कृतसीतापरित्याग : स रत्नाकरमेखलाम् ।
बुभुजे पृथिवीपाल : पृथिवीमेव केवलाम् ॥१॥
लवणेन विलुप्तेज्यास्तामिस्रेण तमभ्ययु : ।
मुनयो यमुनाभाज : शरण्यं शरणार्थिन : ॥२॥
अवेक्ष्य रामं ते तस्मिन्न प्रजह्रुः स्वतेजसा ।
त्राणाभावे हि शापास्त्रा : कुर्वन्ति तपसो व्ययम् ॥३॥
प्रतिशुश्राव काकुत्स्थस्तेभ्यो विघ्नप्रतिक्रियाम् ।
धर्मसंरक्षणार्थेव प्रवृत्तिर्भुवि शार्ङ्गिण : ॥४॥
ते रामाय वधोपायमाचख्युर्विबुधद्विष : ।
दुर्जयो लवण : शूली विशूल : प्रार्थ्यतामिति ॥५॥
आदिदेशाथ शत्रुघ्नं तेषां क्षेमाय राघव : ।
करिष्यन्निव नामास्य यथार्थमरिनिग्रहात् ॥६॥
य : कश्चन रघूणां हि परमेक : परंतप : ।
अपवाद इवोत्सर्गं व्यावर्तयितुमीश्वर : ॥७॥
अग्रजेन प्रयुक्ताशीस्ततो दाशरथी रथी ।
ययौ वनस्थली : पश्यन्पुष्पिता : सुरभीरभी : ॥८॥
रामादेशादनुगता सेना तस्यार्थसिद्धये ।
पश्चादध्यनार्थस्य धातोरधिरिवाभवत् ॥९॥
आदिष्टवत्र्मा मुनिभि : स गच्छंस्तपसां वर : ।
विरराज रथप्रष्ठैर्वालखिल्यैरिवांशुमान् ॥१०॥
तस्य मार्गवशादेका बभूव वसतिर्यत : ।
रथस्वनोत्कण्ठमृगे वाल्मीकीये तपोवने ॥११॥
तमृषि : पूजयामास कुमारं क्लान्तवाहनम् ।
तप :प्रभावसिद्धाभिर्विशेषप्रतिपत्तिभि : ॥१२॥
तस्यामेवास्य यामिन्यामन्तर्वन्ती प्रजावती ।
सुतावसूत संपन्नौ कोशदण्डाविव क्षिति : ॥१३॥
संतानश्रवणाद्भ्रातु : सौमित्रि : सौमनस्यवान् ।
प्राञ्जलिर्मुनिमामन्त्र्य प्रातर्युक्तरथो ययौ ॥१४॥
स च प्राप मधूपघ्नं कुम्भीनस्याश्च कुक्षिज : ।
वनात्करमिवादाय सत्त्वराशिमुपस्थित : ॥१५॥
धूमधूम्रो वसागन्धी ज्वालाबभ्रुशिरोरुह : ।
क्रव्याद्गणपरीवारश्चिताग्निरिव जंगम : ॥१६॥
अपशूलं तमासाद्य लवणं लक्ष्मणानुज : ।
रुरोध संमुखीनो हि जयो रन्ध्रप्रहारिणाम् ॥१७॥
नातिपर्याप्तमालक्ष्य मत्कुक्षेरद्य भोजनम् ।
दिष्ट्या त्वमसि मे धात्रा भीतेनेवोपपादित : ॥१८॥
इति संतज्र्य शत्रुघ्नं राक्षसस्तज्जिघांसया ।
प्रांशुमुत्पाटयामास मुस्तास्तम्बमिव द्रुमम् ॥१९॥
सौमित्रेर्निशितैर्बाणैरन्तरा शकलीकृत : ।
गात्रं पुष्परज : प्राप न शाखी नैर्ऋतेरित : ॥२०॥
विनाशात्तस्य वृक्षस्य रक्षस्तस्मै महोपलम् ।
प्रजिघाय कृतान्तस्य मुष्टिं पृथगिव स्थितम् ॥२१॥
