कौशिकेन स किल क्षितीश्वरो राममध्वरविघातशान्तये ।
काकपक्षधरमेत्य याचितस्तेजसां हि न वय: समीक्ष्यते ॥१॥
कृच्छ्रलब्धमपि लब्धवर्णभाक्तं दिदेश मुनये सलक्ष्मणम् ।
अप्यसुप्रणयिनां रघो: कुले न व्यहन्यत कदाचिदर्थिता ॥२॥
यावदादिशति पार्थिवस्तयोर्निर्गमाय पुरमार्गसंस्क्रियाम् । ॥३॥
तावदाशु विदधे मरूत्सखै: सा सपुष्पजलवर्षिभिर्घनै: ॥३॥
तौ निदेशकरणोद्यतौ पितुर्धन्विनौ चरणयोर्निपेततु: ।
भूपतेरपि तयो: प्रवत्स्यतोर्नम्रयोरूपरि बाष्पबिन्दव: ॥४॥
तौ पितुर्नयनजेन वारिणा किंचिदुक्षितशिखण्डकावुभौ ।
धन्विनौ तमृषिमन्वगच्छतां पौरदृष्टिकृतमार्गतोरणौ ॥५॥
लक्ष्मणानुचरमेव राघवं नेतुमैच्छदृषिरित्यसौ नृप: ।
आशिषं प्रयुयुजे न वाहिनीं सा हि रक्षणविधौ तयो: क्षमा ॥६॥
मातृवर्गचरणस्पृशौ मुनेस्तौ प्रपद्य पदवीं महौजस: ।
रेचतुर्गतिवशात्प्रवर्तिनौ भास्करस्य मधुमाधवाविव ॥७॥
वीचिलोलभुजयोस्तयोर्गतं शैशवाच्चपलमप्यशोभत ।
तोओयदागम इवोद्ध्यभिद्ययोर्नामधेयसदृशं विचेष्टितम् ॥८॥
तौ बलातिबलयो: प्रभावतो विद्ययो: पथि मुनिप्रदिष्टयो: ।
मम्लतुर्न मणिकुट्टिमोचितौ मातृपाश्र्वपरिवर्तिनाविव ॥९॥
पूर्ववृत्तकथितै: पुराविद: सानुज: पितृसखस्य राघव: ।
उÊमान इव वाहनोचित: पादचारमपि न व्यभावयत् ॥१०॥
तौ सरांसि रसवद्भिम्बुभि: कूजितै: श्रुतिसुखै: पतत्रिण: ।
वायव: सुरभिपुष्परेणुभिश्र्छायया च जलदा: सिषेविरे ॥११॥
नाम्भसां कमलशोभिनां तथा शाखिनां च न परिश्रमच्छिदाम् ।
दर्शनेन लघुना यथा तयो: प्रीतिमापुरूभयोस्तपस्विन: ॥१२॥
स्थाणुदग्धवपुषस्तपोवनं प्राप्य दाशरथिरात्तकार्मुक: ।
विग्रहेण मदनस्य चारूणा सोऽभवत्प्रतिनिधिर्न कर्मणा ॥१३॥
तौ सुकेतुसुतया खिलीकृते कौशिकाद्विदितशापया पथि ।
निन्यतु: स्थलनिवेशिताटनी लीलयैव धनुषी अधिज्यताम् ॥१४॥
ज्यानिनादमथ गृह्णती तयो: प्रादुरास बहुलक्षपाछवि: ।
ताडका चलकपालकुण्डला कालिकेव निबिडा बलाकिनी ॥१५॥
तीव्रवेगधुतमार्गवृक्षया प्रेतचीवरवसा स्वनोग्रया ।
अभ्यभावि भरताग्रजस्तया वात्ययेव पितृकाननोत्थया ॥१६॥
उद्यतैकभुजयष्टिमायतीं श्रोणिलम्बिपुरूषान्त्रमेखलाम् ।
तां विलोक्य वनितावधे घृणां पत्रिणा सह मुमोच राघव: ॥१७॥
यच्चकार विवरं शिलाघने ताडकोरसि स रामसायक: ।
अप्रविष्टविषयस्य रक्षसां द्वारतामगमदन्तकस्य तत् ॥१८॥
बाणभिन्नहृदया निपेतुषी सा स्वकाननभुवं न केवलाम् ।
विष्टपत्रयपराजयस्थिरां रावणश्रियमपि व्यकम्पयत् ॥१९॥
