ग्रामगीता - अध्याय आठवा

॥ श्रीगुरूदेवाय नम: ॥
एक साधुवेषी मजशीं बोले । आमुचे आचरण जरी भलें । परि लोक दुसर्‍यांनी दिपविले । न ऐकती ते ॥१॥
वाईटाकडे सहज प्रवृत्ति । अनेक प्रलोभनें दुष्टांचे हातीं । आम्रतरु मेहनतीनेहि न जगती । गवत वाढे न पेरतां ॥२॥
ऐसा अनुभव मज आला । सांगोनीहि न पटे जनतेला । वाटे काय करावें याला । ऐकती ना हे वेडे जन ॥३॥
म्हणोनि प्रार्थना करितों साहेबासि । त्यांनी करावें कायद्यासि । जनता उध्दारावी हवी तैसी । दंड कैद करोनि ॥४॥
ऐकतांचि त्याचें वचन । म्हणालों मग सरकारचि झाला भगवान । कासया करिशी देवाचें भजन ? पुजावे जोडे साहेबाचे ॥५॥
वास्तविक संताचे सांगणें प्रेमाचें । सरकारचें सांगणें दंडुक्याचें । जरी पर्यायाने दोघांचें । एकचि ध्येय पाहतां ॥६॥
यांत दमनाने लोक भिती । तेवढयापुरती नीट वागती । आणि मार्ग काढोनि पापें करिती । कोटयानुकोटी ॥७॥
तैसें नाही साधुसंतांचें । त्यांचें बोलणें आपुलकीचें । एकदा विचार पटले त्यांचे । लोक मरेतों न विसरती ॥८॥
साधूंनी देवासि प्रार्थावें । सकळ जनासि बोधीत जावें । ऐसें आहे साधन बरवें । साधुसंतांचें ॥९॥
पूर्वी प्रचारक साधु म्हणोन फिरती । गांवोगावी लोकां जागविती । ’ आलख ’ म्हणोन पाहरा देती । घरोघरीं अरुणोदयीं ॥१०॥
त्यांचें प्रेमचि कार्य करी । लोक उठती नित्यनेमावरि । राहणें टापटिपीचें बाहेरी । अंतरी निर्मळपणा ॥११॥
कथाकीर्तनादिकांच्या योगें । पापभीरुता अंगी वागे । तेणें कायद्याविणहि सुमार्गे । जाती बहुजन ॥१२॥
जगीं कांही लोक अज्ञानी । ते दुसर्‍याऐसी करिती करणी । थोरांचें आदर्श जीवन म्हणूनि । पाहिजे अनुकरणास्तव ॥१३॥
कांही लोक चिकित्सक । विचार पटतांचि वागती चोख । त्यासाठी उत्तम विवेचक । प्रचारक पाहिजे ॥१४॥
कांही लोक प्रलोभनीं पडले । लाभ असेल तेंचि घेती भलें । त्यांना स्वर्गसुख पाहिजे दाविलें । दुःखें निवारूनि सेवकांनी ॥१५॥
परंतु भयावांचोनि कांही लोक । न ऐकतीच बोध सम्यक । दंडाविण जैसे पशु देख । न चालतीच योग्य मार्गें ॥१६॥
त्यांना हित कोणीं शिकवावें ? कोणीं मूर्खांचें हृदय धरावें ? म्हणोनि सत्तेने सरळ करावें । ऐसा मार्ग वाढला ॥१७॥
साम दाम दंड भेद । राजनीति ही बहुविध । कायद्याच्या आधारें शुध्द । करूं पाहे जनलोकां ॥१८॥
कायद्यानुसार गांवरचना । कायद्यापरी करावें वर्तना । कायद्यानुसारचि जना । सहाय्य द्यावें परस्परें ॥१९॥
जो करील कायदाभंग । त्यासि दंड द्यावा लागवेग । यासाठी नेमावा लागे मग । राजा सत्ताधीश मुखंड ॥२०॥
परि राजा हा विष्णु-अंश बरवा । ऐसा लोकीं करावा गवगवा । तेव्हाचि कायदा त्याचा चालावा । यांतहि आले प्रचारतंत्र ॥२१॥
