प्रतिलोम प्राणायाम

प्रति म्हणजे विरुध्द. हा प्रकार अनुलोमाच्या उलट आहे. यात पूरक आळीपाळीने एकेका नाकपुडीने घेतला जातो आणि उज्जायीतल्याप्रमाणे रेचक दोन्ही नाकपुडयांमधून सोडला जातो.

पध्दती
१. पद्मासन (चित्र क्र. १०४), सिध्दासन (चित्र क्र.८४) किंवा वीरासन (चित्र क्र.८९) यासारख्या कोणत्याही सुखकर आसनामध्ये बसा.
२. पाठ सरळ व ताठ ठेवा. डोके धडाकडे न्या. गळपट्टीच्या हाडामध्ये व उरोस्थीच्या वरील खोबणीत हनुवटी टेका. हा जालंधरबंध झाला.
३. डावा हात लांबवा. डाव्या मनगटाची मागची बाजू डाव्या गुडघ्यावर ठेवा. डाव्या हाताने ज्ञानमुद्रा करा. (पाहा पृ. २४४)
४. उजव हात कोपरापाशी वाकवा. तर्जनी व मधले बोट तळहाताकडे वळवून स्थिर ठेवा. अनामिका व करंगळी आंगठयाकडे न्या. (चित्र क्र.५९८)
५. उजवा आंगठा नाकाच्या उजव्या बाजूवर नासिकास्थीच्या लगतच खालच्या बाजूला ठेवा. अनामिका व करंगळी नाकाच्या डाव्या बाजूला नासिकास्थीच्या लगतच खालच्या बाजूस व नाकपुडीच्या मांसल वक्र भागाच्या जरा वर ठेवा.
६. अनामिका व करंगळी दाबून डावी नाकपुडी पूर्णपणे बंद करा.
७. उजव्य नाकपुडीची बाहेरची कड विभाजक उपास्थीशी समांतर येईल अशा बेताने काटकोनात ठेवले जाते.
८. उजवा आंगठा सर्वात वरच्या पेराशी वाकवला जातो, आंगठयाचे टोक विभाजकाशी काटकोनात ठेवले जाते.
९. आता आंगठयाच्या टोकाच्या नखाजवळच्या बाजूने उजव्या नाकपुडीच्या छिद्रावर दाब ठेवून संथ व दीघ पूरक करा. फुफ्फुसे पूर्णपणे भरा.
१०. नंतर उजवी नाकपुडी बंद करा. आता दोन्ही नाकपुडया बंद झालेल्या असतील.
११. मूलबंधात राहून (पाहा : पृ.२४९) ५ ते १० सेकंद आंतरकुंभक करा.
१२. उजवा हात खाली आणा. मूलबंध सोडा. उज्जातील्याप्रमाणे (क्र.२०३) संथ व दीर्घ रेचक करुन फुफ्फुसे पूर्णपणे मोकळी करा.
१३. उजवा हात पुन्हा नाकाकडे न्या. उजवी नाकपुडी पूर्णपणे बंद करा आणि डावी नाकपुडी अर्धवट उघडी ठेवून संथ व दीर्घ पूरक करा.
१४. फुफ्फुसे पूर्णपणे भरा.
१५. मूलबंधासह ५ ते १० सेकंद आंतरकुंभक करा. या व त्या नाकपुडीने पूरक केल्यानंतरचे आंतरकुंभक सारख्या कालावधीचे असावे.
१६. उजवा हात खाली आणा. मूलबंध सोडा. उज्जायीतल्याप्रमाणे संथ व दीर्घ रेचक करुन फुफ्फुसे पूर्णपणे मोकळी करा.
१७. येथे प्रतिलोम प्राणायामाचे एक आवर्तन पुरे होते.
१८. ५ ते ८ आवर्तने सलगपणे करा.
१९. नंतर शवासनात पडून राहा. (चित्र क्र.५९२)

परिणाम
या प्राणायामामुळे उज्जायी, नाडीशोधन आणि सूर्यभेदन या प्रकारांच्याच सारखे लाभ होतात.

इशारा
१. येथे पूरक हा रेचकाहून दीर्घ कालावधीचा असल्यामुळे, अनुलोमातल्याप्रमाणेच यातही श्वसनाच्या लयीत फेर होतो. प्राणायामाचा हा कठीण प्रकार प्रगत अभ्यासकांनीच करावा.
२. रक्तदाब, हृदयविकार व मज्जाविकार असलेल्या व्यक्तींनी हा प्रकार करु नये. कारण, त्याचा परिणाम अनर्थकारक होईल.