अध्याय २३ वा - श्लोक ६ ते १०

गोपा ऊचु :- हे भूमि देवाः श्रृणुत कृष्णस्यादेशकारिणः ।
प्राप्ताञ्जानीत भद्रं वो गोपान्नो रामचोदितान् ॥६॥

गोप म्हणती भूसुराप्रती । तुम्ही समस्त वेदमूर्ति । आम्हां कृष्णकिंकरांची विनती । ऐकोनि चित्तीं विवरा हो ॥६८॥
आम्ही कृष्णाचे आज्ञाकरी । तुम्हीं जाणावें अंतरीं । रामकृष्णांचे वचनावरी । तुमचिये द्वारीं पातलों ॥६९॥
कल्याण असावें तुम्हांसी । येथूनि समीप हृषीकेशी । गाई चारी अग्रजेंशीं । वनीं उपवासी क्रीडत ॥७०॥

गाश्चारयंतावविदूर ओदनं रामाच्युतौ वो लषतो बुभुक्षितौ ।
तयोर्द्विजा ओदनमर्थिनोर्यदि श्रद्धा च वो यच्छत धर्मवित्तमाः ॥७॥

बहुत दूर ना समीप । धेनु पाजूनि यमुना आप । आम्हां हातीं हा निरोप । ससाक्षेप पाठविला ॥७१॥
रामकृष्ण क्षुधाक्रांत । सहित संवगडे समस्त । तुमच्या अन्नाची इच्छा बहुत । धरूनि निवांत बैसले ॥७२॥
रामकृष्णांच्या ठायीं भक्ति । वर्तत असेल तुमच्या चित्तीं । तरी ओदन देऊनि आमुच्या हातीं । कृष्णाप्रति पाठविजे ॥७३॥
जरी म्हणाल आम्ही दीक्षित । आमुचीं अन्नें सुसंस्कृत । विप्रभोजनाविरहित । नाहीं अर्पित इतरांसी ॥७४॥
कृष्ण साक्षात् श्रीभगवान् । षड्गुणैश्वर्यसंपन्न । त्यासि सप्रेम देतां अन्न । सफळ यज्ञ निर्दोष ॥७५॥
आमुचीं न होतां भोजनें । तुम्हांसि देऊं नयेती अन्नें । तरी यदर्थीं ऐका वचनें । जीं प्रमाणें श्रुतिस्मृति ॥७६॥

दीक्षायाः पशुसंस्थायाः सौत्रामण्याश्च सत्तमाः । अन्यत्र दीक्षितस्यापि नान्नमश्नह्नि दुष्यति ॥८॥

दीक्षाग्रहण केलिया वरी । पशुसंस्थाख्यअध्वरीं । जोंवरी पश्वालंभन करी । अग्नीषामीयइष्टीचा ॥७७॥
तंववरी भक्षूं नये अन्न । न कीजे कोणासि अर्पण । भक्षितां देतां लागे दूषण । विधिलंघन म्हणोनी ॥७८॥
तैसीच सौत्रामण्यमखीं । दानीं भक्षणीं अन्नविखीं । श्रुतीनें केली उखीविखी । विधिलंघनदोषाची ॥७९॥
अन्यत्र सर्व क्रतूंच्या ठायीं । दानीं भक्षणीं दूषण कांहीं । दीक्षित अस्तां यजमानही । निषेध नाहीं अन्नाचा ॥८०॥
अन्यत्र दीक्षितांचेंही अन्न । न भक्षितां दीक्षित यजमान । देतां घेतां निर्दूषण । तुम्ही विचक्षणसत्तम ॥८१॥

इति ते भगवद्याच्ञां श्रृण्वंतोऽपि न शुश्रुवुः । क्षुद्राशा भूरिकर्माणो बालिशा वृद्धमानिनः ॥९॥

