अथेप्सितं भर्तुरूपस्थितोदयं सखीजनोद्वीक्षणकौमुदीमुखम् ।
निदानमिक्ष्वाकुकुलस्य संतते: सुदक्षिणा दौहृदलक्षणं दधौ ॥१॥
शरीरसादादसमग्रभूषणा मुखेन सालक्ष्यत लोध्रपाण्डुना ।
तनुप्रकाशेन विचेयतारका प्रभातकल्पा शशिनेव शर्वरी ॥२॥
तदाननं मृत्सुरभि क्षितीश्वरो रहस्युपाघ्राय न तृप्तिमाययौ ।
करीव सिक्तं पृषतै: पयोमुचां शुचिव्यपाये वनराजिपल्वलम् ॥३॥
दिवं मरूत्वानिव भोक्ष्यते भुवं दिगन्तविश्रान्तरथो हि तत्सुत: ।
अतोऽभिलाषे प्रथमं तथाविधे मनो बबन्धान्यरसान्विलङ्घ्य सा ॥४॥
न मे ह्रिया शंसति किंचिदीप्सितं स्पृहावती वस्तुषु केषु मागधी ।
इति स्म पृच्छत्यनुवेलमादृत: प्रियासखी,त्तरकोसलेश्वर: ॥५॥
उपेत्य सा दोहददु:खशीलतां यदेव वव्रे तदपश्यदाहृतम् ।
न हीष्टमस्य त्रिदिवेऽपि भूपतेरभूदनासाद्यमधिज्यधन्वन: ॥६॥
क्रमेण निस्तीर्य च दोहदव्यथां प्रचीयमानावयवा रराज सा ।
पुराणपत्रापगमादनन्तरं लतेव संनद्धमनोज्ञपल्लवा ॥७॥
दिनेषु गच्छत्सु नितान्तपीवरं तदीयमानीलमुखं स्तनद्वयम् ।
तिरश्चकार भ्रमराभिनीलयो: सुजातयो: पङ्कजकोशयो: श्रियम् ॥८॥
निधानगर्भामिव सागराम्बरां शमीमिवाभ्यन्तरलीनपावकाम् ।
नदीमिवान्त:सलिलां सरस्वतीं नृप: ससत्वां महिषीममन्यत ॥९॥
प्रियानुरागस्य मन: समुन्नतेर्भुजार्जितानां च दिगन्तसंपदाम् ।
यथाक्रमं पुंसवनादिका: क्रिया धृतेश्च धीर: सदृशीव्र्यधत्त स: ॥१०॥
सुरेन्द्रमात्राश्रितगर्भगौरवात्प्रयत्नमुक्तासनया गृहागत: ।
तयोपचाराञ्जलिखिन्नहस्तया ननन्द पारिप्लवनेत्रया नृप: ॥११॥
कुमारभृत्याकुशलैरनुष्ठिते भिषग्भिराप्तैरथ गर्भभर्मणि ।
पति: प्रतीत: प्रसवोन्मुखीं प्रियां ददर्श काले दिवमभ्रितामिव ॥१२॥
ग्रहैस्तत: पञ्चभिरूच्चसंस्थितैरसूर्यगै: सूचितभाग्यसंपदम् ।
असूत पुत्रं समये शचीसमा त्रिसाधना शक्तिरिवार्थमक्षयम् ॥१३॥
दिश: प्रसेदुर्मरूतो ववु: सुखा: प्रदक्षिणार्चिर्हविरग्निराददे ।
बभूव सर्वं शुभशंसि तत्क्षणं भवो हि लोकाभ्युदयाय तादृशाम् ॥१४॥
अरिष्टशय्यां परितो विसारिणा सुजन्मनस्तस्य निजेन तेजसा ।
निशीथदीपा: सहसा हतत्विषो बभूवुरालेख्यसमर्पिता इव ॥१५॥
जनाय शुद्धान्तचराय शंसते कुमारजन्मामृतसंमिताक्षरम् ।
आदेयमासीत्त्रयमेव भूपते: शशिप्रभं छत्रमुभे च चामरे ॥१६॥
निवातद्मस्तिमितेन चक्षुषा नृपस्य कान्तं पिबत: सुताननम् ।
महोदधे: पूर इवेन्दुदर्शनाद्गुरूः प्रहर्ष: प्रबभूव नात्मनि ॥१७॥
स जातकर्मण्यखिले तपस्विना तपोवनादेत्य पुरोधसा कृते ।
दिलीपसूनुर्मणिराकरो»व: प्रयुक्तसंस्कार इवाधिकं बभौ ॥१८॥
