श्यामची प्रकृती जरा बरी नव्हती . राम म्हणाला , " आज गोष्ट नाही सांगितलीस तरी चालेला . तू पडून रहा . "
" अरे आईची आठवण म्हणजे सकल दु : खहारी मलम आहे . भक्ताला देवाचे स्मरण होताच त्याचे दु : ख हरपते , तसेच आईचे स्मरण होताच माझे . आज आईची एक सुंदर आठवण आली आहे . बसा सारे . " असे म्हणून श्यामने सुरूवात केली .
" मित्रांनो ! मनुष्य गरीब असला , बाहेर दरिद्री असला , तरी मनाने त्याने श्रीमंत असावे . जगातील पुष्कळशी दु : खे ह्यदयातील दारिद्य्रामुळे उत्पन्न झाली आहेत . हिदुस्थानची बाहेरची श्रीमंती सारे जग नेवो ; परंतु भारतीय ह्यदयातील थोर व अतूट संपत्ती कोणी न नेवो म्हणजे झाले .
आमच्या घरी मथुरी म्हणून एक कांडपीण होती . कोकणात घरोघर वाहीने पुरलेले असते . घरी भात असते . हे भात कांडून तांदूळ करावे लागातात . हे काम करण्यास येणार्‍या बायकांना कांडपिणी म्हणतात . घरोघरच्या कांडपिणी ठरलेल्या असतात व वंशपरंपरा कांडपाचे काम करावयास त्या येतात .
जणू वतनच ते . आमच्याकडे मथुरी , गजरी , लक्ष्मी अशा दोनतीन कांडपिणी होत्या . मथुरीचा मुलगा शिवराम हा आमच्याकडे काम करावयास होता , तो लहान होता . दहाबारा वर्षांचा असेल .
मथुरी उन्हाळ्याच्या दिवसात आम्हास पिकलेली करवंदे , अळू , वगैरे आणून द्यावयाची पिकलेली काळीभोर करवंदे म्हणजे गरीब कोकणातील द्राक्षेच ती . अळूसुध्दा गोड फळ आहे . त्याचा रंग तपकिरी असतो . आत जाड बिया असतात . मथुरीच्या घरीच आळ्वाचे झाड होते व त्यावरचे अळू फार गोड असत . गरीब माणसे नेहमी कृतज्ञ असतात . कधी पानफूल देऊन , कधी फळ देऊन ती कृतज्ञता प्रकट करतात . कृतज्ञताबुध्दीसारखी थोर व सुंदर वस्तू या पृथ्वीवर अन्य नाही .
" का ग गजर्‍ये , आज मथुरी नाही आली वाटतं कांडायला ? ही दुसरी कोण आली ?" आईने विचारले .
गजरी म्हणाली , " मथुरीला ताप आला आहे . मथुरीने या चंद्रीला पाठविले आहे ."
आपणास कामावर जाता न आले तर दुसर्‍या कोणाला तरी ते करावयास पाठवून ते काम अडू न देणे ही कर्तव्यबुध्दी त्या गरीब मोलकरणीतही होती .
" बराच आला आहे का ताप ? " आईने विचारले .
इतक्यात मथुरीचा मुलगा शिवराम आला व म्हणालो , " श्यामची आई ! माझ्या आईला आला आहे ताप . तिला बरे वाटले म्हणजे येईल कांडायला , तोवर ही चंद्र येत जाईल ."
" बरे हं " आई म्हणाली शिवराम काम करण्यास निघून गेला . कांडपिणीने भात मोजून घेतले . आई कांडण घालून धुणी घेऊन विहिरीवर गेली .
दुपारी बाराएक वाजता आमची घरातील जेवणे झाली . शिवराम घरी जातो म्हणून सांगायला आला . " गुरांना पाणी घातलेस का , शेण वगैरे त्यांचे ओढून ठेवलेस का ? नाही तर गुरे पायांनी तुडवितील व त्यातून बसतील , गवत घालून ठेव . " आई त्याला सांगत होती . शिवराम म्हणाला , " सारे केले आता मी जातो . " थांब शिवराम . इकडे ये जरा . आई घरात गेली व केळीच्या पानावर कढत भात व लिंबाच्या लोणच्याची फोड असे घेऊन आली . एका लहानाशा गंजात तिने ताक आणिले . " शिवराम हे तुझ्या आईला हो . म्हणावं लौकर बरी हो " असे म्हणून त्याला ते सारे देऊन आई घरात गेला . शिवरामाने पानासकट तो भात आपल्या रूमालात बांधून घेतला व हातात गंज घेऊन तो घरी गेला .
तिन्हीसांजा झाल्या . आमची शाळा सुटली होती . परवच म्हणत होतो आम्ही . " गजर्‍ये ! ती समई कोंड्याला पुसून नीट लख्ख करून ठेव . " आईने सांगितले . आमच्या घरात रात्री देवाजवळ नंदादीप असे . कांडणाच्या दिवशी समई पुसावयाची असा रिवाज असे . भाताच्या कोंड्याला पुसल्याने समई स्वच्छ होते . गजरी समई पुसू लागली . आई कांडण मोजून घेऊ लागली . कांडपिणीस कण्या , धापट वगैरे देण्यात आले . धापट म्हणजे तांदूळ सडताना जो बारीक कोंडा पडतो तो . कांडपिणी निघून गेल्या .
