ग्रामगीता - अध्याय सत्ताविसावा

॥ श्रीगुरूदेवाय नम: ॥

मूर्तिपूजा नामजप । यांचीं मूळतत्त्वें उज्जवलरूप । परंतु त्यांचा विपर्यास खूप । जाहला लोकीं ॥१॥
देवीदेव दिसती जिकडे तिकडे । सांदी-बिदींचे गोटे खडे । कोणी न बघती तयांकडे । आवडीने ॥२॥
नेमकी प्रभावशाली मूर्ति । जी बघतांचि देई स्फूर्ति । होईल तात्त्विकतेची पूर्ति । ऐसी दिसे क्वचितचि ॥३॥
तेथेहि भाविकतेचा अतिरेक । जेणें बुध्दिमान होती नास्तिक । म्हणती हा गोंधळ असे घातक । भक्तीच्या नांवें ॥४॥
मूर्ति जयाचें स्मारक । त्याच्या गुणाकर्मांची नाही भूक । मूर्तीच देव ठरवोनि लोक । करिती अति वेडेचार ॥५॥
कोठे काकडआरती शेजारती । चाले पंचपदी पूजा पोथी । नाही शिस्त गांभीर्य शांति । सात्विक वृत्ति स्फुरेचि ना ॥६॥
एक जाती एक येती । मधेच वाकडे उभे राहती । फुलें अक्षता कशाहि फेकती । मंत्रपुष्पांजलीच्या ॥७॥
नगारा जातो एकीकडे । टाळ-घंटयांचा गोंधळ उडे । टाळया कसल्या, गारपीट पडे । ऐसेंचि वाटे ॥८॥
असल्या बाजाराने कांही । उपासनातत्त्व साधत नाही । तेथे शिस्त शांति सात्विकता येई । तरीच लाभ सर्वांसि ॥९॥
याचसाठी सामुदायिक प्रार्थना । हा मार्ग दाविला जना । हीच आजची उपासना । सर्वांचिया हिताची ॥१०॥
श्रोतीं विचारिला होता प्रश्न । पंथ भेद मिटाया उपाय कोण ? कैसें राहील ग्रामजीवन । एकजुटीचें ? ॥११॥
नाना पंथ असती गांवीं । भिन्न देव-पूजक वैष्णव-गोसावी । नाना जाती-जमाती एकत्वीं । कैशापरीं वागतील ? ॥१२॥
त्यासीहि सामुदायिक प्रार्थना । हाचि उपाय असे जाणा । जेथे धर्म-पंथ-संत-देव नाना । एकासनीं विराजती ॥१३॥
हा झरा राहिला नित्य शुध्द । तरि गांव होईल सदा सुबुध्द । आणि सामुदायिकतेने समृध्द । सर्व प्रकारें ॥१४॥
यावरि श्रोतीं प्रश्न केला । कैसें करावें सामुदायिक प्रार्थनेला ? जेणें सामुदायिकता गांवाला । प्राप्त होय ॥१५॥
सदभावें गांवांतील जन । करोनिया एक मन । कैसे करितील कार्य पूर्ण । सामुदायिक प्रार्थनेचें ? ॥१६॥
प्रार्थनीं कोणता देव योजावा । जो सर्वांसीच मान्य बरवा ? गांवाचा जेणें समन्वय व्हावा । कैसा ठेवावा पाठ तेथे ? ॥१७॥
मित्रा ! ऐकिले तुझे प्रश्न । तूं बोललासि विचार करून । वेगळेपणाची आहे अडचण । गांवोगांवीं सर्वांच्या ॥१८॥
वस्तुत: छोटीं देव-देवळें । वगळोनि सर्वांनी एके वेळे । एकाच देवुळीं जमावें भावबळें । प्रशांत ऐशा ॥१९॥
विसरोनि आपुला वेगळेपणा । करावी तेथे उपासना । परि हें नये बहुतांच्या मना । म्हणती आमुचें तेंचि थोर ॥२०॥
अनेक मंदिरें अनेक देवता । विचारें लोकां न पटे एकता । त्यांतूनि एक निवडाल कोणता । प्रश्नचि पडे ॥२१॥
