श्रीगणेशाय नमः ॥
बुद्धिप्रेरक यदुनायक ॥ सर्गस्थित्यंतकारक ॥
परि कर्मानुसार सकळिक ॥ वागवी जीव ॥१॥
असो पूर्वील अनुसंधान ॥ वज्र मरतां पाकशासन ॥
आनंदें सकळांसि घेऊन ॥ वज्रपुरीं आला ॥२॥
मग सुरपती आणि श्रीपती ॥ तिजा येऊनि बृहस्पती ॥
राज्यभागाचा विचार करिती ॥ तिन्हीदेव ॥३॥
वज्रनाभा नाहीं बंधु सुत ॥ तरी राज्याधिकारी दुहित ॥
प्रधान करावा जयंत ॥ इंद्रपुत्र ॥४॥
तीन भाग देऊं दुहितां ॥ एकभाग जयंता ॥
ह्मणोनि पुत्रां समस्तां ॥ बोलाविलें ॥५॥
एकसहस्त्र महा पुरें ॥ च्यारकोटी उपनगरें ॥
ग्रामखेडीं अवांतरें ॥ असंख्यात ॥६॥
विजय नामें मन्मथकुमर ॥ तयासि केला राज्यधर ॥
चौथा भाग तया समग्र ॥ दीधला असे ॥७॥
चंद्रप्रभू तो गदसुत ॥ आणि गुणवंत सांबसुत ॥
तया दोघांसि दोन भागांत ॥ दीधलीं राज्यें ॥८॥
जो भाग उरला चौथा ॥ तो दीधला इंद्रसुता ॥
अश्व रथ गज समस्तां ॥ दीधले चौघां ॥९॥
ऐसें करितां इंद्रकृष्ण ॥ तंव पावला चतुरानन ॥
तयासि भेटविला नंदन ॥ मन्मथाचा ॥१०॥
मग आणिलें गंगोदक ॥ विजया केला राज्याभिषेक ॥
सिंहासन छत्र सम्यक ॥ दीधलें तया ॥११॥
ब्रह्मवाचा मुखमंत्रीं ॥ विजया स्थापित श्रीहरी ॥
चंद्रार्कवरी राज्य करीं ॥ ब्रह्मा ह्मणे ॥१२॥
आणिक बोलला चतुरानन ॥ तुह्मांसि त्रैलोक्यीं गमन ॥
श्रीकृष्णबीजाचें कारण ॥ राहील येथें ॥१३॥
मग बोलिला गोविंद ॥ जोंवरि आहे त्रैलोक्यसंबंध ॥
तोंवरि असो गोत्रकंद ॥ यदुवंशाचा ॥१४॥
जयंतासि ह्मणे गोपिनाथ ॥ तुज निरविला कामसुत ॥
प्रजा परिवार समस्त ॥ पाळावा तुवां ॥१५॥
जो ऐरावताचा सुत ॥ श्र्वेतवर्ण आणि चौदंत ॥
तो देववी कृष्णनाथ ॥ तयालागीं ॥१६॥
मग बोलाविली प्रभावती ॥ चंद्रावती आणि गुणवंती ॥
तयांसि सांगितली स्थिती ॥ चतुर्भागांची ॥१७॥
तंव बोले प्रभावती ॥ चंद्रावती आणि गुणवंती ॥
कीं भ्रतार ठेवावे श्रीपती ॥ सहा मास ॥१८॥
मदनासि ह्मणे श्रीहरी ॥ गद सांब हो ऐका उत्तरीं ॥
तुह्मीं रहावें पुत्रांजवळी ॥ षण्मास येथें ॥१९॥
राज्य लावावें सुयुक्तीं ॥ दुष्टांची करावी शांती ॥
मग यावें द्वारावती ॥ निघोनियां ॥२०॥
सकळां केला पाहुणेर ॥ स्वर्गा गेले ब्रह्मा इंद्र ॥
विजयी होवोनि सार्ङगधर ॥ द्वारके आला ॥२१॥
आतां असो हे विजयकथा ॥ वज्र वधिला गा भारता ॥
पुढील ऐकावें पूर्ण श्रोतां ॥ चित्त देवोनी ॥२२॥