ऐन्द्रमस्त्रमुपादाय शत्रुघ्नेन स ताडित : ।
सिकतात्वादपि परं प्रपेदे परमाणुताम् ॥२२॥
तमुपाद्रवदुद्यम्य दक्षिणं दोर्निशाचर : ।
एकताल इवोत्पातपवनप्रेरितो गिरि : ॥२३॥
काष्र्णेन पत्रिणा शत्रु : स भिन्नहृदय : पतन् ।
अनिनाय भुव : कम्पं जहाराश्रमवासिनाम् ॥२४॥
वयसां पङ्क्तय : पेतुर्हतस्योपरि विद्विष : ।
तत्प्रतिद्वन्द्विनो मूर्घ्नि दिव्या : कुसुमवृष्टय : ॥२५॥
स हत्वा लवणं वीरस्तदा मेने महौजस : ।
भ्रातु : सोदर्यमात्मानमिन्द्रजिद्वधशोभिन : ॥२६॥
तस्य संस्तूयमानस्य चरितार्थैस्तपस्विभि : ।
शुशुभे विक्रमोदग्रं व्रीडयावनतं शिर : ॥२७॥
उपकूलं च कालिन्द्या : पुरीं पौरुषभूषण : ।
निर्ममे निर्ममोऽर्थेषु मथुरां मधुराकृति : ॥२८॥
या सौराज्यप्रकाशाभिर्बभौ पौरविभूतिभि : ।
स्वर्गाभिष्यन्दवमनं कृत्वेवोपनिवेशिता ॥२९॥
तत्र सौधगत : पश्यन्यमुनां चक्रवाकिनीम् ।
हेमभक्तिमतीं भूमे : प्रवेणीमिव पिप्रिये ॥३०॥
सखा दशरथस्यापि जनकस्य च मन्त्रकृत् ।
संचस्कारोभयप्रीत्या मैथिलेयौ यथाविधि ॥३१॥
स तौ कुशलवोन्मृष्टगर्भक्लेदौ तदाख्यया ।
कवि : कुशलवावेव चकार किल नामत : ॥३२॥
साङ्गं च वेदमध्याप्य किंचिदुत्क्रान्तशैशवौ ।
स्वकृतिं गापयामास कविप्रथमपद्धतिम् ॥३३॥
रामस्य मधुरं वृत्तं गायन्तो मातुरग्रत : ।
तद्वियोगव्यथां किंचिच्छिथिलीचक्रतु : सुतौ ॥३४॥
इतरेऽपि रघोर्वंश्यास्त्रयस्त्रेताग्नितेजस : ।
तद्योगात्पतिवत्नीषु पत्नीष्वासन्द्विसूनव : ॥३५॥
शत्रुघातिनि शत्रुघ्न : सुबाहौ च बहुश्रुते ।
मथुराविदिशे सून्वोर्निदधे पूर्वजोत्सुक : ॥३६॥
भूयस्तपोव्ययो मा भूद्वाल्मीकेरिति सोऽत्यगात् ।
मैथिलीतनयोद्गीतनि :स्पन्दमृगमाश्रमम् ॥३७॥
वशी विवेश चायोध्यां रथ्यसंस्कारशोभिनीम् ।
लवणस्य वधात्पौरैरीक्षितोऽत्यन्तगौरवम् ॥३८॥
स ददर्श सभामध्ये सभासद्भिरुपस्थितम् ।
रामं सीतापरित्यागादसामान्यपतिं भुव : ॥३९॥
तमभ्यनन्दत्प्रणतं लवणान्तकमग्रज : ।
कालनेमिवधात्प्रीतस्तुराषाडिव शार्ङ्गिणम् ॥४०॥
स पृष्ट : सर्वतो वार्तमाख्यद्राज्ञे न संततिम् ।
प्रत्यर्पयिष्यत : काले कवेराद्यस्य शासनात् ॥४१॥
अथ जानपदो विप्र : शिशुमप्राप्तयौवनम् ।
अवतार्याङ्कशय्यास्थं द्वारि चक्रन्द भूपते : ॥४२॥
शोचनीयासि वसुधे या त्वं दशरथाच्च्युता ।
