अध्याय ४७ वा - श्लोक ३१ ते ३५

आत्मा ज्ञानमयः शुद्धो व्यतिरिक्तोऽ‍गुणान्वयः । सुषुप्तिस्वप्नजाग्रद्भिर्मायावृत्तिभिरीयते ॥३१॥

शुद्ध बुद्ध नित्य मुक्त । निष्प्रपंच विकाररहित । त्यासि भूतगुणादि रूपत्व प्राप्त । हें अघटित सर्वत्र ॥१२॥
गुणी असोनि गुणातीत । कैसा म्हणाल शुद्ध शाश्वत । तरी अगुणान्वयपदें ख्यात । गुणीं न मिळत गुणसाक्षी ॥१३॥
ज्ञातृत्व अमळत्व संतोष । इत्यादि सत्वगुणोत्कर्ष । प्रकाशूनि स्वकाश । निःसंग उदास अस्पृष्ट ॥१४॥
रागतृष्णाप्रवृत्तिप्रचुर । इत्यादि राजस गुणविकार । आत्मसत्तायोगें सधर । आत्मा अविकार अनुस्यूत ॥४१५॥
प्रमाद अबोध जडता तम । इत्यादि तामास गुणसंभ्रम । वातशीतोष्णामाजि व्योम । दावी संगम असंगत्वें ॥१६॥
एवं गुणान्वयव्यतिरिक्त । ज्ञानस्वरूप आत्मा नित्य । म्हणाल अवस्थाप्रत्यय बहुत । तरी तो वृत्तांत अवधारा ॥१७॥
ज्ञानस्वरूप स्वसंवेत्ता । तरी प्राज्ञतैजसविश्वात्मा । इत्यादि प्रत्ययें पृथगवस्था । तैं स्वसंवेत्तृता केंवि घडें ॥१८॥
इये शंकेच्या परिहारा । ऐका साध्वी हो विचारा । मायाकार्यमनोविकाराम । माजि उभारा पृथक्त्वा ॥१९॥
मंचकशिबिकाअश्वयानीं । एकचि भूप पृथगासनीं । सेवितां तद्गत सेवकजनीं । पृथगभिमानी प्रत्यय ये ॥४२०॥
कीं बाल्य प्रागल्भ्य वार्धक्य । त्रिधा अनुभविता पुरुष एक । पृथक् प्रत्यय ते वार्ष्मिक । नहोनि नावेक प्रकाशी ॥२१॥
एवं आत्मा अवस्थाभेद । मायागुणकार्ययोगें विशद । प्रकाशी तो प्रत्ययानुवाद । येर्‍हवीं स्वतःसिद्ध शुद्धात्मा ॥२२॥
मुख्य बिंब जैं गगनीं लोपे । न लोपितां तैं प्रतिबिंब हारपे । तद्गतविकारचांचल्यकंपें । केंवि साटोपें वसिजेल तैं ॥२३॥
तैसें निरोधिलिया मन । विकार राहती तैं कोठून । तें व्यतिरेकें प्रतिपादन । दृष्टांत भिडवून दार्ष्टांती ॥२४॥

येनेंद्रियार्थान्ध्यायेत मृंषा स्वप्नवदुत्थितः । तन्निरुंध्यादिंद्रियाणि विनिद्रः प्रत्यपद्यत ॥३२॥

स्वप्नामाजि लटिका विषय । मनोविकारजनित होय । तैजस आत्मा सत्प्रत्यय । तद्विपर्यय जागलिया ॥४२५॥
जागृतिबोधें स्वप्न रोधे । बाधितवृत्तांतप्रत्यय नांदे । तद्वद्दीशिकोपनिषद्बोधें । विवर्त रोधे मिथ्यात्वें ॥२६॥
परंतु निद्रोत्थिता जैसें । लटिकें गतस्वप्न स्मरणीं गवसे । बाधितविषया मनोध्यासें । साचासरिसें अनुभविती ॥२७॥
अनिद्र अजड निरालस्य । तथापि उरे विषयाध्यास । आवरूं न शके तो ज्ञानास । भर्जितसस्य जेंवि नुगवे ॥२८॥
बाधितविषयाची अनुभूति । शरीरयात्रामात्रवृत्ति । परंतु निजात्मवंतांप्रति । आत्मप्रतीति अविरुद्ध ॥२९॥
तो तेव्हांचि कृतार्थ जाला । जैं स्वात्मप्रत्यय बोधो आला । तो हा निःसंशय दादुला । शुक बोलिला कीं हरि हो ॥४३०॥

एतदंतः समाम्नायो योगः सांख्यं मनीषिणाम् । त्यागस्तपो दमः सत्यं समुद्रांता इवापगाः ॥३३॥