मग जाहले षण्मास पूर्ण ॥ हृदयीं आठवूनि कृष्णचरण ॥
आले स्त्रियापुत्र ठेवोन ॥ द्वारकेलागीं ॥२३॥
तंव पुरली अवतारव्यथा ॥ मुसळगर्भींची आली कथा ॥
शाप जाहला अवचिता ॥ यादव पुत्रां ॥२४॥
करोनियां मावेचा गर्भ ॥ स्त्री वेषें नटवोनि सांब ॥
ह्मणती कन्येचा कीं पुत्रगर्भ ॥ सांगा ऋषीहो ॥२५॥
कपट जाणोनि ऋषि आवेशें ॥ ह्मणती याचे गर्भी जो असे ॥
तेणेंचि यादववंश नासे ॥ निःसंशय ॥२६॥
मग ते भिवोनि सागरतीरीं ॥ मुसळ मर्दोनि शिळेवरी ॥
उरलें वसू जळाभीतरीं ॥ टाकिलें तिहीं ॥२७॥
तें गिळिलें झषप्रवरीं ॥ तोचि मीन धरोनि धीवरीं ॥
लोह लाविलें बाणाग्रीं ॥ लुब्‌धकव्याधें ॥२८॥
मुसळ अंकुरलें जीवनीं ॥ त्याचें उठिलें तृण वनीं ॥
एरक नामें करुनी ॥ यादवक्षया ॥२९॥
तंव द्वारके जाहले उत्पात ॥ मेघ वर्षला शोणित ॥
तें जाणवलें दुर्निमित्त ॥ गोपालकृष्णा ॥३०॥
भेटों आले ब्रह्मा इंद्र ॥ सकळ देवांसहित रुद्र ॥
हरीसि करिती नमस्कार ॥ अंतराळीं ॥३१॥
देव ह्मणती गोपिनाथा ॥ वैकुंठीं वास करणें आतां ॥
दैत्य वधोनि पुरली अहंता ॥ अवताराची ॥३२॥
देवांसि ह्मणे चक्रपाणी ॥ समस्तां करोनि सोडवणी ॥
निजभुवना सातांदिनीं ॥ येतों त्वरित ॥३३॥
मग नमूनि यदुनंदना ॥ देव गेले निजभुवना ॥
परि हे वार्ता द्वारके कवणा ॥ नाहीं श्रुत ॥३४॥
संकर्षणासि ह्मणे कृष्ण ॥ रामा अवतार करीं पूर्ण ॥
आपणा न्यावया सुरगण ॥ आले होते ॥३५॥
तरि हें व्यासासि सांगूं आतां ॥ आणि बोलावूं धाडावें पार्था ॥
हस्तनापुरीं पाठवूं मागुता ॥ घेवोनि शक्ती ॥३६॥
उद्धवाहस्तीं देऊन पत्र ॥ व्यासांकडे धाडिला शीघ्र ॥
आणि हस्तनावतीस अक्रूर ॥ धाडिला देवें ॥३७॥
व्यासें पाहिलें लिखितपत्र ॥ तंव तें कृष्णाचें हस्ताक्षर ॥
मग उदकें भरिले नेत्र ॥ व्यासदेवें ॥३८॥
ऋषि पाहे ज्ञानदृष्टीं ॥ ह्मणे देहावसनाचे शेवटीं ॥
आतां श्रीकृष्णाची भेटी ॥ केविं होय ॥३९॥
तेथें होईल अन्योन्य ॥ आटतील गोत्रज जन ॥
तें पहावया आपणा लागुन ॥ नव्हे योग्य ॥४०॥
व्यास ह्मणती गा उद्धवा ॥ आमुचा आशिर्वाद सांगावा ॥
अनुष्ठान सारोनि देवा ॥ भेटों येतों ॥४१॥
ऐसें ऐकोनि उत्तर ॥ उद्धव पावला द्वारके शीघ्र ॥
तंव धर्मासि दीधलें पत्र ॥ अक्रूरदेवें ॥४२॥
धर्मरायें पत्र पाहून ॥ अक्रूर देखिला दीनवदन ॥
तंव जाणवली अवतारखुण ॥ समाप्तीची ॥४३॥
उदकें भरिले लोचन ॥ दुःखित जाहलें अंतःकरण ॥
