प्राण

{ prāṇḥ, prāṇa }

Puranic Encyclopaedia

PRĀṆA I   Grandson of sage Bhṛgu. Bhṛgu got of his wife Khyāti a daughter named Lakṣmī and two sons named Dhātā and Vidhātā. They married Āyati and Niyati respectively and they got two sons named Prāṇa and Mṛkaṇḍu. Mārkaṇḍeya was the son of Mṛkaṇḍu. [Chapter 10, Aṁśa 1, Viṣṇu Purāṇa] .
PRĀṆA II   A son born to the Vasu named Soma of his wife Manoharā. This Prāṇa was the younger brother of Varccas. These brothers had two other brothers named Śiśira and Ramaṇa. [Śloka 26, Chapter 66, Ādi Parva] .
PRĀṆA III   Prāṇavāyu. The wind of life. (See under Parāvaha).

हिन्दी (hindi) WN

 noun  प्राणियों की वह चेतन शक्ति जिससे वे जीवित रहते हैं   Ex. शरीर से प्राण का बहिर्गमन ही मृत्यु है ।

HYPONYMY:

जीवात्मा

ONTOLOGY:

अमूर्त (Abstract) ➜ निर्जीव (Inanimate) ➜ संज्ञा (Noun)

SYNONYM:

जान जाँ जीवन जीवन-शक्ति जीव आत्मा जीवात्मा चेतना चैतन्य दम नफ़्स नफ़स जीवड़ा जीवथ सत्व सत्त्व स्पिरिट पुंगल उक्थ धातृ

Wordnet:

asm প্রাণ

bd जिउ

ben প্রাণ

guj પ્રાણ

kan ಪ್ರಾಣ

kas رُح , زُو

kok प्राण

mal പഞ്ചവായുക്കളില് ഒന്നു്

mar प्राण

mni ꯊꯋꯥꯏ

nep प्राण

ori ପ୍ରାଣ

pan ਜਾਨ

san प्राणाः

tam உயிர்

tel ప్రాణం

urd روح , حیات , جان , زندگی , آتما , وجود

   See : प्राण वायु

प्राचीन चरित्रकोश

प्राण n.  स्वायंभुव मनु के दामाद भृगु ऋषि का पौत्र । भृगुपुत्र विधाता इसका पिता एवं मेरुकन्या नियति इसकी माता थी । इसे वेदशिरस् नामक एक पुत्र था [भा.४.१.४४] ।
प्राण II. n.  स्वारोचिष मन्वंतर के सप्तर्षियो में से एक ।
प्राण III. n.  अष्टवसुओं में से दूसरा वसु । इसके पिता का नाम सोम और माता का नाम मनोहरा था । इसके बडे भाई का नाम वर्चा, एवं दो छोटे भाइयों का नाम शिशिर और रमण था [म.आ.६०.२१] ।
प्राण IV. n.  एक देव, जो अंगिरा और सुरुपा मारीची के पुत्रों में से एक था ।
प्राण V. n.  साध्य देवों में से एक ।
प्राण VI. n.  तुषित देवों में से एक ।
प्राण VII. n.  एक राजा, जो वसिष्ठ की कन्या पुंडरिका का पति था (वसिष्ठ देखिये) ।

कोंकणी (Konkani) WN

 noun  जाका लागून प्राणी जिवे उरतात ती प्राण्यांची चेतना शक्त   Ex. शरिरांतल्यान प्राण वचप म्हणचे मरण

HYPONYMY:

जीवात्मो

ONTOLOGY:

अमूर्त (Abstract) ➜ निर्जीव (Inanimate) ➜ संज्ञा (Noun)

SYNONYM:

जीव आत्मो

Wordnet:

asm প্রাণ

bd जिउ

ben প্রাণ

guj પ્રાણ

hin प्राण

kan ಪ್ರಾಣ

kas رُح , زُو

mal പഞ്ചവായുക്കളില് ഒന്നു്

mar प्राण

mni ꯊꯋꯥꯏ

nep प्राण

ori ପ୍ରାଣ

pan ਜਾਨ

san प्राणाः

tam உயிர்

tel ప్రాణం

urd روح , حیات , جان , زندگی , آتما , وجود

 noun  मुखेल प्रदेशांत संचरण करता असो कुडींत आशिल्ल्या पंचवायू मदलो एक   Ex. प्राण वायू कुडी खातीर खुबूच महत्वाचें आसता कित्याक तर कुडींत चेतनताय हाकाच लागून आसता