तोचि मनोनिरोध कैसा । जेणें अपवाद दृश्याभासा । अंतःशब्दार्थें हा परिसा । पूर्णाभ्यासापर्यंत ॥३१॥
मनोनिरोधाचें फळ । अभ्याससमाप्तिपर्यंत अटळ । सम्यक आम्नाय वेदवित्कुशळ । जिज्ञास्य केवळ अवगमी तो ॥३२॥
ब्र्रह्मजिज्ञास्य ब्रह्मनिष्ठा । ब्रह्मप्राप्तीसि अनेक वाटा । म्हणसी तरी त्या एकवटा । होती चोहटा प्राप्तीच्या ॥३३॥
मनोनिरोध शेवटवरी । सम्यक म्हणिजे बरव्या परी । कोण्या एक्या मार्गें तर्‍ही । दृढनिर्द्धारें सुखदानी ॥३४॥
तेचि ऐका मार्गभेद । अष्टांगदियोग विशद । आत्मानात्म सांख्यबोध । त्याग तो प्रसिद्ध संन्यास ॥४३५॥
भवविरागें स्वधर्माचरण । सप्रेम विश्वास भक्ति प्रधान । एतन्निष्ठ तनुशोधन । तपोभिधान त्या म्हणिजे ॥३६॥
वासनानाश इंद्रियदमन । दमशब्दाचें हें व्याख्यान । सत्य म्हणिजे समदर्शन । सबाह्य शोधन तें शौच ॥३७॥
इत्यादि मार्ग पैं अनेक । परंतु फळप्राप्ति सकळां एक । बहुविध नद्यांचें जेंवि उदक । पावे ऐक्य समुद्रीं ॥३८॥
तेंवि आत्मप्राप्तिवेर्‍ही । मनोनिरोध कोण्हेपरी । जालिया संसृति उदयो न करी । हा निर्धारीं सिद्धांत ॥३९॥
ऐसें बोलोनि बल्लवींसीं । पुन्हा उद्धव म्हणे त्यांसी । तुमचें अभिप्रेत मानसीं । त्या गुह्यासि अवधारा ॥४४०॥
म्हणाल ब्रह्मविद्येच्या बोधें । आम्हां झकविलें कां मुकुंदें । आमुचीं करपलीं हृदयारविंदें । विरहवेधें कृष्णाच्या ॥४१॥
विश्वश्रियेसि भुलवणें । केलें जयाचिया लावण्यें । सनकादि मुक्तां गुणगणपूर्णें । केलीं बंधनें ध्यानमिसें ॥४२॥
ज्याच्या कारुण्यें संसृति । भक्ति प्रियतम पुढत पुढती । माजूनि अवतारांची पंक्ति । केली विश्रांति त्रिजगातें ॥४३॥
ज्याच्या आस्तिक्यें लटिका भव । साच मानोनि भ्रमले जीव । त्या भवसागरामाजि नाव । तारक नांव पैं ज्याचें ॥४४॥
त्या तुज विश्वसुंदरा हरि । आम्ही रतलों रानटा नारी । आतां विरहाच्या जोहरीं । केंवि मुरारि लोटिसी ॥४४५॥
आम्ही साहों न शकों विरह । ऐसा तुमचा अभिप्राव । यदर्थीं काय वासुदेव । वदला गौरव तें ऐका ॥४६॥

यत्त्वहं भवतीनां वै दूरे वर्ते प्रियो दृशाम् । मनसः सन्निकर्शार्थं मदनुध्यानकाम्यया ॥३४॥

ज्या कारणास्तव वियोग तुमसीं । करणें रुचला मम मानसीं । तुम्ही नेणां त्या गुह्यासी । वृथा खेदासि पावतसां ॥४७॥
अह्म म्हणिजे मी जो हरि । तुम्हांसि प्रियतम सर्वांपरी । तुमच्या नेत्रांपासूनि दुरी । मधुरापुरी माजि वर्तें ॥४८॥
याचें रहस्य ऐसें जाणा । सन्निध असतां घडे अवज्ञा । दूरी प्रेष्ठ तैं सप्रेम ध्याना । कारण माना मानिनी हो ॥४९॥
कन्या जाय सासुरवासा । माता भजान होय ध्यासा । खातां पितां घेतां ग्रासा । क्रिया अशेषा तन्निष्ठा ॥४५०॥
आणिका आळवी तिचेचि नांवें । दुचितीं उठे उदित खेंवे । तिचें स्वरूप ध्यानीं फावे । कृत्य आठवे तच्चरित ॥५१॥
त्याहूनि प्रेष्ठतमाच्या ठायीं । ध्यानें वृत्ति वेधती पाहीं । त्या ध्यानाचें कारण काई । ऐका तेंही हरि सांगे ॥५२॥
ध्यानें मनाचें आकर्षण । होतां होय मन उन्मन । वास्तव मत्प्राप्तिकारण । गुह्य संपूर्ण हें उमजा ॥५३॥
तिहीं श्लोकीं स्पष्टतर । हें निरूपी मुरलीधर । तुम्ही होऊनि सादर । परिसा समग्र चतुरी हो ॥५४॥

यथा दूरचरे प्रेष्ठे मन आविश्य वर्तते । स्त्रीणां च न तथा चेतः सन्निकृष्टेऽक्षगोचरे ॥३५॥

पितापुत्र परस्परीं । वियोगें वर्तत असतां दुरी । इतुकी न बाधी त्यां अवसरी । नारी अंतरीं जेंवि झुरती ॥४५५॥
अक्षगोचर सन्निकृष्ट । वर्तत असतां प्रियतम प्रेष्ठ । तैसा न वते स्नेहाभीष्ट । हा स्वभाव दुष्ट स्त्रियांचा ॥५६॥
जैसा दुरी प्रियतम असतां । तेथूनि उगंड नोहे चित्ता । ध्यानीं मानसीं तन्निष्ठता । अनुभव पुरता न मना का ॥५७॥
सामान्य स्त्रियांची हे रीति । ऐका मत्प्रेमाची उक्ति । जेणें निरसे पुनरावृत्ति । कैवल्यप्राप्ति मम विरहें ॥५८॥