देश हा देवचि पवित्र । कायदा त्याचें व्यवस्थासूत्र । तें न पाळतां पातक थोर । प्रचारतंत्र आवश्यक ॥२२॥
सत्ता, कायदा, ध्वजावरि श्रध्दा । प्रचारेंचि निर्माण होई सदा । त्याविण नुसतें भय सर्वदा । नियमयुक्त न ठेवी ॥२३॥
उलट राजाभयादि नसून । लोकांत प्रचार होतां पूर्ण । आत्मसाक्षीने वागती जन । उत्तम हाही अनुभव ॥२४॥
तैसेंच कायद्याची चुकवोनि रेषा । किती करिती पापें नित्यशा । परि विचार भिनतां प्रचारें सहसा । पाऊल न पडे वाममार्गीं ॥२५॥
सारांश सत्तानामेंहि राज्य करी । प्रचारचि सर्व जीवनावरि । सत्ता देहासचि बंधनकारी । अंधभिकारी कायदा ॥२६॥
प्रचार मनावरि संस्कार करी । तो संस्कार अंतरी बाहेरी । राज्य करोनि मानवा सुधारी । गांव करी तीर्थचि तो ॥२७॥
हें सत्तेने कधीच नव्हे । उलट चुकारासि लाभ पावे । गरीब सज्जन उगीच मरावे ।ऐसेंहि होतें ॥२८॥
सत्तेने जे कायदे केले । त्यांचे फायदे मुजोरांनी घेतले । आणि दुबळे भोळे मागेच राहिले । ऐसें झाले आजवरि ॥२९॥
म्हणोनि कायदाचि नव्हे सर्वकांही । प्रचाराऐसें श्रेष्ठ नाही । सर्वांसि मानवतेचे पाठ देई । तो नियमन करी न करितां ॥३०॥
राजे किती आले गेले । त्यांचे कायदे नष्ट झाले । सत्तेचे दरबार उजाडले । परि राज्य चाले संतांचें ॥३१॥
संतांचा तो प्रचार अमर । अजूनिहि लोक-मनावर । राज्य चालवोनि निरंतर । लाखो जीवां उध्दरितो ॥३२॥
नलगे सत्तेचा बडगा । नको भयभीतीहि सन्मार्गा । आपापले कर्तव्य जगा । प्रचारसूर्याचि दाखवी ॥३३॥
जेव्हा जाणीव देणें अपूर्ण पडे । तेव्हांचि दंडभेदाचा अवलंब घडे । ऐसेचि वाढत गेले पोवाडे । विकृतीचे ॥३४॥
परि दंडे अन्याय जरि नाशते । लोक जरि सुधारले असते । तरि तुरूंग हे न वाढते । गुन्हे न होते अधिकाधिक ॥३५॥
हेंचि जाणोनि सज्जन म्हणती । जागवा हृदयांतील  अंतर्ज्योती । तरीच सुधारेल मानववृत्ति । जग होईल आदर्श ॥३६॥
जे जे म्हणती सत्तेवांचून । गांव होईना आदर्शवान । त्यांचे हें म्हणणे नाही परिपूर्ण । ठेवावी खूण बांधोनि ॥३७॥
त्यासि पाहिजे सत्प्रचारक । प्रेमळ सरळ नम्र भाविक । सत्तेवाचूनिहि करी हांक । पूर्ण लोकांची सेवाप्रेमें ॥३८॥
अहो ! जनशक्ति केवढी महान । ती जो आणील संघटोन । तो स्वर्गावरीहि लावील निशाण । आपुल्या कार्यें ॥३९॥
हातीं न घेतां तरवार ।  बुध्द राज्य करी जगावर ।  त्यासि कारण एक प्रचार । प्रभावशाली ॥४०॥
जगीं आजवर जें कार्य घडलें । तें प्रचारकांच्याच करवीं झालें । प्रचारक नाही म्हणोनि अडलें । कार्य आपुलें ॥४१॥