अंगीं लावितां चंदन ॥ ऊष्ण वाटे ॥४४॥
मग धर्म ह्मणे गा पार्था ॥ तुवां जावें द्वारके आतां ॥
परि दुरोनीच करावी वार्ता ॥ यदुनंदनासी ॥४५॥
इकडे यादवां सांगे श्रीहरी ॥ वेगीं सांडावी द्वारकापुरी ॥
उदकमय सप्तरात्रीं ॥ होईल जाणा ॥४६॥
मग जुंपोनि अश्वरथ ॥ प्रभासा आले समस्त ॥
अंतरीं होवोनि दुःखित ॥ सांडिली द्वारका ॥४७॥
इकडे नगराभीतरीं ॥ एकलाचि राहिला श्रीहरी ॥
जैसा इंद्रियें सांडोनि अंतरीं ॥ आत्मा वसे ॥४८॥
दृष्टीं पाहे सर्व रचना ॥ सोळासहस्त्र अंतर्भुवना ॥
दुःख जाहलें त्रैलोक्यजीवना ॥ नाशसमयीं ॥४९॥
ते सांगतां कृष्णव्यथा ॥ बोलों न ये गा भारता ॥
जें जें जाहलें गोपिनाथा ॥ तयेवेळीं ॥५०॥
जैसें बाळदशेच्या दशनां ॥ निघतां व्यथा होय वदना ॥
तैसें जाहलें नारायणा ॥ तये वेळीं ॥५१॥
कीं कुलीन कन्या पतिव्रता ॥ तारुण्यभर आणि सकामता ॥
ते पति निमालिया व्यथा ॥ पावे जैसी ॥५२॥
नातरी पुत्र प्रसवे माता ॥ सुलक्षण आणि स्वरुपता ॥
तो निमालिया दुःखिता ॥ होय जैसी ॥५३॥
अथवा बहु कष्ट करुन ॥ कृपणें मेळविलें जें धन ॥
तें गेलिया दुःख दारुण ॥ जैसें होय ॥५४॥
तैसें होतसे मुरारी ॥ दृष्टीं पाहतां द्वारकापुरी ॥
मृत्युलोकींची सामुग्री ॥ न्याहाळीत ॥५५॥
सोळासहस्त्र अंतःपुरां ॥ कुळगोत्र कुमरी कुमरां ॥
तयां सांडितां शार्ङगधरा ॥ झळंबे माया ॥५६॥
दृष्टीं पाहे दामोदरें ॥ कनकरत्‍नांचीं परिकरें ॥
आणि गोमतीचीं तीरें ॥ हंसमिथुनेंसीं ॥५७॥
नाना धन आणि भोजना ॥ चहूंजातींचिया अंगना ॥
ऐसें वैभव त्रिलोकीं कवणा ॥ नसे देखा ॥५८॥
ह्मणे स्वर्ग मृत्यु पाताळ ॥ हें माझेंचि गा सकळ ॥
परि भूमंडळींचें मायाजाळ ॥ अनारिसें हें ॥५९॥
ऐसी करितां चिंतवणी ॥ दुःखें अंग टाकिलें धरणीं ॥
तों आला मित्र शिरोमणी ॥ उद्धव तेथें ॥६०॥
ते जाणोनि दुःखचेष्टा ॥ उद्धव ह्मणे जी वैकुंठा ॥
आजिंची अनारिसी निष्ठा ॥ देवा कां जी ॥६१॥
तें ऐकोनियां वचन ॥ त्यातें बोले यदुनंदन ॥
ह्मणे मज हें द्वारकाभुवन ॥ न सांडवे जी ॥६२॥
आतां खुंटला मनोरथ ॥ उद्धवा तूं परमभक्त ॥
वैकुंठा जाणें निभ्रांत ॥ आपणासी ॥६३॥
तंव उद्धव ह्मणे गा मुरारी ॥ मज संगें न्यावें श्रीहरी ॥
तुजवांचोनि संसारीं ॥ न धरवे जीव ॥६४॥
सफल जे कां तरुवर ॥ फलें पुष्पें जाहले मधुर ॥
तयां सांडितां पक्षिभ्रमर ॥ सुखावती केवीं ॥६५॥
