ग्रामगीता - अध्याय सतरावा

॥ श्रीगुरूदेवाय नम: ॥

श्रोतेजन प्रश्न करिती । आमुच्या गांवीं आहे संपत्ति । परि सुख न मिळे लोकांप्रति । ऐसें झालें ॥१॥
विकास कार्याचा कोठला ? गांवीं वाद बळावला । धनिक-गरीबांचा लागला । वर्ग-कलह ॥२॥
समाज या दोहोंभागीं विभागला । एक न मानी एकाला । परस्परांवरोनि विश्वास गेला । उडोनि त्यांचा ॥३॥
आता काय करावी योजना ? कोणाची थोरवी पटवावी जना ! कैसेनि होईल ग्रामरचना । सुंदर आमुची ? ॥४॥
ऐका प्रश्न हा महत्वाचा । आवश्यकचि निर्णय याचा । त्यावांचूनि गांवाचा । मूळपायाचि ढासळे ॥५॥
श्रीमंत-गरीबांचा वाद । गांवास करील बरबाद । म्हणोनि ही दूर करावी ब्याद । जाणत्यांनी ॥६॥
देवाघरीं एकचि प्राणी । ना श्रीमंत ना भिकारी कोणी । ही आहे समाजरचनेची उणी । मानवनिर्मित ॥७॥
मूलसिध्दांतीं भेदचि नाही । हा प्रलोभनांचा खेळ सर्वहि । समज येतां दोघांसहि । भेद कांही दिसेना ॥८॥
खेळाकरितां दोन पक्ष केले । परि खेळ विसरोनि लढूं लागले । आपसांत वैमनस्य आले । अज्ञानाने ॥९॥
एकाकडे आले अधिक कंचे । तो म्हणे माझ्याचि मालकीचे । मग खेळणेंहि थांबलें इतरांचें । एकाचिया लोभामुळे ॥१०॥
ऐसेंचि आहे संसाराचें । घरचें आणि समाजाचें । तितंबे झाले कुटूंबांचे । अज्ञानें आणि लोभाने ॥११॥
कामाकरितां जाति केली । काम विसरून जातचि धरली । जन्मजात थोरवी मिरविली । वर्णधर्माच्या नांवाने ॥१२॥
ऐसेंचि झालें अर्थव्यवस्थेचें । हिस्सेदार सर्वचि धनाचे । पण कांहीच राहिले मानाचे । बाकी मेले भुकेने ॥१३॥
एक राहिला गरीब गडी । एकाची वाढली श्रीमंती बडी । ही सर्व अज्ञानाची बेडी । भोवली सगळया ॥१४॥
एकापाशीं ठेव ठेवली । त्याने अविचाराने उपभोगिली । कुणाची ठेव ही बोलीच गेली । कालांतराने ॥१५॥
देवळामाजी पुजारी ठेवला । तो देवूळचि ग्रासूनि बसला । बायकापोरंसाठीहि केला । उपयोग त्याने देवळाचा ॥१६॥
कोणी तीर्थी सदभक्त झाले । त्यांची देवळावरि सत्ता चाले । पुढे व्यापाराचें साधनचि केलें । हक्क दावूनि मुलांनी ॥१७॥
एकाकडे दिली खूप जमीन । गांवें वसवोनि त्यांना द्याया वाटून । परि तोचि बसला गबर होऊन । राबणारांसि पिळोनि ॥१८॥
धनासाठी राखणदार आणला । त्याने कमजोर मालक पाहिला । आपणचि बळकावून बसला । पैसा शक्तियुक्तीने ॥१९॥
ऐसेंचि झालें गरीबी-श्रीमंतीचें । कष्ट करणारे झाले दूरचे । पैसे घेणारे झाले कायमचे । मालक येथे ॥२०॥
श्रमणारापदरीं मोजकें माप । उरला गल्ला आपोआप । तो स्वयें उपभोगणें हें महापाप । परि ठरविला न्याय्य हक्क ॥२१॥
खोटयासि दिलें खरें नांव । पैशांनी पैशांचें वाढलें वैभव । म्हणती ही पूर्वजांची ठेव । हक्क कुठला श्रमिकांचा ? ॥२२॥
आता कांही केल्या समजेना । कोण पुसतो उपदेश-कीर्तना ? । फार तर मुंगियासि साखरकणा । देवोनि म्हणे दान केलें ॥२३॥
हजारोंचें जीवन पिळावें । तेणें त्यांच्यांत रोग वाढावे । मग दवाखाने धर्मार्थ घालावे । धर्मशील म्हणवोनिया ॥२४॥