सुखश्रवा मङ्गलतूर्यनिस्वना: प्रमोदनृत्यै: सह वारयोषिताम्।
न केवलं सद्मनि मागधीपते: पथि व्यजृम्भन्त दिवौकसामपि ॥१९॥
न संयतस्तस्य बभूव रक्षितुर्विसर्जयेद्यं सुतजन्महर्षित: ।
ऋणाभिधानात्स्वयमेव केवलं तदा पितäणां मुमुचे स बन्धनात् ॥२०॥
श्रुतस्य यायादयमन्तमर्भक: तथा परेषां युधि चेति पार्थिव: ।
अवेक्ष्य धातोर्गमनार्थमर्थविच्चकार नाम्ना रघुमात्मसम्भवम् ॥२१॥
पितु: प्रयत्नात्स समग्रसंपद: शुभै: शरीरावयवैर्दिने दिने ।
पुपोष वृद्धिं हरिदश्वदीधितेरनुप्रवेशादिव बालचन्द्रमा: ॥२२॥
उमावृषाङ्कौ शरजन्मना यथा यथा जयन्तेन शचीपुरन्दरौ ।
तथा नृप: सा च सुतेन मागधी ननन्दतुस्तत्सदृशेन तत्समौ ॥२३॥
रथाङ्कनाम्नोरिव भावबन्धनं बभूव यत्प्रेम परस्पराश्रयम् ।
विभक्तमप्येकसुतेन तत्तयो: परस्परस्योपरि पर्यचीयत ॥२४॥
उवाच धात्र्या प्रथमोदितं वचो ययौ तदीयामवलम्ब्य चाङ्गुलिम् ।
अभूच्च नम्र: प्रणिपातशिक्षया पितुर्मुदं तेन ततान सोऽर्भक: ॥२५॥
तमङ्कमारोप्य शरीरयोगजै: सुखैर्निषिञ्चन्तमिवामृतं त्वचि ।
उपान्तसंमीलितलोचनो नृपश्चिरात्सुतस्पर्शरसज्ञतां ययौ ॥२६॥
अमंस्त चानेन पराध्र्यजन्मना स्थितेरभेत्ता स्थितिमन्तमन्वयम् ।
स्वमूर्तिभेदेन गुणाग्यवर्तिना पति: प्रजानामिव सर्गमात्मन: ॥२७॥
स वृत्तचूलश्चलकाकपक्षकैरमात्यपुत्रै: सवयोभिरन्वित: ।
लिपेर्यथावद्ग्रहणेन वा¨यं नदीमुखेनेव समुद्रमाविशत् ॥२८॥
अथोपनीतं विधिवद्विपश्चितो विनिन्युरेनं गुरवो गु,प्रियम् ।
अवन्ध्ययत्नाश्च बभूवुरत्र ते क्रिया हि वस्तूपहिता प्रसीदति ॥२९॥
धिय: समग्रै: स गुणै,दारधी: क्रमाच्चतस्रश्चतुरर्णवोपमा: ।
ततार विद्या: पवनातिपातिभिर्दिशो हरिद्भिर्हरितामिवेश्वर: ॥३०॥
त्वचं च मेध्यां परिधाय रौरवीमशिक्षतास्त्रं पितुरेव मन्त्रवत् ।
न केवलं तद्भुरेकपार्थिव: क्षितावभूदेकधनुर्धरोऽपि स: ॥३१॥
महोक्षतां वत्सतर: स्पृशन्निव द्विपेन्द्रभावं कलभ: श्रयन्निव ।
रघु: क्रमाद्यौवनभिन्नशैशव: पुपोष गाम्भीर्यमनोहरं वपु: ॥३२॥
अथास्य गोदानविधेरनन्तरं विवाहदीक्षां निरवर्तयद्गुरूः ।
नरेन्द्रकन्यास्तमवाप्य सत्पतिं तमोनुदं दक्षसुता इवाबभु: ॥३३॥
युवा युगव्यायतबाहुरंसल: कवाटवक्षा: परिणद्धकंधर: ।
वपु:प्रकर्षादजयद्गुरूं रघुस्तथापि नीचैर्विनयाददृश्यत ॥३४॥
तत: प्रजानां चिरमात्मना धृतां नितान्तगुर्वीं लघयिष्यता धुरम् ।
निसर्गसंस्कारविनीत इत्यसौ नृपेण चक्रे युवराजशब्दभाक् ॥३५॥
नरेन्द्रमूलायतनादनन्तरं तदास्पदं श्रीर्युवराजसंज्ञितम् ।