राममन्मथशरेण ताडिता दु:सहेन हृदये निशाचरी ।
गन्धवद्रुधिरचन्दनोक्षिता जीवितेशवसतिं जगाम सा ॥२०॥
नैर्ऋतघ्नमथ मन्त्रवन्मुने: प्रापदस्त्रमवदानतोषितात् ।
ज्योतिरिन्धननिपाति भास्करात्सूर्यकान्त इव ताडकान्तक: ॥२१॥
वामनाश्रमपदं तत: परं पावनं श्रुतमृषेरूपेयिवान् ।
उन्मना: प्रथमजन्मचेष्टितान्यस्मरन्नपि बभूव राघव: ॥२२॥
आससाद मुनिरात्मनस्तत: शिष्यवर्गपरिकल्पितार्हणम् ।
बद्धपल्लवपुटाञ्जलिद्रुमं दर्शनोन्मुखमृगं तपोवनम् ॥२३॥
तत्र दीक्षितमृषिं ररक्षतुर्विघ्नतो दशरथात्मजौ शरै: ।
लोकमन्धतमसात्क्रमोदितौ रश्मिभि: शशिदिवाकराविव ॥२४॥
वीक्ष्य वेदिमथ रक्तबिन्दुभिर्बन्धुजीवपृथुभि: प्रदूषिताम् ।
संभ्रमोऽभवदपोढकर्मणामृत्विजां च्युतविकङ्कङ्तस्रुचाम् ॥२५॥
उन्मुख: सपदि लक्षमणाग्रजो बाणमाश्रयमुखात्समुद्धरन् ।
रक्षसां बलमपश्यदम्बरे गृध्रपक्षपवनेरितध्वजम् ॥२६॥
तत्र यावधिपती मखद्विषां तौ शरव्यमकरोत्स नेतरान् ।
किं महोरगविसर्पिविक्रमो राजिलेषु गरूड: प्रवर्तते ॥२७॥
सोऽस्त्रमुग्रजवमस्त्रकोविद: संदधे धनुषि वायुदैवतम् ।
तेन शैलगुरूमप्यपातयत्पाण्डुपत्रमिव ताडकासुतम् ॥२८॥
य: सुबाहुरिति राक्षसोऽपरस्तत्र तत्र विससर्प मायया ।
तं क्षुरप्रशकलीकृतं कृती पत्रिणां व्यभजदाश्रमाद्बहि: ॥२९॥
इत्यपास्तमखविघ्नयोस्तयो: सांयुगीनमभिनन्द्य विक्रमम् ।
ऋत्विज: कुलपतेर्यथाक्रमं वाग्यतस्य निरवर्तयन्क्रिया: ॥३०॥
तौ प्रणामचलकाकपक्षकौ भ्रातराववभृथाप्लुतो मुनि: ।
आशिषामनुपदं समस्पृशद्दर्भपाटलतलेन पाणिना ॥३१॥
तं न्यमन्त्रयत संभृतक्रतुर्मैथिल: स मिथिलां व्रजन्वशी ।
राघवावपि निनाय बिभ्रतौ तद्धनु:श्रवणजं कुतूहलम् ॥३२॥
तै: शिवेषु वसतिर्गताध्वभि: सायमाश्रमतनुष्वगृत्द्यत ।
येषु दीर्घतपस: परिग्रहो वासवक्षणकलत्रतां ययौ ॥३३॥
प्रत्यपद्यत चिराय यत्पुनश्चारू गौतमवधू: शिलामयी ।
स्वं वपु: स किल किल्बिषच्छिदां रामपादरजसामनुग्रह: ॥३४॥
राघवान्वितमुपस्थितं मुनिं तं निशम्य जनको जनेश्वर: ।
अर्थकामसहितं सपर्यया देहबद्धमिव धर्ममभ्यगात् ॥३५॥
तौ विदेहनगरीनिवासिनां गां गताविव दिव: पुनर्वसू ।
मन्यते स्म पिबतां विलोचनै: पक्ष्मपातमपि वञ्चनां मन: ॥३६॥
यूपवत्यवसिते क्रियाविधौ कालवित्कुशिकवंशवर्धन: ।
राममिष्वसनदर्शनोत्सुकं मैथिलाय कथयांबभूव स: ॥३७॥
तस्य वीक्ष्य ललितं वपु: शिशो: पार्थिव: प्रथितवंशजन्मन: ।
स्वं विचिन्त्य च धनुर्दुरानमं पीडितो दुहितृशुल्कसंस्थया ॥३८॥