HOLO MEMBER COLLECTION:

पंचप्राण

ONTOLOGY:

प्राकृतिक वस्तु (Natural Object) ➜ वस्तु (Object) ➜ निर्जीव (Inanimate) ➜ संज्ञा (Noun)

SYNONYM:

प्राण वायू

Wordnet:

ben প্রাণ বায়ু

guj પ્રાણ વાયુ

mar प्राणवायू

pan ਪ੍ਰਾਣ ਵਾਯੂ

san प्राणः

urd پَران واُیوہوائےزندگی , بادزندگی

   See : जीव

A dictionary, Marathi and English

   .

Aryabhushan School Dictionary

  m  A vital air. Life. Anything dearly loved. Breath. Air.
उघड्या डोळ्याने प्राण जात नाहीं   One cannot rest in tranquillity whilst his eyes are open to some iniquity or impropriety.
प्राण उरणें   To be just alive.
प्राण जाणें   To die.
प्राण ठेवणें   To set one's heart and affections upon.
मी प्राण ठेवणार नाहीं   I will not live.
प्राण देणें   To give up or resign one's life.
प्राण वाहणें   To devote one's self or soul to the service of.
प्राण सोखणें   To be parched with thirst. To thirst after.
प्राण सोडणें   To resign one's breath.
प्राणाचा वाल्ही-ली   Lord of one's life, viz. a husband.
प्राणापेक्षां कठीण   Worse than death.

मराठी पर्यायी शब्दकोश

 ना.  अंतरात्मा , आत्मतत्त्व , चैतन्यतत्त्व , जीवनतत्त्व , जीवात्मा , परमात्मा , प्राणशक्ती ;
 ना.  जंतू , जिवाणू , जीव , प्राणी .

मराठी (Marathi) WN

 noun  शरीराचे चलनवलन करणारी शक्ती   Ex. माणूस मरतो म्हणजे त्याच्या शरीरातला प्राण निघून जातो

HYPONYMY:

जीवात्मा

ONTOLOGY:

अमूर्त (Abstract) ➜ निर्जीव (Inanimate) ➜ संज्ञा (Noun)

SYNONYM:

जीव चैतन्य प्राणशक्ती जीवशक्ती चैतन्यशक्ती चेतनशक्ती

Wordnet:

asm প্রাণ

bd जिउ

ben প্রাণ

guj પ્રાણ

hin प्राण

kan ಪ್ರಾಣ

kas رُح , زُو

kok प्राण

mal പഞ്ചവായുക്കളില് ഒന്നു്

mni ꯊꯋꯥꯏ

nep प्राण

ori ପ୍ରାଣ

pan ਜਾਨ

san प्राणाः

tam உயிர்

tel ప్రాణం

urd روح , حیات , جان , زندگی , آتما , وجود

 noun  जीवंत प्राणी   Ex. संकटसमयी तिने किती तरी प्राण वाचवले.

HYPONYMY:

वन्यजीव

ONTOLOGY:

जन्तु (Fauna) ➜ सजीव (Animate) ➜ संज्ञा (Noun)

Wordnet:

ben জীবন

kas زِِندَگی

mal ജീവന്‍

pan ਜਾਨਾਂ

san प्राणः

urd جان , زندگی , جیون

   See : प्राणवायू

नेपाली (Nepali) WN

 noun  प्राणीहरूको त्यो चेतन शक्‍ति जसले उनीहरू जीवित रहन्छन्   Ex. शरीरबाट प्राणको बहिर्गमन नै मृत्यु हो

ONTOLOGY:

अमूर्त (Abstract) ➜ निर्जीव (Inanimate) ➜ संज्ञा (Noun)

SYNONYM:

ज्यान जीवन

Wordnet:

asm প্রাণ

bd जिउ

ben প্রাণ

guj પ્રાણ

hin प्राण

kan ಪ್ರಾಣ

kas رُح , زُو

kok प्राण

mal പഞ്ചവായുക്കളില് ഒന്നു്

mar प्राण

mni ꯊꯋꯥꯏ

ori ପ୍ରାଣ

pan ਜਾਨ

san प्राणाः

tam உயிர்

tel ప్రాణం

urd روح , حیات , جان , زندگی , آتما , وجود

A Sanskrit English Dictionary

प्राण  mfn.  1. mfn. (for 2. See p. 705, col. 1.) filled, full, [L.]
प्राण  f.  2. m. ( ifc. f( आ).; for 1. See under √ प्रा, p.701) the breath of life, breath, respiration, spirit, vitality
प्राणान्    pl. life, [RV.] &c. &c. ( with √ मुच् or √ हा or परि- √ त्यज्, ‘to resign or quit life’; with √ रक्ष्, ‘to save l°’; with नि-√ हन्, ‘to destroy l°’; त्वम् मे प्रा-णः, ‘thou art to me as dear as l°’; often ifc.; cf. पति-, मा-न-प्र्°)
प्राण   a vital organ vital air (3 in number, viz., अपा-न and व्यान, [AitBr.]; [TUp.]; [Suśr.]; usually 5, viz. the preceding with सम्-आन and, उद्-आन, [ŚBr.]; [MBh.]; [Suśr.] &c. cf. [MWB. 242]; or with the other vital organs 6 [ŚBr.]; or 7 [AV.]; [Br.]; [MuṇḍUp.]; or 9 [AV.]; [TS.]; [Br.]; or 10 [ŚBr.]; pl. the 5 organs of vitality or sensation, viz., वाच्, चक्षुस्, श्रोत्र, मनस्, collectively, [ChUp. ii, 7, i]; or = nose, mouth, eyes and ears, [GopBr.]; [ŚrS.]; [Mn. iv, 143])
   air inhaled, wind, [AV.]; [ŚBr.]
सर्वप्राणेन   breath (as a sign of strength), vigour, energy, power, [MBh.]; [R.] &c. ( or -प्रा-णैः, ‘with all one's strength’ or ‘all one's heart’; cf. यथा-प्रा-णम्)
   a breath (as a measure of time, or the t° requisite for the pronunciation of 10 long syllables = 1/6 विनाडिका), [Var.]; [Āryabh.]; [VP.]
    N. of a कल्प (the 6th day in the light half of ब्रह्मा's month), [Pur.]
पुरुष   (in सांख्य) the spirit (= ), [Tattvas.]
प्राणात्मन्   (in वेदान्त) the spirit identified with the totality of dreaming spirits, [Vedântas.]; [RTL. 35] ( cf.)
   poetical inspiration, [W.]
   myrrh, [L.]
य्   a N. of the letter , [Up.]
वसिष्ठस्य प्राणापानौ   of a सामन्, [TāṇḍBr.] (, [ĀrṣBr.])
   of ब्रह्मा, [L.]
   of विष्णु, [RTL. 106]
   of a वसु, [BhP.]
   of a son of the वसु धर, [Hariv.]
   of a मरुत्, [Yājñ.] Sch.
   of a son of धातृ, [Pur.]
   of a son of विधातृ, [BhP.]
   of a ऋषि in the 2nd मन्व्-अन्तर, [Hariv.]