अगच्छदंशेन गुणाभिलाषिणी नवावतारं कमलादिवोत्पलम् ॥३६॥
विभावसु: सारथिनेव वायुना घनव्यपायेन गभस्थिमानिव ।
बभूव तेनातितरां सुदु:सह: कटप्रभेदेन करीव पार्थिव: ॥३७॥
नियुज्य तं होमतुरंगरक्षणे धनुर्धरं राजसुतैरनुद्रुतम् ।
अपूर्णमेकेन शतक्रतूपम: शतं क्रतूनामपविघ्नमाप स: ॥३८॥
तत: परं तेन मखाय यज्वना तुरंगमुत्सृष्टमनर्गलं पुन: ।
धनुर्भृतामग्रत एव रक्षिणां जहार शक्र: किल गूढविग्रह: ॥३९॥
विषादलुप्तप्रतिपत्ति विस्मितं कुमारसैन्यं सपदि स्थितं च तत् ।
वसिष्ठधेनुश्च यदृइच्छयागता श्रुतप्रभावा ददृशेऽथ नन्दिनी ॥४०॥
तदङ्कनिस्यन्दनजलेन लोचने प्रमृज्य पुण्येन पुरस्कृत: सताम् ।
अतीन्द्रियेष्वप्युपपन्नदर्शनो बभूव भावेषु दिलीपनन्दन: ॥४१॥
स पूर्वत: पर्वतपक्षशातनं ददर्श देवं नरदेवसंभव: ।
पुन: पुन: सूतनिषिद्धचापलं हरन्तमश्वं रथरश्मिसंयुतम् ॥४२॥
शतैस्तमक्ष्णामनिमेषवृत्तिभिर्हरिं विदित्वा हरिभिश्च वाजिभि: ।
अवोचदेनं गगनस्पृशा रघु: स्वरेण धीरेण निवर्तयन्निव ॥४३॥
मखांशभाजां प्रथमो मनीषिभिस्त्वमेव देवेन्द्र सदा निगद्यसे ।
अजस्रदीक्षाप्रयतस्य मद्गुरो: क्रियाविघाताय कथं प्रवर्तसे ॥४४॥
त्रिलोकनाथेन सदा मखद्विषस्त्वया नियम्या ननु दिव्यचक्षुषा ।
स चेत्स्वयं कर्मसु धर्मचारिणां त्वमन्तरायो भवसि च्युतो विधि: ॥४५॥
तदङ्कमग्यं मघवन्महाक्रतोरमुं तुरंगं प्रतिमोक्तुमर्हसि ।
पथ: श्रुतेर्दर्शयितार ईश्वरा मलीमसामददते न पद्धतिम् ॥४६॥
इति प्रगल्भं रघुणा समीरितं वचो निशम्याधिपतिर्दिवौकसाम् ।
निवर्तयामास रथं सविस्मय: प्रचक्रमे च प्रतिवक्तुमुत्तरम् ॥४७॥
यदात्थ राजन्यकुमार तत्तथा यशस्तु रक्ष्यं परतो यशोधनै: ।
जगत्प्रकाशं तदशेषमिज्यया भवद्गुरूर्लङ्घयितुं ममोद्यत: ॥४८॥
हरिर्यथैक: पु,षोत्तम: स्मृतो महेश्वरस्त्र्यम्बक एव नापर: ।
तथा विदुर्मां मुनय: शतक्रतुं द्वितीयगामी न हि शब्द एष न: ॥४९॥
अतोऽयमश्व: कपिलानुकारिणा पितुस्त्वदीयस्य मयापहारित: ।
अलं प्रयत्नेन तवात्र मा निधा: पदं पदव्यां सगरस्य संतते: ॥५०॥
तत: प्रहास्यापभय: पुरन्दरं पुनर्बभाषे तुरगस्य रक्षिता ।
गृहाण शस्त्रं यदि सर्ग एष ते न खल्वनिर्जित्य रघुं कृती भवान् ॥५१॥
स एवमुक्त्वा मघवन्तमुन्मुख: करिष्यमाण: सशरं शरासनम् ।
अतिष्ठदालीढविशेषशोभिना वपु:प्रकर्षेण विडम्बितेश्वर: ॥५२॥
रघोरवष्टम्भमयेन पत्रिणा हृदि क्षतो गोत्रभिदप्यमर्षण: ।
नवाम्बुदानीकमुहूर्तलाञ्छने धनुष्यमोघं समधत्त सायकम् ॥५३॥
दिलीपसूनो: स बृहद्भुजान्तरं प्रविश्य भीमासुरशोणितोचित: ।