अब्रवीच्च भगवन्मतङ्गजैर्यद्बृहद्भिरपि कर्म दुष्करम् ।
तत्र नाहमनुमन्तुमुत्सहे मोक्षवृत्ति कलभस्य चेष्टितम् ॥३९॥
ह्रेपिता हि बहवो नरेश्वरास्तेन तात धनुषा धनुर्भृत: ।
ज्यानिघातकठिनत्वचो भुजान्स्वान्विधूय धिगिति प्रतस्थिरे ॥४०॥
प्रत्युवाच तमृषिर्निशम्यतां सारतोऽयमथवा गिरा कृतम् ।
चाप एव भवतो भविष्यति व्यक्तशक्तिरशनिर्गिराविव ॥४१॥
एवमाप्तवचनात्स पौरूषं काकपक्षकधरेऽपि राघवे ।
श्रद्दधे त्रिदशगोपमात्रके दाहशक्तिमिव कृष्णवत्र्मनि ॥४२॥
व्यादिदेश गणशोऽथ पाश्र्वगान्कार्मुकाभिहरणाय मैथिल: ।
तैजसस्य धनुष: प्रवृत्तये तोयदानिव सहस्रलोचन: ॥४३॥
तत्प्रसुप्तभुजगेन्द्रभीषणं वीक्ष्य दाशरथिराददे धनु: ।
विद्रुतक्रतुमृगानुसारिणं येन बाणमसृजत्वृषध्वज: ॥४४॥
आततज्यमकरोत्स संसदा विस्मयस्तिमितनेत्रमीक्षित: ।
शैलसारमपि नातियत्नत: पुष्पचापमिव पेशलं स्मर: ॥४५॥
भज्यमानमतिमात्रकर्षणात्तेन वज्रपरूषस्वनं धनु: ।
भार्गवाय दृढमन्यवे पुन: क्षत्रमुद्यतमिव न्यवेदयत् ॥४६॥
दृष्टसारमथ रूद्रकार्मुके वीर्यशुल्कमभिनन्द्य मैथिल: ।
राघवाय तनयामयोनिजां रूपिणीं श्रियमिव न्यवेदयत् ॥४७॥
मैथिल: सपदि सत्यसंगरो राघवाय तनयामयोनिजाम् ।
संनिधौ द्युतिमतस्तपोनिधेरग्निसाक्षिक इवातिसृष्टवान् ॥४८॥
प्राहिणोच्च महितं महाद्युति: कोसलाधिपतये पुरोधसम् ।
भृत्यभावि दुहितु: परिग्रहाद्दिश्यतां कुलमिदं निमेरिति ॥४९॥
अन्वियेष सदृशीं स च स्नुषां प्राप चैनमनुकूलवाग्द्विज: ।
सद्य एव सुकृतां हि पच्यते कल्पवृक्षफलधर्मि काङ्क्षिक्षितम् ॥५०॥
तस्य कल्पितपुरस्क्रियाविधे: शुश्रुवान्वचनमग्रजन्मन: ।
उच्चचाल बलभित्सखो वशी सैन्यरेणुमुषितार्कदीधिति: ॥५१॥
आससाद मिथिलां स वेष्टयन्पीडितोपवनपादपां बलै: ।
प्रीतिरोधमसहिष्ट सा पुरी स्त्रीव कान्तपरिभोगमायतम् ॥५२॥
तौ समेत्य समये स्थितावुभौ भूपती वरूणवासवोपमौ ।
कन्यकातनयकौतुकक्रियां स्वप्रभावसदृशीं वितेनतु: ॥५३॥
पार्थिवीमुदवहद्रघूद्वहो लक्ष्मणस्तदनुजामथोर्मिलाम् ।
यौ तयोरवरजौ वरौजसौ तौ कुशध्वजसुते सुमध्यमे ॥५४॥
ते चतुर्थसहितास्त्रयो बभु: सूनवो नववधूपरिग्रहा: ।
सामदानविधिभेदनिग्रहा: सिद्धिमन्त इव तस्य भूपते: ॥५५॥
ता नराधिपसुता नृपात्मजैस्ते च ताभिरगमन्कृतार्थताम् ।
सोऽभवद्वरवधूसमागम: प्रत्ययप्रकृतियोगसंनिभ: ॥५६॥
एवमात्तरतिरात्मसंभवांस्तान्निवेश्य चतुरोऽपि तत्र स: ।
अध्वसु त्रिषु विसृष्टमैथिल: स्वां पुरीं दशरथो न्यवर्तत ॥५७॥