ग्राम सुधारावयाचा मुलमंत्र । उत्तम पाहिजे प्रचारतंत्र । प्रचारकांवाचून सर्वत्र । नडतें आहे ॥४२॥
प्रचारकाची पाठ बळे । जिकडे तिकडे सूर्य मावळे । उदासीनतेचें अंधारजाळें । पसरोनि राही ॥४३॥
प्रचार जेथे धांवला दिसे । तेथील गांव स्वर्गचि भासे । जनलोक न्यायास साजेसे । वागती तेथे ॥४४॥
प्रचारक प्रेतांत प्राण आणी । दुबळयासि करी कार्याभिमानी । बिघडवी आणि सुधारवी दोन्ही । प्रचारक ॥४५॥
प्रचार ही कला आहे । प्रचार अंतःकरणहि राहे । पोट भरवयाचाहि उपाय । प्रचारतंत्र ॥४६॥
प्रचार खोटयास खपवी बाजारीं । प्रचार गोटयास देव करी । प्रचार युध्दाची वाजवी भेरी । वृष्टीहि करी अमृताची ॥४७॥
कांहीकांचा स्वभावचि असे । अपप्रचार करोनि भरावे खिसे । जना नागवितां आनंद दिसे । कांहीकांना ॥४८॥
परि तो प्रचारक दुराचारी । आपण मरूनि इतरां मारी । यानेच बिघडली गांवाची थोरी । अशांति संसारीं माजली ॥४९॥
त्यांच्या विषारी प्रचाराहून । झाला पाहिजे प्रबल पूर्ण । सत्यप्रचार आपुला महान । तरीच परिवर्तन सहज घडे ॥५०॥
जोंवरि अंतःकरण नाही गुंतले । तोंवरि प्रचार वरवर चाले । यासाठी पाहिजे जीवनचि रंगलें । प्रचारकांचे ॥५१॥
मित्रहो ! आदर्श कराया ग्राम । उत्तम प्रचारक पाहिजे प्रथम । तरी चाले उत्तम काम । गांवाचें आपुल्या ॥५२॥
राणीमाशी जाऊन बसली । तेथे मधमाशांची रीघ लागली । पाहतां पाहतां सृष्टी सजली । होईल ऐसें ॥५३॥
श्रोतियांनी विचारला प्रश्न । प्रचार करील गांवी पूर्ण । तया प्रचारकांचे लक्षण । कैसें असे ? ॥५४॥
प्रचारकांचें वर्तन कैसें ? राहणी, स्वभाव, भाषण कैसें ? ध्येय, धोरण, साधन कैसें । गांवासाठी ? ॥५५॥
याचीं उत्तरे श्रवणी ऐका । जे जे गुण व्हावेत प्रचारका । ते अंगी बाणतां सुधारील लोकां । कोणीहि सहज ॥५६॥
गांवाचे भवितव्य कराया उज्ज्वल । पाहिजे प्रचारक-शक्ति प्रबल । प्रचारकाअंगी पाहिजे शील । सत्य चारित्र्य नम्रता ॥५७॥
प्रचारकाचीं मुख्य लक्षणें । सत्तेवाचूनि कार्य करणें । आत्मशुध्दिने गांव सुधारणें । गवसे तया ॥५८॥
त्यासि सत्तेची नाही चाड । नसे धनाचा मोह द्वाड । आत्मप्रेमाचा झरा अखंड । वळवीं मना ॥५९॥
प्रचारक स्वभावाचा सरळ । वाईट मनोवृत्तीचा काळ । अंतःकरण पाण्याहूनि निर्मळ । अहिंसक ॥६०॥
बोलण्यांत राही निर्भय । कष्ट करण्यांतहि पुढेच पाय । वागणूक तरि आदर्श राहे । प्रचारकाची ॥६१॥
प्रचारकाची दिनचर्या । वेळ जराहि न घालावी वाया । जें जें शोभे सेवेच्या कार्या । तें तें करी सर्वचि ॥६२॥
नेत्री तयाच्या सात्विक तेज । बोलण्यांत भरले असे ओज ।  राहणींत वैराग्य त्याग सहज । प्रचारकाच्या ॥६३॥