हाचि प्रश्न संतांपुढती । पूर्वीहि होता जंव पंथ लढती । म्हणोनीच विठ्ठल ब्रह्ममूर्ति । ठेविला त्यांनी सर्वांपुढे ॥२२॥
सर्व पंथांच्या संतसज्जनीं । केली एकी तये स्थानीं । ज्ञानप्रेमज्योति पेटविली भुवनीं । महाराष्ट्राच्या ॥२३॥
बंगालीं तामस भक्तिप्रथा । सुधाराया उजळिली कृष्णकथा । चैतन्यप्रभूने भाविकां-पंडितां । विविध पंथां एक केलें ॥२४॥
धकाधकीचा काळ पाहिला । संतीं उपास्यांत बदल केला । तुलसीदासें रामदासें दाविला । राम कोदंडधारी ॥२५॥
यापरी देश-कालप्रसंगें । संघटनकेंद्र निवडावें लागे । आजच्या काळीं जुळवाया धागे । कोणतें रूप निवडावें ? ॥२६॥
याचा मागे मीं विचार केला । अधिकाधिक अनुभव घेतला । शेवटीं निश्चयाने निवडला । गुरुदेव माझा ॥२७॥
मीं जरी ’ गुरुदेव माझा ’ म्हटला । तरी तो नव्हे माझाचि भला । तो सर्व प्राणिमात्राचा झाला । कल्याणकारी ॥२८॥
त्यास नाही पंथपक्ष । सर्वदेशी तो सर्वसाक्ष । सर्व देवादिकांचा अध्यक्ष । सदगुरुराजा ॥२९॥
त्यासि सर्वचि मानव सखे । देश-विदेशींचे एकसारखे । नाही धर्म भिन्न त्यांचे निके । एकचि सत्य सर्वांमाजीं ॥३०॥
जैसा आत्मा नाही भिन्न झाला । तैसाचि गुरुदेव संचला । कोणी आकाशाचा तुकडा पाडिला । ऐसें नाही ॥३१॥
सत्य सर्वांचेंचि सत्य असतें । असत्य तें असत्यचि होतें । तैसेचि गुरुदेव सर्वांचे ते । एकचि राहती सर्वस्वी ॥३२॥
वैदिक असो वा त्याहूनि इतर । सर्वचि पंथीं गुरुदेवाचा आदर । इस्लाम, ख्रिस्तादि धर्मींहि थोर । गुरुदेव-भक्ति ॥३३॥
पंथ-प्रचारक गुरु वेगळे । त्यांत असतें द्वैताचें काळें । स्वतंत्र अनुभवी गुरु निराळे । ते पावती ज्ञानयोगें ॥३४॥
गुरु हाडामासांचा नोहे । गुरु नव्हे जाति-संप्रदाय । गुरु शुध्द ज्ञानतत्त्वचि आहे । अनुभवियाचें ॥३५॥
हें ज्ञान ज्यासि लाभलें । ज्याचें मन विश्वाकार झालें । पंथ-पक्ष-धर्म संपले । ज्याच्या ठायीं सर्वचि ॥३६॥
तो सर्वाचा झाला सखा । मानवमात्राचा पाठीराखा । कोणत्याहि भाषेने पारखा । तरी पावे तयासि ॥३७॥
करी सदभावना उत्पन्न । दीनदु:खितांचें पालन । मलीन मार्गाचे करी खंडण । कायावाचामनाने ॥३८॥
म्हणोनीच थोरांनी कथिलें । गुरुचि ब्रह्मा विष्णु झाले । महेश्वरहि गुरुचि बोलिले । याच सामर्थ्यें ॥३९॥
गुरुचि साक्षात ब्रह्म कथिला । सर्वांस व्यापोनि गुरुचि उरला । ऐसा देव म्हणोनि प्रार्थिला । गुरुदेव माझा ॥४०॥
महापुरुष वेगळाले । परि गुरुत्वीं मिळोनि गुरुचि झाले । व्यक्तिपण धर्मपणहि मुरालें । गुरु-स्वरुपीं ॥४१॥