The Practical Sanskrit-English Dictionary

प्राणः [prāṇḥ]   1 Breath, respiration.
   The breath of life, vitality, life, vital air, principle of life (usually pl. in this sense, the Prāṇas being five; प्राण, अपान, समान, व्यान and उदान); प्राणैरुपक्रोशमलीमसैर्वा [R.2.53;12.54;] (हृदि प्राणो गुदेऽपानः समानो नाभिसंस्थितः । उदानः कण्ठदेशस्थो व्यानः सर्वशरीरगः ॥).
   The first of the five life-winds or vital airs (which has its seat in the lungs); अपाने जुह्वति प्राणं प्राणेऽपानं तथापरे । प्राणापानगती रुद्ध्वा प्राणायाम- परायणाः ॥ [Bg.4.29.]
   Wind, air inhaled.
   Energy, vigour, strength, power; as in प्राणसार q. v.; युद्धातिथ्यं प्रदास्यामि यथाप्राणं निशाचर [Rām.3.5.28;] [Bhāg.8.2.29;] सर्वप्राणप्रवणमघवन्मुक्तमाहत्य वक्षः [Mv.1.45.]
   The spirit or soul (opp. शरीर).
   The Supreme Spirit; इमानि भूतानि प्राणमेवाभिसंविशन्ति [Bṛi. Up.1.11.5.]
   An organ of sense; स्पृष्ट्वैतानशुचिर्नित्यमद्भिः प्राणानुपस्पृशेत् । गात्राणि चैव सर्वाणि नाभिं पाणितलेन तु ॥ [Ms.4.143;] मरीचिमिश्रा ऋषयः प्राणेभ्योऽहं च जज्ञिरे [Bhāg.1.6.31.]
   Any person or thing as dear and necessary as life, a beloved person or object; कोशः कोशवतः प्राणाः प्राणाः प्राणा न भूपतेः [H.2.9;] अर्थपतेर्विमर्दको बहिश्चराः प्राणाः [Dk.]
   The life or essence of poetry, poetical talent or genius; inspiration.
   Aspiration; as in महाप्राण or अल्पप्राण q. v.
   Digestion.
   A breath as a measure of time.
   Gum-myrrh.
   Life, living (जीवन); दैवं च दैवसंयुक्तं प्राणश्च प्राणदश्च ह । अपेक्षापूर्वकरणादशुभानां शुभं फलम् ॥ [Mb.12.36.14.]
   Food (अन्न); अनस्तिकानां भूतानां प्राणदाः पितरश्च ये [Mb.12.12.4.]
  N. N. of Brahmā, Viṣṇu and other gods. -Comp.
-अतिपातः   killing a living being, taking away life.
-अत्ययः   loss of life.
-अधिक   a.
   dearer than life.
   superior in strength or vigour.
-अधिनाथः   a husband.
-अधिपः   the soul.
-अन्तः   death; capital punishment; अब्राह्मणः संग्रहणे प्राणान्तं दण्डमर्हति [Ms.8.359.]
   fatal, mortal.
   lasting to the end of life, ending with life.
   dangerous.
   capital (as a sentence); अज्ञानात् वारुणीं पीत्वा संस्कारेणैव शुद्ध्यति । मतिपूर्वमनिर्देश्यं प्राणान्तिकमिति स्थितिः ॥ [Ms. 11.146.] (-कम्) murder.
-अपहारिन् a.  a. fatal, destructive to life.
-अपानम्, -नौ   air inhaled and exhaled; प्राणापाना- न्तरे देवी वाग्वै नित्यं प्रतिष्ठिता Mañjūṣā.
-अयनम्   an organ of sense; (सुप्तिमूर्च्छोपतापेषु प्राणायनविघाततः । नेहतेऽहमिति ज्ञानं मृत्युप्रज्वारयोरपि ॥ [Bhāg.4.29.72.]
-आघातः   destruction of life, killing a living being; प्राणाघातान्निवृत्तिः [Bh.3.63.] -आचार्यः a physician to a king.
-आत्मन्  m. m. the vital or animal soul.
-आद a.  a. fatal, mortal, causing death.-आबाधः injury to life; प्राणाबाधयुक्तास्वापत्सु [Kau.A.1.8.] -आयामः restraining or suspending the breath during the mental recitation of the names or attributes of a deity.
-आहुतिः  f. f. an oblation to the five Prāṇas.
   पतिः a lover, husband.
   the soul; बुद्धिं समाच्छाद्य च मे समान्युरुद्भूयते प्राणपतिः शरीरे [Mb.3.] 269.4.
   a physician.
-पत्नी   the voice.
-परिक्रयः   staking one's life.
-परिक्षीण a.  a. one whose life is drawing to a close.
-परिग्रहः   possession of life, life, existence.
-प्रद, -दायक, -दायिन् a.  a. restoring or saving life.-प्रयाणम् departure of life, death.
-प्रियः   'as dear as life', a lover, husband.
-भक्ष a.  a. feeding on air only.-भास्वत् m. the ocean.
-भृत् a.  a. possessed of life, living, animate, sentient. (-m.) a living being; अन्तर्गतं प्राणभृतां हि वेद [R.2.43.]
  N. N. of Viṣṇu.
   मोक्षणम् departure of life, death.
