वर्णाश्रमविकल्पं च, प्रतिलोमानुलोमजम् ।
द्रव्यदेशवयःकालान्, स्वर्गं नरकमेव च ॥२॥
तुझी जे का वेदवाणी । उघडी गुणदोषांची खाणी ।
अधममध्यमोत्तम मांडणी । वर्णाश्रमपणीं भेद दावी ॥२५॥
द्रव्य विहित अविहित । हेंही वेद असे दावित ।
देश पुनित अपुनीत । काळही दावीत सुष्टुदुष्टत्वें ॥२६॥
पूर्ववयीं चित्त निश्चिंत । तारुण्यीं तेंचि कामासक्त ।
वार्धक्यीं तें अतिकुश्चित । तेवीं शुद्धीं उपजवित गुणदोष वेदु ॥२७॥
तुझाचि गा वेद देख । सूचिताहे स्वर्ग नरक ।
तेणें कर्माचें आवश्यक । साधक बाधक तो दावी ॥२८॥
वर्णाश्रमांमाजील गुज । प्रतिलोमानुलोमज ।
ऐसे नाना भेदें भोज । वेदेंचि सहज नाचविजे ॥२९॥
उत्तम वर्णाची जे नारी । हीन वर्णाचा गर्भ धरी ।
तेचि संतती संसारीं । अभिधान धरी ’प्रतिलोमज’ ॥३०॥
तेचि संतती प्रसिद्ध । सूत वैदेह मागध ।
ऐशिया नामाचें जें पद । तें जाण शुद्ध प्रतिलोमज ॥३१॥
हीन वर्णाची जे नारी । उत्तम पुरुषाचा गर्भ धरी ।
ते ’अनुलोमज’ संसारीं । शास्त्रकारीं बोलिजे ॥३२॥
अंबष्ट आणि मूर्धावसिक्त । पारशव आणि सात्वत ।
इत्यादि नांवें जे वर्तत । ते जाण समस्त अनुलोमज ॥३३॥
ऐसे नाना भेदप्रकार । अविधिविधींचा विचार ।
वेद प्रकाशितो साचार । गुणदोषां माहेर वेद तुझा ॥३४॥