तस्य जातु मरूत: प्रतीपगा वत्र्मसु ध्वजतरूप्रमाथिन: ।
चिक्लिशुर्भृशतया वरूथिनीमुत्तटा इव नदीरया: स्थलीम् ॥५८॥
लक्ष्यते स्म तदनन्तरं रविर्बद्धभीमपरिवेषमण्डल: ।
वैनतेयशमितस्य भोगिनो भोगवेष्टित इव च्युतो मणि: ॥५९॥
श्येनपक्षपरिधूसरालका: सांध्यमेघरूधिराद्र्रवासस: ।
अङ्गना इव रजस्वला दिशो नो बभूवुरवलोकनक्षमा: ॥६०॥
भास्करश्च दिशमध्युवास यां तां श्रिता: प्रतिभयं ववासिरे ।
क्षत्रशोणितपितृक्रियोचितं चोदयन्त्य इव भार्गवं शिवा: ॥६१॥
तत्प्रतीपपवनादिवैकृतं प्रेक्ष्य शान्तिमधिकृत्य कृत्यविद् ।
अन्वयुङ्कÑत गुरूमीश्वर: क्षिते: स्वन्तमित्यलघयत्स तद्व्यथाम् ॥६२॥
तेजस: सपदि राशिरूत्थित: प्रादुरास किल वाहिनीमुखे ।
य: प्रमृज्य नयनानि सैनिकैर्लक्षणीयपुरूषाकृतिश्चिरात् ॥६३॥
पि*यवंशमुपवीतलक्षणं मातृकं च धनुरूर्जितं दधत् ।
य: ससोम इव घर्मदीधिति: सद्विजि इव चन्दनद्रुम: ॥६४॥
येन रोषपरूषात्मन: पितु: शासने स्थितिभिदोऽपि तस्थुषा ।
वेपमानजननीशिरश्छिदा प्रागजीयत घृणा ततो मही ॥६५॥
अक्षबीजवलयेन निर्बभौ दक्षिणश्रवणसंस्थितेन य: ।
क्षत्रियान्तकरणैकविंशतेव्र्याजपूर्वगणनामिवोद्वहन् ॥६६॥
तं पितुर्वधभवेन मन्युना राजवंशनिधनाय दीक्षितम् ।
बालसूनुरवलोक्य भार्गवं स्वां दशां च विषसाद पार्थिव: ॥६७॥
नाम राम इति तुल्यमात्मजे वर्तमानमहिते च दारूणे ।
हृद्यमस्य भयदायि चाभवद्रत्नजातमिव हारसर्पयो: ॥६८॥
अघ्र्यमघ्र्यमिति वादिनं नृपं सोऽनवेक्ष्य भरताग्रजो यत: ।
क्षत्रकोपदहनार्चिषं तत: संदधे दृशमुदग्रतारकाम् ॥६९॥
तेन कार्मुकनिषक्तमुष्टिना राघवो विगतभी: पुरोगत: ।
अङ्गुलीविवरचारिणं शरं कुर्वता निजगदे युयुत्सुना ॥७०॥
क्षत्रजातमपकारवैरि मे तन्निहत्य बहुश: शमं गत: ।
सुप्तसर्प इव दण्डघट्टनाद्रोषितोऽस्मि तव विक्रमश्रवात् ॥७१॥
मैथिलस्य धनुरन्यपार्थिवैस्त्वं किलानमितपूर्वमक्षणो: ।
तन्निशम्य भवता समर्थये वीर्यशृङ्गमिव भग्नमात्मन: ॥७२॥
अन्यदा जगति राम इत्ययं शब्द उच्चरित एव मामगात् ।
व्रीडमावहति मे स संप्रति व्यस्तवृत्तिरूदयोन्मुखे त्वयि ॥७३॥
बिभ्रतोऽस्त्रमचलेऽप्यकुण्ठितं द्वौ रूपू मम मतौ समागसौ ।
धेनुवत्सहरणाच्च हैहयस्त्वं च कीर्तिमपहर्तुमुद्यत: ॥७४॥
क्षत्रियान्तकरणोऽपि विक्रमस्तेन मामवति नाजिते त्वयि ।
पावकस्य महिमा स गण्यते कक्षवज्जलति सागरेऽपि य: ॥७५॥
विद्धि चात्तबलमोजसा हरेरैश्वरं धनुरभाजि यत्त्वया ।