तैसे आह्मी तुझे आश्रित ॥ जळमीनाचा न्याय येथ ॥
तरी त्वां टाकितां जीवित ॥ उरों न शके ॥६६॥
तुझिया कृपेनें थोरपण ॥ जीवांसि प्राप्त होय पूर्ण ॥
ह्मणोनि तुझेचि धरावे चरण ॥ हें उचित ॥६७॥
कीं गगन दाटलें नक्षत्रीं ॥ असंख्यात परोपरी ॥
परि चंद्राविणें निर्धारीं ॥ प्रकाश नोहे ॥६८॥
तैसें तुजविणें गा मुरारी ॥ सर्व मिथ्या या संसारीं ॥
पतिविणें जैसी नारी ॥ श्रृंगारयुक्त ॥६९॥
तंव तयासि श्रीकृष्ण ह्मणे ॥ ऐसेंचि मृत्युलोकींचें जिणें ॥
अकस्मात पडे जाणें ॥ परलोकासी ॥७०॥
आकाशीं चमके विद्युत ॥ क्षणामाजी होय गुप्त ॥
तैसें येथील जीवित ॥ उद्धवा जाण ॥७१॥
देह पडलिया क्षितितटीं ॥ पक्षिश्वापदां होय लुटी ॥
ऐसी प्रपंचाची रहाटी ॥ असे देखा ॥७२॥
श्रवणां नेतील गा दिशा ॥ तत्व मिळेल आदिपुरुषा ॥
नेत्र भेटतील दिनेशा ॥ दशन वरुणा ॥७३॥
मेदिनीं मिळतील चरण ॥ वाचा ग्रासील हुताशन ॥
हस्त प्रहरील प्रकंपन ॥ रोम वनस्पती ॥७४॥
हृदय मिळेल त्रिविक्रमां ॥ लिंगदेह प्रजापती ब्रह्मा ॥
अंतःकरण जाईल व्योमा ॥ चित्त अहंकारीं ॥७५॥
स्थूळदेह मिळेल धरणी ॥ पंचविसां होईल वांटणी ॥
रक्त मिळेल जीवनीं ॥ सत्य जाण ॥७६॥
आतां उरलिया शेषा ॥ तें मिळेल गा आकाशा ॥
तेथें शत्रुमित्र परियेसा ॥ नसे भेद ॥७७॥
ह्मणोनि हें शरीर असार ॥ तेथें कैसा आन विचार ॥
परि पापपुण्याचा प्रकार ॥ घडे येथें ॥७८॥
शेष मिळेल वैकुंठा ॥ हे वेगळी गा असे निष्ठा ॥
जो ब्रह्मकर्माचिया वाटा ॥ निवडील ज्ञानी ॥७९॥
कर्म ज्ञान उपासन ॥ हें गुरुमुखींचें वचन ॥
जन्ममरणासि कारण ॥ कर्म होय ॥८०॥
कर्मानुसार जन्ममरण ॥ भोक्ता जीव तरी आपण ॥
परि जाहलिया दिव्य ज्ञान ॥ उद्धरे प्राणी ॥८१॥
कोशकीटकाची झोळी ॥ आपणिया आपण गुंडाळी ॥
परि ज्ञान झालिया अंतराळीं ॥ निघोनि जाय ॥८२॥
ह्मणोनि श्रेष्ठ असे ज्ञान ॥ परि कर्म अभिन्न देहालागुन ॥
यास्तव करावें उपासन ॥ दोहीं मार्गीं ॥८३॥
भक्तीनें आचरितां कर्म ॥ प्राप्त होय ज्ञान निःसीम ॥
ऐसें करितां पद उत्तम ॥ पाविजे प्राणी ॥८४॥
कर्म ज्ञान उपासन ॥ हेंचि प्राणियां अनुष्ठान ॥
ह्मणोनि नवविध लक्षण ॥ भक्ती असे ॥८५॥
श्रवन कीर्तन आणि स्मरण ॥ पादसेवन वंदन अर्चन ॥
दास्य सख्य आत्मनिवेदन ॥ ऐसे प्रकार ॥८६॥
आतां असो हा परमार्थ ॥ गुरुशिष्यांचा एकांत ॥
सांगितला संकलित ॥ प्रसंगवशें ॥८७॥