शिवरामाने झाडांना पाणी घातले , गुरांची दुधे काढली . आईने गाईचे दूध काढले . शिवराम घरी जावयास निघाला . सायंकाळी आईने मला गवती चहा आणून ठेवण्यास सांगितले होते . तुळ्शीत आले पुरलेले होते . त्यातील आले उकरून काढले . आई शिवरामाला म्हणाली , " शिवराम , हा गवती चहा घेऊन जा . हा आल्याचा तुकडा घे . घरी काढा करा ; त्यात चार धने व पिपळाचे पान टाका व कढत कढत आईला द्या . मग पांघरूण घाला , म्हणजे घाम येईल व मोकळी होईल . थांब हो दोन खडीसाखरेचे खडे पण देते . " असे म्हणून आई घरात गेली व खडीसाखर घेऊन आली . शिवराम सारे घेऊन निघाला .
मथुरेने शिवरामाला विचारले , " शिवरामा ! हे कोणी दिले ?"
शिवराम म्हणाला " श्यामच्या आईने ."
मथुरी म्हणाली , " देवमाणूस आहे माउली . सार्‍यांची काळजी आहे तिला . " मथुरीने रात्री तो गवती चहा घेतला , तरी तिला घाम आला नाही . तिचा ताप निघाला नाही . सकाळी शिवराम पुन्हा कामावर आला .
" शिवराम ! तुझ्या आईचे कसे आहे ?" आईने विचारले .
" कपाळ लई दुखते सारखे ठणकते ; अक्षी कपाळाला हात लावून बसली आहे . रात्री झोपबी नाही ," त्याने सांगितले .
" बरे आज दुपारी जाशील तेव्हा सुंठ व सांबरशिंग देइन , ते उगाळून तिच्या कपाळास चांगला लेप द्या , म्हणजे बरे वाटेल , " आई म्हणाली .
तो जो आपल्या कामात दंग झाला . शिवराम गोठा झाडू लागला . शेणाच्या गोवर्‍या घालू लागला . आई भाजी वगैरे चिरू लागली .
दोन प्रहर झाले . शिवराम आदल्या दिवसाप्रेमाणे आंब्याएवढा भात , लोणच्याची फोड घेऊन निघाला . सुंठ व सांबरशिंग आईने त्याच्याजवळ दिले . सांबराचे शिंग औषधी असते असे म्हणतात . सुंठ , वेखंड , सांबरशिंग यांचा ओढा कपाळाला दिला तर डोके दुखणे रहाते . इतरही कोठे दुखत असेल तर याचा लेप देतात .
काही दिवसांनी मथुरी बरी झाली , ती फारच खंगली होती . अशक्त झाली होते ; परंतु ती कामावर येऊ लागली . पंधरावीस दिवस ती कामावर आली नव्हती . ती कांडावयाला आलेली पाहून आई म्हणाली , " मथुर्‍ये ! किती ग वाळलीस तू ! कांडण होईल का तुझ्याकडून ?"
मथुरी म्हणाली , " बसत उठत करू कांडण . इतके दिवस अंथरूणावर पडून खाल्ले , पुरे आता ; हिड्ती फिरती आता झाली आहे . चार दिवसांनी होईल धडधाकट ! आई ! तुमची माया असली म्हणजे काय उणे आहे आम्हाला ?
आई म्हणाली , " अग सारी देवाची कृपा . आम्ही किती एकमेकांना पुरणार ! बरे पण , मुलांच्या भात झाला आहे . तूही चार घास खा त्यांच्याबरोबर , म्हणजे कांडायला जरा शक्ती येईल . दुपारी आज येथेच जेव पोटभर , ऐकलेस ना ?"
त्या दिवशी आमच्याबरोबर मथुरीही सकाळचे जेवली . मथुरीच्या तोंडावर त्या वेळेस केवढी कृतज्ञता होती !
ती मथुरी आता म्हातारी झाली आहे . मी एखादे वेळेस कोकणात गेलो तर मथुरीला भेटावयाला जातो . तिच्या तोंडावर सुरकुत्या पडल्या आहेत . तरीही एक प्रकारची प्रसन्नता व वत्सलता तिच्या तोंडावर दिसते . मी जाऊन पाया पडतो तर ती म्हणते , " अरे हे काय श्याम ! " तिला माझ्या आईची आठ्वण येते व ती म्हणते , " श्याम ! तुझी आई असती तर तुला असा सडफटिग न राहू देती . तुला लगीन करावायला लावलं असतं तिनं . मेली बिचारी लौकर . सार्‍यांवर तिचा लोभ . "
अशी प्रेमळ व दयाळू आई मला मिळाली होती .