पपावनास्वादितपूर्वमाशुग: कुतूहलेनेव मनुष्यशोणितम् ॥५४॥
हरे: कुमारोऽपि कुमारविक्रम: सुरद्विपास्फालनकर्कशाङ्गुलौ ।
भुजे शचीपत्रविशेषकाङ्किते स्वनामचिह्नं निचखान सायकम् ॥५५॥
जहार चान्येन मयूरपत्रिणा शरेण शक्रस्य महाशनिध्वजम् ।
चुकोप तस्मै स भृशं सुरश्रिय: प्रसत्द्य केशव्यपरोपणादिव ॥५६॥
तयो,पान्तस्थितसिद्धसैनिकं गरूत्मदाशीविषभीमदर्शनै: ।
बभूव युद्धं तुमुलं जयैषिणोरधोमुखैरूध्र्वमुखैश्च पत्रिभि: ॥५७॥
अतिप्रबन्धप्रहितास्त्रवृष्टिभिस्तमाश्रयं दुष्प्रसहस्य तेजस: ।
शशाक निर्वापयितुं न वासव: स्वतश्र्युतं वह्निमिवाद्भिरम्बुद: ॥५८॥
तत: प्रकोष्ठे हरिचन्दनाङ्किते प्रमथ्यमानार्णवधीरनादिनीम् ।
रघु: शशाङ्कार्धमुखेन पत्रिणा शरासनज्यामलुनाद्विडौजस: ॥५९॥
स चापमुत्सृज्य विवृद्धमत्सर: प्रणाशनाय प्रबलस्य विद्विष: ।
महीध्रपक्षव्यपरोपणोचितं स्फुरत्प्रभामण्डलमस्त्रमाददे ॥६०॥
रघुर्भृशं वक्षसि तेन ताडित: पपात भूमौ सह सैनिकाश्रुभि: ।
निमेषमात्रादवधूय च व्यथां सहोत्थित: सैनिकहर्षनिस्वनै: ॥६१॥
तथापि शस्त्रव्यवहारनिष्ठुरे विपक्षभावे चिरमस्य तस्थुष: ।
तुतोष वीर्यातिशयेन वृत्रहा पदं हि सर्वत्र गुणैर्निधीयते ॥६२॥
असङ्गमद्रिष्वपि सारवत्तया न मे त्वदन्येन विसोढमायुधम् ।
अवेहि मां प्रीतमृते तुरङ्गमात्किमिच्छसीति स्फुटमाह वासव: ॥६३॥
ततो निषङ्गादसमग्रमुधृतं सुवर्णपुङ्खद्युतिरञ्जिताङ्गुलिम् ।
नरेन्द्रसूनु: प्रतिसंहरन्निषुं प्रियंवद: प्रत्यवदत्सुरेश्वरम् ॥६४॥
अमोच्यमश्वं यदि मन्यसे प्रभो तत: समाप्ते विधिनैव कर्मणि ।
अजस्रदीक्षाप्रयत: स मद्गुरूः क्रतोरशेषेण फलेन युज्यताम् ॥६५॥
यथा स वृत्तान्तमिमं सदोगतस्त्रिलोचनैकांशतया दुरासद: ।
तवैव संदेशहराद्विशांपति: शृणोति लोकेश तथा विधीयताम् ॥६६॥
तथेति कामं प्रतिशुश्रुवान्रघोर्यथागतं मातलिसारथिर्ययौ ।
नृपस्य नातिप्रमना: सदोगृहं सुदक्षिणासूनुरपि न्यवर्तत ॥६७॥
तमभ्यनन्दत्प्रथमं प्रबोधित: प्रजेश्वर: शासनहारिणा हरे: ।
परामृशन्हर्षजडेन पाणिना तदीयमङ्गं कुलिशव्रणाङ्कितम् ॥६८॥
इति क्षितीशो नवतिं नवाधिकां महाक्रतूनां महनीयशासन: ।
समारूरूक्षुर्दिवमायुष: क्षये ततान सोपानपरम्परामिव ॥६९॥
अथ स विषयव्यावृत्तात्मा यथाविधि सूनवे
नृपतिककुदं दत्वा यूने सितातपवारणम् ।
मुनिवनतरूच्छायां देव्या तया सह शिश्रिये
गलितवयसामिक्ष्वाकूणामिदं हि कुलव्रतम् ॥७०॥
॥ इति श्रीकालिदासकृते रघुवंशे महाकाव्ये राज्याभिषेको नाम तृतीय: सर्ग: ॥