पाहतां आजचा मजूर । न मिळे पोटासि भाकर । तैसेंचि काम करवी अहोरात्र । वारे मालक धर्मशील ! ॥२५॥
हा तों राहतो महालीं शहरीं । मुलें गाडी नेती सिनेमादारीं । शिकती व्यभिचार व्यसनें चोरी । लुटती कारभारी खेडुतां ॥२६॥
कांहींनी खूप बुध्दि लढविली । संपत्ति अतोनात वाढविली । काढोनि कवडीहि नाही दिली । प्राण जातां श्रमिकांचा ॥२७॥
गांवांतील लोक उपाशी मरे । म्हणती मरती ते मरोत बिचारे । आयुष्य सरल्या कोण तारे ? पैसा-दवा सब झूट ! ॥२८॥
ऐसें अधिक धन जमविलें । समाजीं कामीं नाही आलें । ते चोरचि म्हणावे ठरले । एकलकोंडे आपगर्जी ॥२९॥
ज्याचे पाशी अधिक जमीन । न देई मजुरां पोट भरून । तो कशाचा भाग्यवान ? महाकदर्यु म्हणावा ॥३०॥
भव्य वाडा पडला सुनसान । एकचि पत्नी एक संतान । परि न देई शेजारपण । वा रे भूषण कृपणाचें ! ॥३१॥
कित्येकांचें जनावरी वागणें । सरंजामशाहीने वजन टाकणें । धाकदडपणाने कामें घेणें । घातक होईल यापुढे ॥३२॥
गरीब सारेच ओरडती । श्रीमंत हे गुंड आहेत म्हणती । परि यांची लागली नेत्रपाती । कांहीं केल्या उघडेना ॥३३॥
यासि उपाय करावा कांही । त्यासाठी मार्ग दोनचि पाही । कायदा अथवा धर्ममार्ग राही । सेवाभावें समज द्याया ॥३४॥
यासहि कोणी न घालती भीक । त्याने पुढे चिडती लोक । मग रक्तक्रांतीची ऐकूं ये हांक । वाढे धाक मनस्वी ॥३५॥
कोणी घर फोडोनि चोरी करिती । कोणी डाके मारूनि लुटती । कोणी भरदिवसां कापिती । मुलाबाळांसहीत ॥३६॥
ही पाळीच कां येऊं द्यावी ? म्हणोनि कांही योजना शोधावी । गरीब-श्रीमंत दोन्हीहि बरवीं । राहतील ऐसी ॥३७॥
परस्परांचा विचार घ्यावा । आपला समतोल हिस्सा ठेवावा । कोणासहि राग न उदभवावा । ऐसें करावें गांवाने ॥३८॥
तुमचा पैसा आमचे श्रम । तुमची बुध्दि आमुचा उद्यम । एकाचा घोडा एकाचा सरंजाम । असावा जैसा ॥३९॥
मुळीं जीवनाची तैसीच रचना । एकास हात लागती नाना । सर्वां मिळोनीच हा आपुल्या स्थानां । बनतो सन्माना घ्यावया ॥४०॥
कोणाचे निभेना वगळूनि ग्राम । प्रत्येकासि प्रत्येकाचें काम । काम झालिया पुन्हा भ्रम । वाढतो याचा ॥४१॥
सुतार याचे खांब करी । बेलदार याची भिंत उभारी । कुंभार याचे कवेलू उतारी । छावणीसाठी ॥४२॥
लोहार खिळेफासे घडवी । मजूर बांधी घरें-पडवी । ऐसें न करितां हा गोसावी । राहता कोठे ? ॥४३॥
चांभार याचे जोडे बनवी । विणकर याला वस्त्रें पुरवी । नीटनेटके कपडे शिवी । शिंपी यासाठी ॥४४॥
शेतकरी याला पिकवोनि दे । धान्य मिरची भाजी कांदे । सर्वांच्या श्रमें घर आनंदें । साजवी हा आपुल्यासाठी ॥४५॥
सर्वांचे हात सर्वासि लागे । सर्वांस जगविती गुंतले धागे । हें समजोनि जो गांवीं वागे । तोचि खरा बुध्दिमान ॥४६॥
परि यांत भाव वाईट शिरला । कोणी न मानीच कोणाला । म्हणे पैसे देतों आम्हीं सकलां । म्हणोनि कामें करिती हे ॥४७॥
खरे महत्त्व आहे परिश्रमाला । परि हा मानतो पैशाला । काम न करितां, पैसा असला । तरी काय भागतसे ? ॥४८॥