खातमूलमनिलो नदीरयै: पातयत्यपि मृदुस्तटद्रुमम् ॥७६॥
तन्मदीयमिदमायुधं ज्यया संगमय्य सशरं विकृष्यताम् ।
तिष्ठतु प्रधवमेवमप्यहं तुल्यबाहुतरसा जितस्त्वया ॥७७॥
कातरोऽसि यदि वो·तार्चिषा तर्जित: परशुधारया मम ।
ज्यानिघातकठिनाङ्गुलिर्वृथा बध्यतामभययाचनाञ्जलि: ॥७८॥
एवमुक्तवति भीमदर्शने भार्गवे स्मितविकम्पिताधर: ।
तद्धनुग्र्रहणमेव राघव: प्रत्यपद्यत समर्थमुत्तरम् ॥७९॥
पूर्वजन्मधनुषा समागत: सोऽतिमात्रलघुदर्शनोऽभवत् ।
केवलोऽपि सुभगो नवाम्बुद: किं पुनस्त्रिदशचापलाञ्छित: ॥८०॥
तेन भूमिनिहितैककोटि तत्कार्मुकं च बलिनाधिरोपितम् ।
निष्प्रभश्च रिपुरास भूभृतां धूमशेष इव धूमकेतन: ॥८१॥
तावुभावपि परस्परस्थितौ वर्धमानपरिहीनतेजसौ ।
पश्यति स्म जनता दिनात्यये पार्वणौ शशिदिवाकराविव ॥८२॥
तं कृपामुदुरवेक्ष्य भार्गवं राघव: स्खलितवीर्यमात्मनि ।
स्वं च संहितममोघमाशुगं व्याजहार हरसूनुसंनिभ: ॥८३॥
न प्रहर्तुमलमस्मि निर्दयं विप्र इत्यभिभत्यपि त्वयि ।
शंस किं गतिमनेन पत्रिणा हन्मि लोकमुत ते मखार्जितम् ॥८४॥
प्रत्युवाच तमृषिर्न तत्त्वतस्त्वां न वेद्मि पुरूषं पुरातनम् ।
गां गतस्य तव धाम वैष्णवं कोपितो त्द्यसि मया दिदृक्षुणा ॥८५॥
भस्मसात्कृतवत: पितृद्विष: पात्रसाच्च वसुधां ससागराम् ।
आहितो जयविपर्ययोऽपि मे श्लाघ्य एव परमेष्ठिना त्वया ॥८६॥
त·तिं मतिमतां वरेप्सितां पुण्यतीर्थगमनाय रक्ष मे ।
पीडयिष्यति न मां खिलीकृता स्वर्गपद्धतिरमोघलोलुपम् ॥८७॥
प्रत्यपद्यत तथेति राघव: प्राङ्मुखश्च विससर्ज सायकम् ।
भार्गवस्य सुकृतोऽपि सोऽभवत्स्वर्गमार्गपरिघो दुरत्यय: ॥८८॥
राघवोऽपि चरणौ तपोनिधे: क्षम्यतामिति वदन्समस्पृशत् ।
निर्जितेषु तरसा तरस्विनां शत्रुषु प्रणतिरेव कीर्तये ॥८९॥
राजसत्वमवधूय मातृकं पित्र्यमस्मि गमित: शमं यदा ।
नन्वनिन्दितफलो मम त्वया निग्रहोऽप्ययमनुगृहीकृत: ॥९०॥
साधयाम्यहमविघ्नमस्तु ते देवकार्यमुपपादयिष्यत: ।
ऊचिवानिति वच: सलक्ष्मणं लक्ष्मणाग्रजमृषितिरोदधे ॥९१॥
तस्मिन्गते विजयिनं परिरभ्य रामं
स्नेहादमन्यत पिता पुनरेव जातम् ।
तस्याभवत्क्षणशुच: परितोषलाभ:
कक्षाग्निलङ्घ्तितरोरिव वृष्टिपात: ॥९२॥
अथ पथि गमयित्वा क्लृप्तरम्योपकार्ये
कतिचिदवनिपाल: शर्वरी: शर्वकल्प: ।
पुरमविशदयोध्यां मैथिलीदर्शनीनां
कुवलयितगवाक्षां लोचनैरङ्गनानाम् ॥९३॥
इति श्रीरघुवंशे महाकाव्ये कविश्रीकालिदासकृतौ
सीतविवाहवर्णनो नाम एकादश: सर्ग: ॥