ऐशी भगवंतें याच्ञा केली । संवगडियांहीं निवेदिली । ब्राह्मणीं ऐकोनि नायकिली । जे कर्मभुली भूलले ॥८२॥
कर्मभुलीचें लक्षण । असतां बालिश अज्ञान । ज्ञानवृद्ध महामान्य । आपणां आपण मानिती ॥८३॥
जात असतां पश्चिमेकडे । पश्चिम म्हणतां लाविती वेडें । पूर्ण म्हणती कवळिले मौढ्यें । दिग्भ्रम रोकडे नुमजती ॥८४॥
वेळुवावरी चढणें उडणें । नग्नशस्त्रेंशीं झगटणें । सर्पजिह्वेसी डसवणें । भीक मागणें फळ त्याचें ॥८५॥
व्याघ्र सर्प काळ कोपी । त्यांतें रक्षूनि साक्षेपीं । भिकेपरौते महापापी । कोणे कल्पीं वर होती ॥८६॥
मेरु खणोनि परता करणें । ते भू अमृतोदकें भिजविणें । तेथें धत्तूर पिकवूनि खाणें । भुलीचें जिणें तें ऐसें ॥८७॥
बहुत करूनि कर्मक्लेश । वरजन्माचा आयुष्यनाश । धरिती स्वर्गभोगीं हव्यास । म्हणोनि बालिश याज्ञिक ॥८८॥
झणें होईल कर्म व्यंग । तरी अंतरेल स्वर्गभोग । ऐसिया बुद्धी यज्ञान्तरंग । जिहीं श्रीरंग नादरिला ॥८९॥
एका श्रीकृष्णस्मरणासाठीं । बैसिजे सायुज्यश्रियेच्या पाठीं । नेणोनि याज्ञिकें करंटीं । कर्मराहाटीं भांबावलीं ॥९०॥
वेदीं शास्त्रीं आणि पुराणीं । महिमा ऐकिला असतां श्रवणीं । गोपमुखें हे त्याचीच वाणी । ऐकोनि कर्णीं न घेती ॥९१॥
जाणोनि नृपाचें अंतर । शंका आणि प्रत्युत्तर । जें बोलिला शुक योगींद्र । तें येथ चतुर परिसोत ॥९२॥

देशः कालः पृथग्द्रव्यं मन्त्रतन्त्रर्त्विजो‍ऽग्नयः । देवतायजमानश्च क्रतुर्धर्मश्च यन्मयः ॥१०॥