त्याचें पूजन गंधाने नोहे । त्याचें मंदिर विशाल आहे । विशालतेला मर्यादा राहे । परि गुरु त्याहुनि अमर्याद ॥४२॥
भूमंडळ ज्याचें क्षेत्र पूर्ण । सर्व पृथ्वी जयाचें आसन । चंद्रसूर्य नंदादीप जाण । गुरुदेवाचे ॥४३॥
त्यांतचि धर्म-पंथ सामावती । तोचि वेष्टिला सर्वांभवती । त्याचेवांचूनि नाही रिती । जागा कोणी ॥४४॥
त्याचें ज्ञान झालिया जीवा । कोठे द्वेष-कलह-हेवा ? सुखशांतीचा लाभे विसावा । सर्वांठायीं ॥४५॥
म्हणोनि हेंचि व्हावया ज्ञान । विशाल मनें रचिलें साधन । सामुदायिक प्रार्थनेचें स्थान । सामुदायिकपणास्तव ॥४६॥
तेथे सामुदायिक देव कल्पावा । पुढे कार्यातचि अनुभवीत जावा । मग विश्वाकार पहावा । गुरुदेव माझा ॥४७॥
हें झालें गुरुदेवांचें वर्णन । आता ऐका प्रार्थना-साधन । गांव व्हावया उन्नत पूर्ण । तैसेंचि स्थान शोधावें ॥४८॥
विशाल मंदिर या गुरुदेवचौक । जेथे बसतील जन सकळीक । महिला, पुरुष, मुले भाविक । सदभावाने सायंकाळीं ॥४९॥
प्रथम अधिकारी सेवकाने । घेवोनि हातामाजीं झाडणें । त्वरित करावें मैदान निर्दळवाणें । प्रार्थनेसाठी ॥५०॥
येतां प्रत्येक गुरुवार । जाऊनि फिरावें घरोघर । बोलवावी प्रार्थनास्थानीं सत्वर । जनता सारी ॥५१॥
आईबाई सकळ सज्जन । मुलेबाळें वृध्द-तरुण । देवोनिया निमंत्रण । बोलवावे प्रार्थनेसि ॥५२॥
गांवीं सर्वांसि निरोप द्यावा । परस्परें समाज सारा जुळवा । येतांना घोंगडी गोणपाट आणावा । आपापला म्हणोनि ॥५३॥
सकळांनी करावी बिछायत । सर्वांना रांगेंत बसवावें शांत । सदभावना वाढे सकळांच्या मनांत । प्रार्थनेची ॥५४॥
सात्विक असावें वातावरण । अतिशांत ऐसें गंभीरपण । सर्वांनी करावें बंद संभाषण । तया स्थानीं ॥५५॥
आधी पुढे मांडावें अधिष्ठान । त्यावरि आच्छादावें सुंदर आसन । आपुल्याच गांवीं केलेलें पूर्ण । कलाकुसरीने खादीचें ॥५६॥
वरि ठेवावा तकिया साजिरा । जैसा कोणी बसतोच आसनीं बरा । दिसावा ऐसा मोहक पसारा । सात्विकतेचा ॥५७॥
जवळचि बसावे सूचक, गायक । तिसरे भाषण देणारे भाविक । दुसर्‍या बाजूने पुजारी, पाठक । नामधून म्हणावया ॥५८॥
ऐसा प्रार्थनेचा संच झाला । चहुबाजूंनी सेवकगण बसला । पाठीमागे संरक्षक दिसला । उभा तेथे ॥५९॥
तयाचें काम शांतता राखणें । भोवताली गलबला थांबवणें । सर्वांना शिस्तीमाजीं बसवणें । हळुवारपणाने ॥६०॥
जे कोणी येतील मागाहून । त्यांना बसवावें क्रमाने पूर्ण । मग करावें घंटीवादन । दोनचि ठोके ॥६१॥
उभा राही अधिष्ठानापुढे पुजारी । लावी शांतिने धूपदीपिका बरी । मग सूचक उभा राहतो सामोरी । सूचना द्याया प्रार्थनेची ॥६२॥
सर्वामिळोनि पाठ करवी । एकस्वरें शांतता भरवी । ऐसी प्रार्थना लावील चवी । अंत:करण मोहावया ॥६३॥