पिकलिया फळाचें देठ तुटलें । तैसें प्रचारकाचे मन झालें । आसक्तिविषय सर्व गेले । इंद्रियांचे ॥६४॥
इंद्रियांसि नुरली ऊर्मि । सर्व उन्मुख सेवाकर्मीं । पावसाळा हिवाळा गर्मी । सारखीच त्यासि ॥६५॥
परि उदास नसे प्रचारकाची मति । नेहमी दिसेल हसरी मूर्ति । सदा कार्य करावयाची स्फूर्ति । स्फूरली दिसे ॥६६॥
कधी न करी चिडचीड । कोसळो का आपत्तीचा पहाड । श्रम करोनि जिवापाड । लोक लावी सन्मार्गीं ॥६७॥
प्रचारकासि उरले नाही घर । सर्वचि घरें त्याचें माहेर । सर्व जन हेंचि त्याचें गोत्र । विश्वमाजी ॥६८॥
नाही सत्तेचें प्रलोभन । प्रतिष्ठेचेंहि कुठलें भान ? आपणासाठी न मागे धन । रेंगाळोनि कोणा ॥६९॥
सत्कार्यासाठी पाठीं लागे । धन जमीन मान मागे । सर्वस्व मागे, प्राण मागे । न संकोचतां ॥७०॥
आपणासाठी कांहीच नाही । जें करील तें सर्वांचें पाही । प्राण तोहि अर्पावा ही । भावना सेवेसाठी ॥७१॥
सर्व करणें सर्वांसाठी । आत्म्यासाठी देवासाठी । बांधावया मनुष्यत्वाच्या गांठी । समाधानें ॥७२॥
त्यासि एकचि वासना उरली । जनता पाहिजे सुखें सुधरली । मानवांची दैना गेली । पाहिजे पळोनिया ॥७३॥
सर्वांची प्रार्थना व्हावी एक । मानवांचा व्यवहार मानवां पूरक । राहणी सर्वांची समान सात्विक । सर्वांसाठी ॥७४॥
याचसाठी आटाआटी । करावया पडतो संकष्टीं ।  प्राण तोहि अर्पावा शेवटी । वाटे त्यासि ॥७५॥
ही भूमिका साधुसंतांची । हींच साधनें प्रचारकांची । प्रचाराचा कळस सत्यचि । संतपण ॥७६॥
खरे प्रचारक साधुसंत । त्यांनीच कळविला जगाचा हेत । सत्य काय, काय असत्य । जगामाजीं ॥७७॥
तेथूनीच प्रचारकांची निर्मीती । प्रचारक सत्य समजावोनि घेती । शंकासमाधान ऐकती । मन लावोनि ॥७८॥
जया क्षणी बोध झाला । अंतःकरणीं स्फुरूं लागला । त्यासि अभ्यासाने चांगला । बळकट करिती सत्संगीं ॥७९॥
मनन करोनि आत्मसात करिती । मग पुढे तैसीच होय मति । एकदा वाणी रंगली सुमती । सरळ चाले माप तिचें ॥८०॥
उत्तम पुरुषाने कान फुंकले । समजा त्याने मंत्रचि घेतले । मग वारियापरी प्रचार चाले । प्रचारकाचा ॥८१॥
प्रचारक प्रचारानेच प्रचार करी । त्याचें माप चाले वार्‍यावरि । वाहन पोहोचण्याचे अगोदरी । प्रचार धावे तयाचा ॥८२॥
जो जो कोणी जिकडे भेटला । त्यास आपुलें सांगत सुटला । पाहणेंचि नाही मेघापरी त्याला । घेतो कोणी की नाही ॥८३॥
फाटका तुटका कोणी दिसो । गरीब-अमीर कोणी असो । विद्वान शिक्षित हसो रुसो । प्रचार त्याचा बंद नाही ॥८४॥
कोणी असो कोण्या पंथाचा । आधार देई त्यासीच त्याचा । ओघ चालला प्रचाराचा । खळगे भरीत दिसती ते ॥८५॥