कृपेनें ह्मणे श्रीरंग ॥ जंव सरेल कर्मभोग ॥
तंव आपणचि उद्वेग ॥ होईल तुज ॥८८॥
आतां असोत हीं वाक्यें ॥ सिंधु केवीं उपसूं नखें ॥
हें सांगितलें उन्मेखें ॥ तुजप्रती ॥८९॥
ऐसा अनेकां उत्तरीं ॥ उद्धवा बोलिला श्रीहरी ॥
तें सांगतां सविस्तरीं ॥ वाढेल ग्रंथ ॥९०॥
ऐसा एकादशीं भागवतीं ॥ मंत्र उपदेशी श्रीपती ॥
हें नाही न ह्मणावें संतीं ॥ कदाकाळीं ॥९१॥
मग उद्धवाप्रति श्रीपती ॥ पाठवी बदरिकाश्रमाप्रती ॥
आणि सांडिली द्वारावती ॥ श्रीकृष्णदेवें ॥९२॥
ते जाणोनि मुक्तिपुरी ॥ कीं उद्धरतील अनाचारी ॥
ह्मणोनि बुडविली सागरीं ॥ तयेवेळीं ॥९३॥
उद्धवातें ह्मणे श्रीपती ॥ पवित्र हे द्वारावती ॥
तरि तोचि भाग गोमती ॥ जाणिजे तुवां ॥९४॥
प्रभासा आले गोपिनाथ ॥ बोलाविला गद मन्मथ ॥
आणि जांबुवंतीचा सुत ॥ सांब तोही ॥९५॥
येथें मांडेल महामारी ॥ यादव आटतील समग्रीं ॥
तुह्मीं जावें वज्रपुरीं ॥ वेगवत्तर ॥९६॥
तेथें असावें चंद्रार्कवरी ॥ सुखें नांदावें पुत्रपौत्रीं ॥
स्वर्गा यावें समयांतरीं ॥ तेणेंचि शरीरें ॥९७॥
मग वंदोनि कृष्णचरण ॥ उत्तरे निघाले वेगेंकरुन ॥
आपुले घेवोनि स्त्रीजन ॥ तिघे वीर ॥९८॥
हे हरिवंशींची कथा ॥ तुज कथिली गा भारता ॥
श्रीभागवतींची योग्यता ॥ अनारिसी असे ॥९९॥
कृष्ण होता अश्वत्थतळीं ॥ तंव यादवीं मांडिली जळकेली ॥
सरस्वतीसागरमेळीं ॥ उन्मत्तपणें ॥१००॥
घेवोनि पाणीचीं कणसें ॥ तेणें पाडिलीं शिरें बहुवसें ॥
एकमेकाम पाडिती विलासें ॥ धरणीवरी ॥१॥
ऐसे आटले यादव सकळ ॥ एक उरला अनिरुद्धबाळ ॥
तया वज्रावेगळें यदुकुळ ॥ निमालें सर्व ॥२॥
ऐसा देखोनि अनर्थ ॥ दुःखें हरि जाहला निद्रिस्थ ॥
तंव चरण देखिला झळकत ॥ जरा पारधीयें ॥३॥
देखोनि पदपद्माचें किरण ॥ पारधी ह्मणे मृगवदन ॥
मग कानाडी वोढोनि संधान ॥ भेदिलें तेणें ॥४॥
आणि धांवत गेला त्वरित ॥ दृष्टीं पाहे तंव वैकुंठनाथ ॥
ह्मणोनि जाहला दुःखित ॥ अपराधभयें ॥५॥
मनीं परम शंकला कोळी ॥ परि नाभी ह्मणे वनमाळी ॥
तुज म्यां वधिलें रे वाळी ॥ येणेंचि उपायें ॥६॥
तें फेडावया देहऋण ॥ ह्मणोनि राखिला होता प्राण ॥
तरी तया संबंधें उत्तीर्ण ॥ जाहलों आतां ॥७॥
हा लोकां दाविला प्रबोध ॥ ऐसा आहे ऋणानुबंध ॥
येर्‍हवीं ममचरण अभेद ॥ भेदवे केवीं ॥८॥
असो स्वर्गा धाडिला अश्वरथ ॥ तंव आला वीर पार्थ ॥