सहज लागेल तिकडे ध्यान । ऐसें चालावें प्रार्थनीं गायन । पुढे होईल नामस्मरण । गुरुदेवाचें ॥६४॥
ज्यांत असेल कुणीहि नाम । निवारोनि भेदभ्रम । सर्व धर्मी भाव सम । राखावया सर्वांचा ॥६५॥
हें संपतां भाषणासाठी । देईल सूचक सूचना ओठीं । मग भाषणाधिकारी शेवटीं । देईल भाषण सदभावें ॥६६॥
" आपण सर्व एकचि आहों । मग भिन्नपण कासया पाहों ? सर्वांशीं सहकार्य करा हो ! कुटुंबापरी ॥६७॥
मानव विश्वकुटुंबाचा घटक । ऐसें समजोनि वर्तावें सम्यक । शक्ति द्यावया प्रार्थावी भाक । शक्तिवंतापुढे ॥६८॥
सर्व संत एकचि असती । सर्व देव एकचि निश्चितीं । सर्वांचे संदेश ऐकतां पावती । एकचि तत्त्व सर्वहि ॥६९॥
म्हणोनि सर्वांनी सहकार्य करावें । जैसें ज्याकडोनि बनेल बरवें । संसारा स्वर्गासमान बनवावें । आपुल्यापरीं ॥७०॥
हेंचि सांगावें प्रार्थनेवरि । यांतचि आहे सेवा ईश्वरी । याहूनि भिन्न नाही कुसरी । परमार्थाची " ॥७१॥
हें भाषण  झालिया पूर्ण । मग शान्तिपाठ सर्वांनी करोन । करावें एकनिष्ठेने नमन । एकाच पध्दतीने ॥७२॥
सूचकाने सूचना द्यावी । सर्व मंडळी उभी करावी । जयजयघोषें दूमदुमवावी । ऊर्वि अवघी ॥७३॥
गुरुदेवाचा जयजयकार । त्यांत ये सर्वदेवनमस्कार । ऐसें प्रार्थनेचें तत्त्व सुंदर । बोलिलों तुम्हां ॥७४॥
चौकीं प्रार्थना संपल्यावरि । आपापली घोंगडी पासोडी बरी । उचलूनि न्यावी आपुल्या घरीं । सेवा पुरी करोनिया ॥७५॥
येथे प्रार्थनापाठ नाही बोलिला । तो विषय अन्य ग्रंथीं आला । म्हणोनि येथे नाही विवरिला । पहावा ’ सक्रियपाठीं ’ ॥७६॥
मित्रहो ! ऐका माझें वचन । जरि व्हावें वाटे गांवाचें कल्याण । तरि सामुदायिक प्रार्थना-साधन । सोडूं नका कधीहि ॥७७॥
एवढें अनुभवें सांगोनि ठेवितों । प्रार्थनाच मी गांवाचें धन समजतों । यानेच स्वर्ग मोक्षहि पावतो । समाज अपुला ॥७८॥
आमचा देव समाजीं वसतो । समाजाकरितां सर्व करतो । सर्वांस व्यापूनि राहतो । प्रार्थनेच्या आसनीं ॥७९॥
तो भेटतो जनकार्यांनी । आम्ही केली प्रार्थना म्हणोनि । भरली भावना आत्मा ओतोनि । प्रार्थनीं या ॥८०॥
आपण होता प्रश्न पुसला । म्हणोनि ऐसा विस्तार केला । प्रार्थनीं तल्लीन होतांचि देव कळला । विशाल स्वरूपी ॥८१॥
त्या मूलतत्त्वाचा जो अनुभव । ज्ञानगम्य विश्वात्मक देव । तोचि मानिला गुरुदेव । प्रार्थनीं आम्ही ॥८२॥
त्या गुरुदेवाच्या अधिष्ठानावरि । मूर्तीच हवी असेल जरि । कल्पावी आपापल्या इच्छेपरी । कोणत्याहि देवाची ॥८३॥
देव गुरुदेवांत सामावले । भक्त तेवढे प्रार्थनीं एक झाले । मानवतेचें मंदिर उघडलें । विश्वामाजीं या रूपें ॥८४॥