जरा मुखवटा डोळयांनी पाहिला । वाचा फुटली प्रचारकाला । राघूपरी । बोलत सुटला । होय-नव्हे सर्व कांही ॥८६॥
लोकांनी जरी थांब म्हटलें । तरी याचें कार्य झालें । जरा वेळाने पुन्हा चाले । रस्ता करीत शब्द गंगा ॥८७॥
प्रचारकाचे बोल तत्त्ववादी । अचूक धरूनि संशया छेदी । टोचक नसतांहि मर्मभेदी । सरस हृदयाचे ॥८८॥
कोणी विरोधक शिव्या देई । हसूनि त्याचे शब्द साही । गोड बोलूनि समजावीत जाई । आपुलें म्हणणें ॥८९॥
सहनशीलताचि त्याचें ब्रीद । कधी तोंडी नये अपशब्द । जरी झाला वादविवाद । तरी गांभीर्यासि न सोडी ॥९०॥
कोणासि ’ हट ’ न बोलतां । अंगी ठेवोनि सहनशीलता । आपलें तत्त्व बोलतां चालतां । समजावोनि दे प्रचारक ॥९१॥
गोड बोलूनि मना वळवी । गांवाच्या सेवेलागी लावी । अनंत प्रकारें वृत्ति बरवी । करोनि सोडी ॥९२॥
बिघडलेलें घर सुधरवी । फाटाफूट तेथे संगति जुळवी । निर्दयासीहि दया उपजवी । नाना प्रयत्नें ॥९३॥
प्रचारकाची यत्नसाधना । सांगताचि नये एक कोणा । नाना प्रकार नाना योजना । प्रचारकापाशीं ॥९४॥
कोठे भजनांतून प्रचार करी । कोठे प्रार्थना करून कानीं भरीं । कोठे कथा सांगून मनासि सावरी । प्रचारक ॥९५॥
कोठे कीर्तन प्रवचन करी । तुंबडी पोवाडे नानापरी । यात्रा उत्सव हातीं धरी । प्रचारक ॥९६॥
कोठे उद्योगांतून हात घाली । कोठे कलारंजनाने जनता वेधली । मनोरंजनांतूनहि चाली । चालावी कोठे ॥९७॥
कोठे व्यायामांतूनहि स्फूर्ति भरली । कोठे पार्टीतहि सभा रंगली । कोठे लग्नांतून सुरवात केली । पाहिजे त्याने ॥९८॥
कोठे जन्मतिथि पुण्यतिथि । मौंजीबंधनेंहि न ठेवी रितीं । जैसी वेळ पडे प्रचारकप्रति । सर्व करी स्वभाचें ॥९९॥
कोठे शिंपियाचे दुकानीं । कोठे न्हावियाचे सलूनीं । ओटी चोहटीं चहूकोनीं । प्रचार चाले ॥१००॥
हाटीं बाजारीं तेंचि करी । तमाशींहि तेंच बोलें वैखरी । प्रचारकाची ऐसी बावरी । जिव्हा असे ॥१०१॥
कोठे आईबाईपाशी बैसे । त्याने घरांतील वळवी माणसें । काय मार्गाने प्रचारक घुसे । हें तों सांगतां नये कोणा ॥१०२॥
कामांतूनि गाण्यांतूनि । हसण्यांतूनि व्यवनांतूनि । चालतां बोलतां प्रचारवाणी । रंगे त्याची ॥१०३॥
प्रचारक असे बालकांत बालक । तरुणासि बोधया तरुण सम्यक । वृध्दासि द्यावया अनुभव तात्त्विक । त्याचेपाशीं ॥१०४॥
मुलांत जाऊनि सेवा वाढवी । मुलींमाजीं कला उपजवी । तरुण-तरुणी दोघांतहि लावी । गांव-सेवेसि ॥१०५॥
व्यसनाधीनाची धरी संगति । परि नीट करावया त्याची मति । डाव न चुके कल्पांर्ती । प्रचारकाचा ॥१०६॥
नाना कला त्याच्या अंगी । जैसी वेळ पडे प्रसंगी । रंगवी नाना साधन-रंगीं । प्रचार आपुला ॥१०७॥