रामहस्तमनुप्राप्य कष्टात्कष्टतरं गता ॥४३॥
श्रुत्वा तस्य शुचो हेतुं गोप्ता जिह्राय राघव : ।
न त्द्यकालभवो मृत्युरिक्ष्वाकुपदमस्पृशत् ॥४४॥
स मुहूर्तं क्षमस्वेति द्विजमाश्वास्य दु :खितम् ।
यानं सस्मार कौबेरं वैवस्वतजिगीषया ॥४५॥
आत्तशस्त्रस्तदध्यास्य प्रस्थित : स रघूद्वह : ।
उच्चचार पुरस्तस्य गूढरूपा सरस्वती ॥४६॥
राजन् प्रजासु ते कश्चिदपचार : प्रवर्तते ।
तमन्विष्य प्रशमयेर्भविष्यसि तत : कृती ॥४७॥
इत्याप्तवचनाद्रामो विनेष्यन्वर्णविक्रियाम् ।
दिश : पपात पत्रेण वेगनिष्कम्पहेतुना ॥४८॥
अथ धूमाभिताम्राक्षं वृक्षशाखावलम्बिनम् ।
ददर्श कंचिदैक्ष्वाकस्तपस्यन्तमधोमुखम् ॥४९॥
पृष्टनामान्वयो राज्ञा स किलाचष्ट धूमप : ।
आत्मानं शम्बुकं नाम शूद्रं सुरपदार्थिनम् ॥५०॥
तपस्यनधिकारित्वात्प्रजानां तमघावहम् ।
शीर्षच्छेद्यं परिच्छिद्य नियन्ता शस्त्रमाददे ॥५१॥
स तद्वक्त्रं हिमक्लिष्टकिञ्जल्कमिव पङ्कजम् ।
ज्योतिष्कणाहतश्मश्रु कण्ठनालादपातयत् ॥५२॥
कृतदण्ड : स्वयं राज्ञा लेभे शूद्र : सतां गतिम् ।
तपसा दुश्चरेणापि न स्वमार्गविलङ्घिना ॥५३॥
रघुनाथोऽप्यगस्त्येन मार्गसंदर्शितात्मना ।
महौजसा संयुयुजे शरत्काल इवेन्दुना ॥५४॥
कुम्भयोनिरलंकारं तस्मै दिव्यपरिग्रहम् ।
ददौ दत्तं समुद्रेण पीतेनेवात्मनिष्क्रयम् ॥५५॥
स दधन्मैथिलीकण्ठनिव्र्यापारेण बाहुना ।
पश्चान्निववृते राम : प्राक्परासुद्र्विजात्मज : ॥५६॥
तस्य पूर्वोदितां निन्दां द्विज : पुत्रसमागत : ।
स्तुत्वा निवर्तयामास त्रातुर्वैवस्वतादपि ॥५७॥
तमध्वराय मुक्ताश्वं रक्ष :कपिनरेश्वरा : ।
मेघा : सस्यमिवाम्भोभिरभ्यवर्षन्नुपायनै : ॥५८॥
दिग्भ्यो निमन्त्रिताश्चैनमभिजग्मुर्महर्षय : ।
न भौमान्येव धिष्ण्यानि हित्वा ज्योतिर्मयान्यपि ॥५९॥
उपशल्यनिविष्टैस्तैश्चतुद्र्वारमुखी बभौ ।
अयोध्या सृष्टलोकेव सद्य : पैतामही तनु : ॥६०॥
श्लाघ्यस्त्यागोऽपि वैदेत्द्याः पत्यु : प्राग्वंशवासिन : ।
अनन्यजाने : सैवासीद्यस्माज्जाया हिरण्मयी ॥६१॥
विधेरधिकसंभारस्तत : प्रववृते मख : ।
आसन्यत्र क्रियाविघ्ना राक्षसा एव रक्षिण : ॥६२॥
अथ प्राचेतसोपज्ञं रामायणमितस्तत : ।
मैथिलेयौ कुशलवौ जगतुर्गुरुचोदितौ ॥६३॥