एकाची प्रार्थना अनेक मिळाया । अनेकांची प्रार्थना अनंत कळाया । अनंत तत्त्वीं एकत्व पावावया । प्रार्थना आहे ॥८५॥
हें समजोनीच हा मार्ग धरिला । आदर द्याया भिन्नधर्मपंथांला । पूज्य मानावया सर्व संतांला । प्रार्थनेमाजीं ॥८६॥
यासाठी व्यापक प्रार्थना मांडली । उपासकांची वेली गुंफली । कळावया सर्व धर्मांची खोली । मूळरूपें ॥८७॥
वेदउपनिषदांची प्रार्थना । ’ सुख हो सर्वचि प्राणीजना ’ । सर्वांची उन्नति हीच धारणा । प्रार्थनेमाजीं ऋषींची ॥८८॥
येशूख्रिस्ताने प्रार्थना केली । सर्वांसाठी शांति मागितली । सहनशक्तीची देवता पावली । तयालागी ॥८९॥
महंमदाने केली प्रार्थना । विखुरला इस्लाम कराया शहाणा । संघटित केलें त्याने स्वजना । तया काळीं ॥९०॥
पावित्र्य शिकविलें झरतुष्ट्राने । संयम शिकविला महावीराने । अहिंसक संघ वाढविला बुध्दाने । प्रार्थनेद्वारें ॥९१॥
संतांचें नामसंकीर्तन । तें सामुदायिक प्रार्थनेचेंचि रूप जाण । सर्व देव-स्मरणें करोनि संघटन । दिलें ज्ञान सर्व जना ॥९२॥
कलियुगीं भक्ति-महिमान । भजन आणि नामसंकीर्तन । यज्ञांत श्रेष्ठ नामजपयज्ञ । प्रार्थनेंते आलें तें सारें ॥९३॥
मूर्तिउपासना आणि ध्यान । नवविधा भक्तीचा सार पूर्ण । प्रार्थनीं सर्वचि साधे साधन । सर्व जनांसि ॥९४॥
शिस्त, शांति, गांभीर्यादि गण । उठण्या-बसण्या-बोलण्याचें ज्ञान । लाभे मानव्याचें शिक्षण । प्रार्थनेमाजीं ॥९५॥
प्रार्थना मानव्यशिक्षणाची शाळा । ग्रामसंस्कृतीचा मुख्य जिव्हाळा । भेदकल्पना जाती रसातळा । प्रार्थनेच्या मुशीमाजीं ॥९६॥
’ सर्वचि आपण बंधुजन ’ हा भाव वाढ घे मनोमन । गांवाची स्वर्गीयता असे अवलंबून । याचवरि ॥९७॥
सकळांस कळाया ही संस्कृति । उपदेश द्यावा प्रार्थनेअंतीं । ही नित्य ठेवावी चालीरीति । गांवीं आपुल्या ॥९८॥
ही प्रार्थना गांवीं राही जागती । तरि जिवंत राहील गांवसंस्कृति । सामुदायिकतेची दीपज्योति । प्रकाशेल सर्वकाळ ॥९९॥
विश्वीं होऊं शकेल शांतता । तेथे गांवाची कोण कथा ? सामुदायिक प्रार्थनाच करील एकता । नित्यासाठी, तुकडया म्हणे ॥१००॥
इतिश्री ग्रामगीता ग्रंथ । गुरु-शास्त्र-स्वानुभव संमत । कथिलीं प्रार्थना ग्रामोध्दारार्थ । सत्ताविसावा अध्याय संपूर्ण ॥१०१॥

॥ सदगुरुनाथ महाराज की जय ॥
*
" तो परमपिता परमेश्वर एक आहे; आपण सर्व त्यांची लेकरें आहोंत. आपणापेक्षा कोणालाहि कमी लेखूं नका. आपणावर कसोटीचा प्रसंग येऊं नये म्हणून उठा, त्याची प्रार्थना करा. तुम्ही सर्वांना प्रेम द्याल तरच ईश्वराच्या प्रेमास पात्र व्हाल. "
---प्रभु येशू ख्रिस्त