तारतम्य ठेवोनि अंतरी । गोड बोलोनि प्रचार करी । वाटे टाकली मोहनी बरी । गांवावरि प्रचारकाने ॥१०८॥
तो प्रचारक आवडे सर्वांच्या मनीं । त्यासि बघतांचि पडे मोहनी । लोक धावती बोलतांक्षणीं । कार्य कराया गांवाचें ॥१०९॥
हां-हां म्हणतां गांवांत फिरला । सवें लोकांचा थवा घेऊन आला । सांगेल तैसे करूं लागला । प्रचारक त्यासि ॥११०॥
ऐसा प्रचारक जादुगार । त्याच्या मुठींत जनसागर । नव्या सृष्टीचा कारागीर । साधासुधा ॥१११॥
प्रचारक सर्वांशी बोलणीं पुरे । ज्ञान अंगी त्याच्या संचरे । रोमरोमांत-वैराग्य अंकुरें । दिसती तयाच्या ॥११२॥
म्हणोनि असे आकर्षण । लोक धावूनि येती पक्ष्यासमान । करावया गांव स्वयंपूर्ण । प्रचारकचि पाहिजे ॥११३॥
त्याचे अंगी महान निश्चय । जें संकल्पील घेईल ठाय । नाना करोनि उपाय । साधील त्यासि ॥११४॥
त्याचा प्रचार महाप्रबल । चालतसे सर्वस्पर्शी सर्वकाल । प्रचाराविण एकहि बोल । न निघे त्याचा ॥११५॥
’ काय करावें ’ हेंचि बोलणें । न करावें तें तें कांहीच न जाणे । ’ नाही ’ हें बोलणेंचि उणें । त्यांच्या जीवनकोश ॥११६॥
काय नाही आमुच्या गांवी । त्यासि ही वदंताच कळावी । हातीं घेतां करोनि दावी । पूर्तींच त्याची ॥११७॥
नसलें तें तें उभें करी । लोकजीवनाची कलाकुसरी । चेतना जीवा-जीवांत भरी । सत्कार्याची ॥११८॥
ज्याचा प्रचार हाती धरला । समजोनि जावें पूर्ण केला । नाहीतरि आपणचि मेला । समजावा प्रचारक ॥११९॥
म्हणोनि बोललों गांवाचें अधिष्ठान । प्रथम पाहिजे प्रचारक महान । जी जी असेल ती उणीव भरोन । काढावया गांवाची ॥१२०॥
सारांश प्रचारक ज्या गांवी । तेथे दुसरी पंढरी जाणावी । जना मना पाषाणा नाचवी । आनंदाने ॥१२१॥
ऐसे प्रचारक निवडा गांवी । मग गांव नांदेल वैभवीं । सेवामंडळे स्थापूनि द्यावीं । सेवेसाठी ॥१२२॥
ऐसे गांव ज्यांनी केलें । तेचि कीर्तिवंत होती भले । म्हणोनि पाहिजे आरंभिले । प्रचारकार्य ॥१२३॥
त्यासाठी पुनः पुन्हा बोललों । प्रचारक करावयासि लागलों । प्रचारकांकरवी झालों । दास सर्व लोकांचा ॥१२४॥
निश्चयें ग्राम निर्मावया । प्रचारक हाचि मुख्य पाया । ग्रामगीताहि याच कार्या । निर्माण केली तुकडया म्हणे ॥१२५॥
इतिश्री ग्रामगीता ग्रंथ । गुरु शास्त्र स्वानुभव-संमत । कथिला प्रचारमहिमा येथ । आठवा अध्याय संपूर्ण ॥१२६॥               
        
 
॥ सदगुरुनाथ महाराज की जय ॥

" भिक्षूंनो ! धर्म वादविवादांत नाही; तो प्रत्यक्ष वागणूकींत आहे. आधी स्वत: त्याचा आचार करा नि मग गांवोगांवीं-दारोदारीं फिरून लोकांत त्याचा प्रचार करा. सगळीकडे सुखशांतीची एक लाट पसरून जाऊं द्या. "
---भगवान गौतम बुध्द.