वृत्तं रामस्य वाल्मीके : कृतिस्तौ किंनरस्वनौ ।
किं तद्येन मनो हर्तुमलं स्यातां न शृण्वताम् ॥६४॥
रूपे गीते च माधुर्यंतयोस्तज्ज्ञैर्निवेदितम् ।
ददर्श सानुजो राम : शुश्राव च कुतूहली ॥६५॥
तद्गीतश्रवणैकाग्रा संसदश्रुमुखी बभौ ।
हिमनिष्यन्दिनी प्रातर्निर्वातेव वनस्थली ॥६६॥
वयोवेषविसंवादि रामस्य च तयोस्तदा ।
जनता प्रेक्ष्य सादृश्यं नाक्षिकम्पं व्यतिष्ठत ॥६७॥
उभयोर्न तथा लोक : प्रावीण्येन विसिष्मिये ।
नृपते : प्रीतिदानेषु वीतस्पृहतया यथा ॥६८॥
गेये को नु विनेता वां कस्य चेयं कृति : कवे : ।
इति राज्ञा स्वयं पृष्टौ तौ वाल्मीकिमशंसताम् ॥६९॥
अथ सावरजो राम : प्राचेतसमुपेयिवान् ।
ऊरीकृत्यात्मनो देहं राज्यमस्मै न्यवेदयत् ॥७०॥
स तावाख्याय रामाय मैथिलीयौ तदात्मजौ ।
कवि : कारुणिको वव्रे सीताया : संपरिग्रहम् ॥७१॥
तात शुद्धा समक्षं न : स्नुषा ते जातवेदसि ।
दौरात्म्याद्रक्षसस्तां तु नात्रत्या : श्रद्दधु : प्रजा : ॥७२॥
ता : स्वचारित्रयमुद्दिश्य प्रत्याययतु मैथिली ।
तत : पुत्रवतीमेनां प्रतिपत्स्ये त्वदाज्ञया ॥७३॥
इति प्रतिश्रुते राज्ञा जानकीमाश्रमान्मुनि : ।
शिष्यैरानाययामास स्वसिद्धिं नियमैरिव ॥७४॥
अन्येद्युरथ काकुत्स्थ : संनिपात्य पुरौकस : ।
कविमाह्वाययामास प्रस्तुतप्रतिपत्तये ॥७५॥
स्वरसंस्कारवत्यासौ पुत्राभ्यामथ सीतया ।
ऋचेवोदर्चिषं सूर्यं रामं मुनिरुपस्थित : ॥७६॥
काषायपरिवीतेन स्वपदार्पितचक्षुषा ।
अन्वमीयत शुद्धेति शान्तेन वपुषैव सा ॥७७॥
जनास्तदालोकपथात्प्रतिसंहृतचक्षुष : ।
तस्थुस्तेऽवाङ्‍मुखा : सर्वे फलिता इव शालय : ॥७८॥
तां दृष्टिविषये भर्तुर्मुनिरास्थितविष्टर : ।
कुरु नि :संशयं वत्से स्ववृत्ते लोकमित्यशात् ॥७९॥
अथ वाल्मीकिशिष्येण पुण्यमावर्जितं पय : ।
आचम्योदीरयामास सीता सत्यां सरस्वतीम् ॥८०॥
वाङ्मन :कर्मभि : पत्यौ व्यभिचारो यथा न मे ।
तथा विश्वंभरे देवि मामन्तर्धातुमर्हसि ॥८१॥
एवमुक्ते तया साध्व्या रन्ध्रात्सद्योभवाद्भुव : ।
शातह्रदमिव ज्योति : प्रभामण्डलमुद्ययौ ॥८२॥
तत्र नागफणोत्क्षिप्तसिंहासननिषेदुषी ।
समुद्ररशना साक्षात्प्रादुरासीद्वसुंधरा ॥८३॥
सा सीतामङ्कमारोप्य भर्तृप्रणिहितेक्षणाम् ।
मामेति व्याहरत्येव तस्मिन्पातालमभ्यगात् ॥८४॥