खोदूनि आणली गोटेमाती । तासली फाडी रचल्या भिंती । तेव्हाच बनली ती संपत्ति । परिश्रमाच्या स्पर्शाने ॥४९॥
रानीं असोत लांकडे काडया । त्या श्रमाविण न होती गाडयामाडया । श्रमाविण संपत्ति म्हणजे कवडया । त्याहि वेचल्या श्रमाने ॥५०॥
खरें याचें तारतम्यज्ञान । सर्वांनी असावें समजोन । वाहावा सर्वांचा योगक्षेम पूर्ण । हाचि धर्म धनिकांचा ॥५१॥
गांवीं जे जे श्रीमंत असती । तयांचें धन गांवची संपत्ति । समजोनि वागावें या रीतीं । मदत द्यायासि प्रसंगीं ॥५२॥
आपणापाशी अधिक असे । शेजार्‍यासि पुरवावें हर्षें । सर्व मिळोनि राहावें सरिसें । गांवधर्म म्हणोनिया ॥५३॥
धन हें गरीबांचें रक्त । समजोनि वागोत श्रीमंत । श्रम ही गांवाची दौलत । म्हणोनि व्हावा मान तिचा ॥५४॥
ऐसें केलिया सकळ जनांनी । वर्गभेद मिटतील गांवचे दोन्ही । यास बुध्दि द्यावया उपजोनि । साधुसंतांनी काम घ्यावें ॥५५॥
आणि सावध असावें सरकार । नीटनेटका घडवाया व्यवहार । जनतेमाजी भराभर । वारें शिरवावें शिक्षणाचें ॥५६॥
लहान मुलीमुलांपासोनि । मिटवावी गरीब-श्रीमंत श्रेणी । सर्वांस पाहाया समानपणीं । लावावें प्रत्यक्ष कृतीने ॥५७॥
शब्दांत नको समसमान । प्रत्यक्ष पाहिजे धनमानशिक्षण । फूट पाडिती ते द्यावेत हांकोन । गांवचे भेदी ॥५८॥
नसतील ऐकत जे जे कोणी । त्यांना कायद्याने घ्यावें आटपोनि । मग रचना करावी समानगुणीं । इमान जागीं ठेवोनिया ॥५९॥
जैसे बापास पुत्र सारिखे । तैसे गरीब श्रीमंत राजाचे सखे । हा भेद मिटविणें काम निकें । त्याचेंचि असे राजधर्में ॥६०॥
पण जेथे सरकार मिंधा झाला । तेथे आग लागली प्रजेला । मग कोण पुसे कोणाला ? धिंगाणा झाला पहा सर्व ॥६१॥
संतसाधूहि मिंधे झाले । दक्षणेवरील मोहून गेले । मग पर्वताचे कडेचि लोटले । समाजावरि ॥६२॥
जनतेचा मग वालीच नाही । ती चेततां मग आगचि सर्वहि । भस्म होईल सगळी मही । हाहा:कारें ॥६३॥
सगळी जनता बंदिस्त केली अथवा मारोनि टाकिली । तरी श्रमाविण पैदास कुठली ? कष्टावें लागेल सर्वांसि ॥६४॥
मग हें ऐसें कां होऊं द्यावें ? सकळांनी आधीच जागृत व्हावें । आपुल्या परीने सावरावें । कार्य नीट गांवाचें ॥६५॥
उत्तम व्यवहारें धन घ्यावें । उत्तम कार्यासाठी लावीत जावें । जेणें परस्परांचें कल्याण व्हावें । तैसेचि करावे व्यवहार ॥६६॥
ऐसा कदर्युपणा नसावा । की ज्याने गांवचि व्याजें बुडवावा । प्रसंग पडतांहि न द्यावा । साथ लोकां ॥६७॥
अविचाराने न उधळावें धन । फसवोनि न घ्यावें गरीबांपासून । दोन्ही मार्ग समसमान । ठेवावे देवघेवीचे ॥६८॥
न व्हावा शेवटचा कळस । म्हणोनि सहानुभूतीचा वाढो हव्यास । विरोधचि करूं नये यास । कोणी कोणा ॥६९॥
सगळयांनी मिळोनि वागावें । सर्वांचें समजोनि कार्य करावें । श्रीमंत-गरीब दिसोंचि न द्यावे । बहिरंग जीवनीं ॥७०॥
ते दिसावेत गुणावरि । बुध्दीवरि, कार्यावरि । ऐसे असले प्रकार जरी । समताभाव तरी न सोडावा ॥७१॥