कृष्णासि देखोनि मूर्छित ॥ जाहला तेव्हां ॥९॥
पार्थ ह्मणे गा अनंता ॥ उदरीं काय असे व्यथा ॥
हरि ह्मणे इच्छा तत्वतं ॥ गंगोदकाची ॥११०॥
मग तो वीरशिरोमणी ॥ पाताळ भेदोनि प्रथमबाणी ॥
आणिता जाहला पुण्यपाणी ॥ भोगावतीचें ॥११॥
तें दीधलें कृष्णाहातीं ॥ तंव हरिली अर्जुनाची शक्ती ॥
देवें निरवोनि सकळ स्थिती ॥ सांडिला देह ॥१२॥
परि अनारिसें ऋषिमातें ॥ स्पर्श केला धनुष्यातें ॥
तैं शक्ति हरिली गोपिनाथें ॥ अर्जुनाची ॥१३॥
मग तया अचेतना ॥ स्पर्श नसतां हुताशना ॥
ऊर्मीसंगें समुद्रजीवना ॥ भीतरीं गेलें ॥१४॥
आणिक असे पुराणांतरीं॥ वाहात गेलें पूर्वसागरीं ॥
तोचि स्थापिला ऋषेश्वरीं ॥ जगन्नाथ ॥१५॥
भागवतींचें अन्य मत ॥ अदृश्य जाहलें कृष्णतत्व ॥
परि हें नेणती समस्त ॥ लोक पैं ॥१६॥
मग गोपिका कृष्णवनिता ॥ पार्थें बैसविल्या रथीं समस्ता॥
तयां घेवोनि होय निघता ॥ मथुरापुरीसी ॥१७॥
तंव चोरीं लुटिला पार्थ ॥ ह्मणोनि धनुष्या घातला हात ॥
परि नुचले गांडीव सत्य ॥ तयालागीं ॥१८॥
ह्मणे तोचि मी धनुर्धर ॥ इंद्राचा आणिला कुंजर ॥
परि कृष्णाविणें अपवित्र ॥ जाहलों आजी ॥१९॥
मग पावला मथुरापुरी ॥ तेथें अवघ्या नेल्या सुंदरी ॥
हा असे पुराणांतरीं ॥ कथाभाग ॥१२०॥
जाहलें और्ध्वदैहिक समस्त ॥ राज्यीं बैसवोनि अनिरुद्धसुत ॥
अर्जुन हस्तनापुरीं जात ॥ तयेवेळीं ॥२१॥
तेणें कथिली धर्मासि कथा ॥ वैशंपायन ह्मणे गा भारता ॥
यदुवंश वाढला तो आतां ॥ सांगेन मी ॥२२॥
यादव आटले समस्त ॥ परि अनिरुद्धाचें होतें अपत्य ॥
तयासही वज्रनाभ ह्मणत ॥ सकळ लोक ॥२३॥
तो अर्जुनें केला मथुरापती ॥ आणि हस्तनापुरीं परिक्षिती ॥
ययातिवंश वाढला क्षितीं ॥ जंबुद्वीपीं ॥२४॥
आणि मेरुचे पाठारीं ॥ मदन असे वज्रपुरीं ॥
सांब गद पुत्रपौत्रीं ॥ नांदती ते ॥२५॥
त्वां मागां पुसिली कथा ॥ कीं यादवां नाहीं पिंडदेता ॥
तरि कृष्णवंश उभयतां ॥ पृथ्वीवरी असे ॥२६॥
राया करितां हरिकीर्तन ॥ महादोषांचें होत हरण ॥
श्रोतावक्ता दोन्ही जाण ॥ उद्धरती कीं ॥२७॥
आतां स्तबकाचे अंतावनीं ॥ ब्रह्मप्रळय वर्णील मुनी ॥
तें श्रवण कीजे सज्जनीं ॥ ह्मणे कृष्णयाज्ञवल्की ॥२८॥
इति श्रीकथाकल्पतरु ॥ प्रथमस्तबक मनोहरु ॥
श्रीकृष्णनिर्याणप्रकारु ॥ चतुर्दशोऽध्यायीं कथियेला ॥१२९॥
श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥ओंव्या ॥१२९॥