   suicide.
-यमः = प्राणायाम   q. v.
   यात्रा support of life; maintenance, livelihood; पिण्डपात- मात्रप्राणयात्रां भगवतीम् [Māl.1.]
   the act of breathing.-यात्रिक requisite for subsistence; प्राणयात्रिकमात्रः स्यात् [Ms.6.57.]
   योनिः the Supreme Being.
   wind. (-f.) the source of life.
   रन्ध्रम् the mouth.
   a nostril.
   रोधः suppressing the breath.
   danger to life.
-वल्लभा   a mistress, wife.
-विद्या   the science of breath or vital airs.
-विनाशः, -विप्लवः   loss of life, death.
-वियोगः   separation of the soul from the body, death.
-वृत्तिः  f. f. a vital function.
-व्ययः   cost or sacrifice of life.
-शरीरः   the Supreme Being; स क्रतुं कुर्वीत मनोमयः प्राणशरीरः [Ch. Up.]
-संयमः   suspension of breath.-संशयः,
-संकटम्, -संदेहः   risk or danger to life, peril of life, a very great peril.
-संहिता   a manner of reciting the Vedic text.
-सद्मन्  n. n. the body.
-सम a.  a. as dear as life. (-मः) a husband, lover. (-मा) a wife; नूनं प्राणसमावियोगविधुरः स्तम्बेरमस्ताम्यति [Māl.9.33.]
-सार a.  a. 'having life as the essence', full of strength and vigour, muscular; गिरिचर इव नागः प्राणसारं (गात्रं) विभर्ति [Ś.2.4.]
-हर, -हारिन् a.  a. causing death, taking away life, fatal; पुरो मम प्राणहरो भविष्यसि [Gīt.7.]
   capital.-हारक a. fatal. (-कम्) a kind of deadly poison.
   ईशः, ईश्वरः a lover, husband; नीचैः शंस हृदि स्थितो हि ननु मे प्राणेश्वरः श्रोष्यति [Amaru.67;] बाला लोलविलोचना शिव शिव प्राणेशमालोकते [Bv.2.57.]
   wind.
-ईशा, -ईश्वरी   a wife, beloved, mistress.
-उत्क्रमणम्, -उत्सर्गः   departure of the soul, death.
-उपहारः   food.
-कर a.  a. refreshing or reviving the spirits; सद्यो मांसं नवान्नं च बाला स्त्री क्षीरभोजनम् । क्षीर- मुष्णोदकं चैव सद्यः प्राणकराणि षट् ॥ [Chāṇakya.]
-कर्मन्  n. n. Vital function.
-कृच्छ्रम्, -बाधा   peril of life, a danger to life.-ग्रहः the nose.
-घातक a.  a. destructive to life.
-घोषः   the sound from the ears when the fingers are put therein; छिद्रप्रतीतिश्छायायां प्राणघोषानुपश्रुतिः [Bhāg.1.42.29.] -घ्नःa. fatal, life-destroying.
-चयः   increase of strength.-छिद् a.
   murderous.
   destructive.
-छेदः   murder.
   त्यागः suicide; वरं प्राणत्यागो न च पिशुनवाक्येष्वभिरुचिः [H.1.]
   death.
-द a.  a. life-giving.
   (दम्) water.
   blood.
   (दः) Viṣṇu.
   Brahmā.
   Terminalia Tomentosa (Mar. ऐन).
-दा   Terminalia Chebula (Mar. हिरडा).-दक्षिणा gift of life; प्राणदक्षिणां दा 'to grant one his life'.-दण्डः capital punishment.
-दयितः   a husband. -दातृa. 'life-giver', saviour, deliverer.
   दानम् resigning life.
   the gift of life, saving one's life.
-दुरोदरम्, -द्यूतम्   fighting for life.
-दृह् a.  a. Sustaining or prolonging the breath.
-द्रोहः   an attempt upon any body's life.-धार a. living, animate. (-रः) a living being.
   धारणम् maintenance or support of life.
   vitality.
   a means of supporting life.
   नाथः a lover, husband.
   an epithet of Yama.
-निग्रहः   restraint of breath, checking the breath.

Shabda-Sagara

प्राण  mfn.  ( -णः-णा-णं) Full, replete, filled.
  m.  ( -णः)
   1. Air inhaled, ins- piration, breath.
   2. Air, wind.
   3. Life, vitality.
   4. A vital organ or part.
   5. Strength, power.
   6. Myrrh.
   7. Poetical talent or ins- piration.
   8. A name of BRAMHĀ.
   9. A title of BRAMHĀ, the Su- preme spirit.
   10. An aspiration in the articulation of letters.
  m.  plu. ( -णाः) The five vital airs or modes of inspiration and expira- tion collectively.
    E. प्र before, अन् to breathe, aff. घञ् .

ROOTS:

प्र अन् घञ् .