याचें समाजासि मिळे शिक्षण । तोचि खरा भाग्याचा दिन । त्यासि नाही मग भंग जाण । कल्पकाळीं ॥७२॥
समाजांत जेव्हा धुरीण वाढती । तेव्हाचि ऐसी होय क्रांति । आपोआपचि मिटेल भ्रांति । पक्षभेदांची ॥७३॥
तेचि करितील परिवर्तन । समाजांत उत्तम ज्ञानकण । पेरूनि करितील परम पावन । भारतमाता ॥७४॥
ऐसी सुबुध्दता सगळयांत यावी । तरी श्रीमंती-गरीबी मिटावी । नाहीतरि गति बरवी । नाही आता समाजीं ॥७५॥
हें समजणेंचि जरूर आहे । काळ याचीच वाट पाहे । तो ऐसा थांबलाचि न राहे । स्वारी करील वेगाने ॥७६॥
म्हणोनि माझें एवढेंचि सांगणें । वाढवा सामाजिक वृत्तीचें लेणें । मिरवा सामुदायिकतेचीं भूषणें । लोकांमाजी ॥७७॥
नुसतें श्रीमंत सहकार्य देती । खर्चूनि लक्षावधि संपत्ति । तरी तेवढयाने ही भेदवृत्ति । जाणार नाही ॥७८॥
ओळखोनि श्रमाची प्रतिष्ठा । त्यांनी दावावी कार्यनिष्ठा । श्रमणारांच्या निवारावें कष्टा । स्वत: श्रम करोनिया ॥७९॥
सर्वांनी सर्वांसि पूरक व्हावें । ऐसें धर्माचें सूत्र बरवें । हें काय तुम्हांसि सांगावें ? शहाणे जनहो ! ॥८०॥
त्याअभावीं बिघडली गांव-स्थिति । कोणी जनावरासम राबती । कोणी नाजुक होवोनि फिरती । टोळभैरव ॥८१॥
कोणी म्हणती धनी आम्ही । काय आहे आम्हां कमी ? कमाई केली वडिलें नामी । घरबसल्याचि आमुच्या ॥८२॥
हें तयांचें महाअज्ञान । कळली नाही त्यांना खूण । यापुढे जाईल धन-जमीन । निकष्टिकांची ॥८३॥
न करितां काजकाम । पावेल कोणा जीवा आराम ? सर्व धांवतील होवोनि बेफाम । निकष्टिकांमागे ॥८४॥
म्हणोनि सांगणें उद्योगा शिका । पराधीन राहूं नका । आपुल्या हक्काचा हा पैका । गोडी चाखा तयाची ॥८५॥
आज निकष्टिकांची चालती । उद्या विचारूं नका फजीती । म्हणोनि समजोनि घ्यावी युक्ति । उद्योगाची ॥८६॥
सर्व तर्‍हेच्या कलाकुसरी । शिकूनि वागावें शहाण्यापरी । पोट भरावयाची उजागरी । तेव्हा लाभे ॥८७॥
हें जंव करितील शिक्षितजन । तेव्हा बंद होतील मजुरांचे वाग्बाण । नाहीतरी ते बेईमान । ठरवितील आपणां ॥८८॥
म्हणतील आम्हीं कष्ट करावे । तुम्ही आरामांत राहावें । सांगतां ’ समानतेने ठेवावें ’ । कोण म्हणेल पुढारी ? ॥८९॥
सर्वांवरि सारखेंच प्रेम । मग सर्वांकरितां एकचि नियम । सर्वांनी करावेत परिश्रम । अपापल्या परींनी ॥९०॥
एकाने करावें काम । दुसर्‍याने करावा आराम । हें तों आहे हराम । देश-हिताच्या दृष्टीने ॥९१॥
दुनिया आहे कष्टिकांची । जो जो कसेल शेती त्याची । जो काम करील लक्ष्मी तयाची । दासी व्हावी नियमाने ॥९२॥
ऐसी आहे आजची प्रवृत्ति । पाहिजे हेंचि समाजा प्रति । त्यांत थोरांनी तरी खंती । काय म्हणोनि मानावी ? ॥९३॥
विद्वानाने शिक्षिताने । महंताने श्रीमंताने । कष्ट कराया मुद्दाम लागणें । हेंचि मोठेपणाचें ॥९४॥
तेणें सर्वांस होईल सुकर । कामें करितील जन भराभर । लाज जाईल निघोनि पार । वैभवाने निर्मिलेली ॥९५॥
कामांत पडले बुध्दिमान । तेणें प्रत्यक्षांत येईल ज्ञान । शेतीभातीची उन्नति पूर्ण । विकास होईल देशाचा ॥९६॥