धरायां तस्य संरम्भं सीताप्रत्यर्पणैषिण : ।
गुरुर्विधिबलापेक्षी शमयामास धन्विन : ॥८५॥
ऋषीन्विसृज्य यज्ञान्ते सुहृदश्च पुरस्कृतान् ।
राम : सीतागतं स्नेहं निदधे तदपत्ययो : ॥८६॥
युधाजितस्य संदेशात्स देशं सिन्धुनामकम् ।
ददौ दत्तप्रभावाय भरताय भृतप्रज : ॥८७॥
भरतस्तत्र गन्धर्वान्युधि निर्जित्य केवलम् ।
आतोद्यं ग्राहयामास समत्याजयदायुधम् ॥८८॥
स तक्षपुष्कलौ पुत्रौ राजधान्योस्तदाख्ययो : ।
अभिषिच्याभिषेकार्हौ रामान्तिकमगात्पुन : ॥८९॥
अङ्गदं चन्द्रकेतुं च लक्ष्मणोऽप्यात्मसंभवौ ।
शासनाद्रघुनाथस्य चक्रे कारापथेश्वरौ ॥९०॥
इत्यारोपितपुत्रास्ते जननीनां जनेश्वरा : ।
भर्तृलोकप्रपन्नानां निवापान्विदधु : क्रमात् ॥९१॥
उपेत्य मुनिवेषोऽथ काल : प्रोवाच राघवम् ।
रह :संवादिनौ पश्येदावां यस्तं त्यजेरिति ॥९२॥
तथेति प्रतिपन्नाय विवृतात्मा नृपाय स : ।
आचख्यौ दिवमध्यास्व शासनात्परमेष्ठिन : ॥९३॥
विद्वानपि तयोद्र्वा :स्थ : समयं लक्ष्मणोऽभिनत् ।
भीतो दुर्वासस : शापाद्रामसंदर्शनार्थिना ॥९४॥
स गत्वा सरयूतीरं देहत्यागेन योगवित् ।
चकारावितथां भ्रातु : प्रतिज्ञां पूर्वजन्मन : ॥९५॥
तस्मिन्नात्मचतुर्भागे प्राङ्नाकमधितस्थुषि ।
राघव : शिथिलं तस्थौ भुवि धर्मस्त्रिपादिव ॥९६॥
स निवेश्य कुशावत्यां रिपुनागाङ्कुशं कुशम् ।
शरावत्यां सतां सूक्तैर्जनिताश्रुलवं लवम् ॥९७॥
उदक्प्रतस्थे स्थिरधी : सानुजोऽग्निपुर :सर : ।
अन्वित : पतिवात्सल्याद्गृहवर्जमयोध्यया ॥९८॥
जगृहुस्तस्य चित्तज्ञा : पदवीं हरिराक्षसा : ।
कदम्बमुकुलस्थूलैरभिवृष्टां प्रजाश्रुभि : ॥९९॥
उपस्थितविमानेन तेन भक्तानुकम्पिना ।
चक्रे त्रिदिवनि :श्रेणि : सरयूरनुयायिनाम् ॥१००॥
यद्गोप्रतरकल्पोऽभूत्संमर्दस्तत्र मज्जताम् ।
अतस्तदाख्यया तीर्थं पावनं भुवि पप्रथे ॥१०१॥
स विभुर्विबुधांशेषु प्रतिपन्नात्ममूर्तिषु ।
त्रिदशीभूतपौराणां स्वर्गान्तरमकल्पयत् ॥१०२॥
निर्वत्र्यैवं दशमुखशिरश्छेदकार्यं सुराणां
विष्वक्सेन : स्वतनुमविशत्सर्वलोकप्रतिष्ठाम् ।
लङ्कानाथं पवनतनयं चोभयं स्थापयित्वा
कीर्तिस्तम्भद्वयमिव गिरौ दक्षिणे चोत्तरे च ॥१०३॥
इति श्रीरघुवंशे महाकाव्ये कविश्रीकालिदासकृतौ
श्रीरामस्वर्गारोहणो नाम पञ्चदश : सर्ग : ॥