म्हणसी राया जरी तूं ऐसें । देशकालें देवतोद्देशें । यज्ञीं विभाग विहित असे । तो अन्योद्देशें केंवि दीजे ॥९३॥
जेथ कृष्णमृगांचा स्वेच्छावास । अश्वत्थ शमी पलाश प्लश । तिल यव दूर्वा मुंजा कुश । तो तो देश यज्ञार्ह ॥९४॥
जेथ निर्दोष वेदाध्ययनें । जेथ निर्दोष सुब्रह्मण्यें । जेथ निर्दोष कर्माचरणें । तो देश जाणणें यज्ञार्ह ॥९५॥
जेथ अष्टदशधान्योप्तत्ति । वर्णविभाग यथाविहितीं । आश्रमादि धर्मप्रवृत्ति । ते ते क्षिति यज्ञार्ह ॥९६॥
गंगायमुनामध्यदेश । पुण्यफळद अतिविशेष । त्याहूनि कोटिगुणें उत्कर्ष । प्रयागक्षेत्रीं श्रुति वर्णी ॥९७॥
पुण्यनद्यांचीं उभयतीरें । पुष्करादिसरोवरें । पुण्यारण्यें पावनें ऊषरें । पुण्यक्षेत्रें यज्ञार्ह ॥९८॥
सौराष्ट्र मगध कलिंग । कामरूप अंग वंग । कच्छकीकट यकटंग । मरुवाडादि निषिद्ध ॥९९॥
तुळवेहैवेकिग कोकण । मलयार मखर जांगल हूण । तुरुष्कादि सदूषण । अब्रह्मण्य दुर्देश ॥१००॥
तीर्थ क्षेत्र यात्रेविण । इत्यादि देशीं करितां गमन । पतित होती चार्‍ही वर्ण । पावतां मरण अधोगति ॥१॥
ऐसा देशाचा निर्देश । कुंडमंडपवेदिप्रदेश । कर्मनिर्दिष्ट सूक्ष्मदेश । सामान्य विशेष त्यामाजीं ॥२॥
अमुक देशीं पात्रासादन । अमुके स्थळीं ब्रह्मासन । अमुके प्रदेशीं यजमान । ऐसें प्रमाण पार्थक्यें ॥३॥
कृतयुगीं पुण्यकाळ । त्रेतायुगीं तोचि समळ । द्वापरीं होय अर्धविवळ । मलिन केवळ कलिसमय ॥४॥
सूर्यप्रकाशें पदार्थज्ञान । अणूपासूनि थोर लहान । शुद्धाशुद्ध जाणोनि नयन । वर्तती जाण निःशंक ॥१०५॥
तेचि रात्रीं अग्निप्रकाशें । नयन साशंक देखती जैसे । त्याहूनि उतरले ते मंद जैसें । पुनिवेपासूनि शशितेजें ॥६॥
तैसे कृतयुगींचे जन । सत्यशौचसत्त्वसंपन्न । देवमनुष्यादि भगवान । ते संपूर्ण वोळखती ॥७॥
जाणोनि उचित योग्यायोग्य । कर्म आचरती अव्यंग । असत्याचा न लगे डाग । म्हणोनि श्रीरंग आकळिती ॥८॥
मग कलीपर्यंत उत्तरोत्तर । सत्यलोपें असत्याचार । तेणें पडला अंधकार । अविद्याप्रचुर अज्ञान ॥९॥
कृतीं ध्यान त्रेतीं यज्ञ । अर्चन आणि संकीर्तन । कालानुरूप केलें प्रमाण । द्वापरीं आणि कलिकाळीं ॥११०॥
वेदोदित कर्माचरण । तपश्चर्या यज्ञदान । कलीपर्यंत बोलिले जाण । परी ते खूण अनारिसी ॥११॥
वेदशास्त्रक्रियारक्षण । काळपरत्वें न्यून पूर्ण । विहिताविहित गौणागौण । कर्माचरण वेदाज्ञा ॥१२॥
देवरापासूनि सुतोत्पत्ति । पितृयज्ञीं फळप्रवृत्ति । गवालंभ यज्ञीं विहितीं । आश्रमीं यति कलिवर्ज्य ॥१३॥
पंचसहस्र वर्षें कलि । भरे तोंपर्यंत भूमंडळीं । वराण्श्रमाचार कुळीं । आभासमात्र उरतील ॥१४॥
पुढें पुढें लुप्ताचार । आश्रमधर्मवर्णसंकर । ऐसें कलिकालीं होणार । काळविचार तो ऐसा ॥११५॥
त्याहीमाजि कालविशेष । अयन ऋतु मास पक्ष । तिथि वासर ऋक्ष निर्दोष । ज्या कर्मास जें युक्त ॥१६॥
पैत्रकर्मोदित जो काळ । तो देवकर्मी अमंगळ । शांतिकपौष्टिककर्म सकळ । समयीं सकळ यथोक्त ॥१७॥
तैशींच द्रव्यें पृथक् पृथक् । चरु पुरोडाश बस्त घोटक । आज्य पिष्ट क्षालनोदक । ऐशीं अनेक विधिप्रणीत ॥१८॥
अग्निसूर्यसोमप्रमुख । यज्ञदेवता पृथक् पृथक् नामलिंगक्रियासूचन । मंत्र पृथक् बोलिले ॥१९॥
सव्यें अपसव्यें व्यत्यासें । तंत्रही पृथक् अनारिसें । ऋत्विजही तदुद्देशें । न्यूनाधिक्यकल्पना ॥१२०॥
आहवनीय दक्षिणाग्नि । गृहपति सभ्य आवसथ्य वह्नि । नानाइष्टि नानाभिधानीं । पृथग्विधानीं पावक ॥२१॥
प्रधानदेवताही पृथक् । विविध यजमान कामनात्मक । क्रियाकलाप क्रतु अनेक । धर्म निष्टंक तद्गदित ॥२२॥
क्रतु करितां कोणी एक । देशकालद्रव्यादिक । हें अवघेचि पृथक् पृथक् । विधि सम्यक् अचुक हा ॥२३॥
यथोक्त देशीं काळीं याग । देवतापरत्वें द्रव्यविभाग । तेणें यज्ञफल आतुडे सांग । होय व्यंग वैगुण्यें ॥२४॥
ऐसें असतां विधिबंधन । तरी गोवळां केंवि दीजे अन्न । म्हणाल तरी हा श्रीभगवान । स्मरणें यज्ञफलदाता ॥१२५॥
कृतयुगीं सत्यव्रती । म्हणोनी भगवल्लीला वोळखती । तेचि कलिकाळसंप्राप्ति । जन नोळखती हरिमहिमा ॥२६॥
अहं क्रतुरहं यज्ञः । देशकालादि संपूर्ण । एवं हरिमय हें जाणोन । करिती अर्पण हरिप्रेमें ॥२७॥
जेवीं मुखीं घालितां ग्रास । जीवचैतन्या होय तोष । तेणें करणसमुच्चयास पोष । कीं तो अशेष तन्मय ॥२८॥
देशकालादि अवघें तैसें । भगवन्मयचि स्वयंभ असे । तो श्रीकृष्ण गोपवेशें । नेणती पिसे कर्मठ ॥२९॥
कलिकल्मषें ज्ञानदृष्टि । लोपूनि कर्माची परिपाटी । पूर्वप्रवाहें करिती इष्टि । भगवत्तुष्टि नेणोनी ॥१३०॥