एरव्ही उद्योगाविण जें भोगणें । तें मानवासि लाजिरवाणें । आळशासि खाणेंपिणें । देणें असे महापाप ॥९७॥
श्रमाने अंगीं हीनता येते । ऐसें बोलती कोणी एक ते । समजावे देशघातकी पुरते । उपद्रवी पापभक्षी ॥९८॥
आपुलें करावयासि काम । कां वाटावी लाजशरम ? उलट गर्व असावा निस्सीम । कामाचा आपुल्या ॥९९॥
जयास जैसी अभ्यासरीति मानवेल जैसी कार्यपध्दति । घेऊनि तेंचि शिक्षण सुमति । यावें पुढती तयाने ॥१००॥
कामें सर्वचि मूल्यवान । त्यांची योग्यता समसमान । श्रीकृष्णें सिध्द केलें उच्छिष्टें काढून । ओढिलीं ढोरें विठ्ठलें ॥१०१॥
कोणाचीच योग्यता कमी नाही । सर्वचि कामें आवश्यक हीं । म्हणोनि कामाचा बदला सर्वांहि । सारखा असे सामान्यत: ॥१०२॥
एक शेतीकामाचा कामगार । एक बेलदार सुतार लोहार । शिंपी धोबी कुंभार चांभार । सारिखेची उपयुक्त ॥१०३॥
कोणी भंगी-काम करी । कोणी वैद्य नाम घरी । कोणी देवालयीं सक्रिय पुजारी । सारिखेचि उपयुक्त ॥१०४॥
कोणी बुध्दिवंत पुराण सांगे । कोणी चुकलिया लावी मार्गे । जैसी ज्याची योजना निसर्गे । सहजचि केली त्यापरीं ॥१०५॥
परि सर्वांना सर्वांचा आदर । ऐसा असावा जगाचा व्यवहार । कोण ब्राह्मण कोण महार ? कामामाजीं सारिखे ॥१०६॥
येथे कामांत उच्च-नीचता । कोणें ठरवावी व्यवहारत: ? प्रत्येक काम महत्त्वपूर्णता । आपुल्या स्थानीं ठेवितसे ॥१०७॥
आहे सर्वांचीच गरज । सर्वकाळ सहजासहज । एक नसतां जग-जहाज । अपूर्णता दावीतसे ॥१०८॥
दोर घेवोनि साखळीचा । बोझा बांधावा लाकडांचा । एक तुटतां तार कडीचा । सर्व पडे विस्कटोनि ॥१०९॥
तैसी आहे कामांची गति । काम असावें सर्वांप्रति । तरीच जगेल ही क्षिती । सारखेपणीं राबतां ॥११०॥
ज्याचा असेल जो जो बाणा । तो लावावा देश-कारणा । जो असेल ज्या कार्यी शहाणा । तेंचि पुरवावें तयाने ॥१११॥
ज्यासि पुरेल जैशापरी । तैसी भरपूर द्यावी सामुग्री । श्रम करावे आपापल्यापरी । जैसी बळबुध्दि ज्यापाशीं ॥११२॥
ऐसें गांवीं कराल काम । तेणेंच पावेल आत्माराम । लाभेल संतोषाचें निजधाम । नाहीतरि संकट ना टळे ॥११३॥
अरे ! उठा उठा श्रीमंतांनो ! । अधिकार्‍यांनो ! पंडितांनो ! । सुशिक्षितांनो ! साधुजनांनो ! । हांक आली क्रांतीची ॥११४॥
गांवागांवासि जागवा । भेदभाव हा समूळ मिटवा । उजळा ग्रामोन्नतीचा दिवा । तुकडया म्हणे ॥११५॥
इतिश्री ग्रामगीता ग्रंथ । गुरुशास्त्र-स्वानुभव संमत । श्रमसंपत्तिमहत्त्व कथित । सतरावा अध्याय संपूर्ण ॥११६॥

 ॥ सदगुरुनाथ महाराज की जय ॥
*
काहेरे बन खोजन आई ? पुष्पमध्य जिहुँ गंध बसत है, मुकुरमाँही जिहुँ छाई । सर्वनिवासी सदा अलेपा तोरे संग समाई ॥
" बाबारे ! कशाला वनांत धुंडायला जातोस त्या ईश्वराला ? फुलांतील सुगंधाप्रमाणें सर्व जगांत व्यापून आरशांतील पडछायेप्रमाणें नेहमी निर्लेप असणारा तो प्रभु तुझ्यांत नि तुझ्या आजूबाजूस सर्वत्र भरलेला आहे, त्याचीच भक्ति कर ! "

---श्रीगुरू नानकदेव