्रीलिंगमहापुराणे उत्तरभागे कौशिकवृत्तकथनं नाम प्रथमोध्यायः ॥१॥