नर

{ narḥ, nara }

Puranic Encyclopaedia

NARA I   A hermit of divine power.
1) Birth.
Brahmā created Dharmadeva from his breast. Truthful and righteous Dharma married ten daughters of Dakṣa. Several sons were born to Dharma of his ten wives. But foremost among them were Hari, Kṛṣṇa, Nara and Nārāyaṇa. Hari and Kṛṣṇa became great yogins and Nara and Nārāyaṇa became great hermits of penance. The Nara-Nārāyaṇas lived in the holy Asylum of Badarikāśrama in the vicinity of the Himālayas for a thousand years performing penance to Brahmā. [Devī Bhāgavata. Skandha 4] .
2) Giving birth to Urvaśī.
See under Urva ī, Para 1.
3) Keeper of Amṛta [Ambrosia].
The Devas (gods) and the asuras (demons) together churned the sea of milk and obtained Ambrosia (the celestial nectar of immortality). Mahāviṣṇu took the guise of a fascinating woman and obtained the Amṛta by stealth from the asuras and gave it to the devas. The asuras waged a terrible war with the devas. At that time, at the request of the devas, Nara and Nārāyaṇa took sides with the devas, and fought against the asuras as a consequence of which the asuras were defeated. In [Mahābhārata, Ādi Parva, Chapter 19, Stanza 31] , it is stated that from that day ownwards Indra entrusted the keeping of the celestial Nectar with the hermit named Nara.
4) Dambhodbhava brought under control.
See under Dambhodbhava).
5) Conflict with Śiva.
Because he was not invited to the sacrifice by Dakṣa, Śiva got angry and sent his trident against Dakṣa's sacrifice. The trident completely destroyed the sacrifice and flew through the air here and there. Then it reached Badaryāśrama and hit the breast of Nārāyaṇa who was sitting engaged in penance. By the force of the utterance of the sound ‘Hum’, made by Nārāyaṇa, the trident was ejected from his breast. Finding no accommodation there it flew back to Śiva, who getting angry at this rebut approached Nara- Nārāyaṇas with the intention of exterminating them. Nara took a grass from the ground and discharged it at Śiva. Instantly the grass became an axe. It flew round Śiva to attack him. Śiva broke the axe. From that day onwards Śiva got the name ‘Khaṇḍaparaśu’ (one who broke the axe). In this story it is said that the trident which had returned from the breast of Nārāyaṇa heated the hair of Śiva to such an extent that they were dried as dry grass. So Śiva came to be called ‘Muñjakeśa’ (with hair having the colour of dry grass). [M.B. Śānti Parva, Chapter 343] .
6) Fight with Prahlāda.
Once Cyavana the son of Bhṛgu went to Nākuleśvara tīrtha (Bath) to take his bath in the river Narmadā. As soon as he got into the water the serpent called Kekaralohita caught hold of him. Cyavana meditated on Viṣṇu. So the poison of the serpent did not affect him. The huge serpent dragged Cyavana to Pātāla (the Nether world). But as his poison did not affect the hermit the serpent left the prey and went away. The Nāga damsels welcomed him and showed hospitality. Being greeted by the Nāga damsels he travelled through Pātāla and reached the great city of Dānavas. The asura chiefs greeted him with respect. Prahlāda met Cyavana, and received him with pleasure. The hermit said to Prahlāda. “I came to bathe in the Mahātīrtha and worship Nākuleśvara. When I got into the river a serpent caught hold of me and brought me to Pātāla, and made it possible for me to meet you.” Hearing these words of Cyavana the King of the asuras said: “Oh good Lord! which are the holy baths in the earth, the sky and the Pātāla? Would you be pleased to tell us?” Cyavana replied: “Oh! powerful and mighty King! The holy baths are Naimiṣa on the earth, Puṣkara on the sky and Cakra tīrtha in Pātāla; these are the most important ones.” The King of the Daityas decided to go to Naimiṣa and said:--“We must go and bathe in the Naimiṣa tīrtha. We could visit and worship Viṣṇu with eyes as beautiful as lotus.” Obeying the words of the King, preparations were made instantly and the asuras started from Rasātala for Naimiṣa. The mighty host of Daityas and Dānavas reached Naimiṣa and bathed in the tīrtha. After that Prahlāda went to the forest for hunting. As he was walking thus he saw the river Sarasvatī. Near the river there was a Pine tree with very big branches, all of which were covered with arrows, the head of one at the tail of another. Prahlāda saw near the tree two hermits, with matted hair, clad in the hide of black antelope, performing penance. Near them were two perfectly made divine bows named Śārṅga and Ajagava and two quivers which would never become empty. Prahlāda questioned them without knowing that they were Nara and Nārāyaṇa. The questioning ended in a contest. The hermit Nara stood up and taking the bow Ajagava began sending showers of arrows at Prahlāda. Prahlāda checked every one of them. The hermit made his fight more severe. Prahlāda also withstood it. At last pushing Nara back Nārāyaṇa came to the front. The fight between Prahlāda and Nārāyaṇa was fierce. In the end Prahlāda fell down, his breast being pierced by the arrow of Nārāyaṇa. Prahlāda realized that the hermit Nārāyaṇa was none but Viṣṇu. He praised Nārāyaṇa [Vāmana Purāṇa, Chapter 8] .
7) Other information.
(i) On the occasion of the stripping of Pāñcālī of her clothes at the palace of the Kauravas, Pāñcālī cried, calling Nara and Nārāyaṇa. [M.B. Sabhā Parva, Chapter 68, Stanza 46] .
(ii) Arjuna and Śrī Kṛṣṇa were the rebirths of Nara and Nārāyaṇa. (See under Arjuna).
(iii) It is stated in [Mahābhārata, Śānti Parva, Chapter 334, Stanza 9] , that the hermit Nara was one of the four incarnations taken by Mahāviṣṇu in the Manuṣya yuga (age of man) of the Svāyambhuva Manvantara.
(iv) It is mentioned in Padma Purāṇa, Uttara Khaṇḍa, Chapter 2, that, of the two viz. Nara and Nārāyaṇa, Nara was of fair complexion and Nārāyaṇa of dark complexion.
(v) It was because of the curse of the hermit Bhṛgu that Nara-Nārāyaṇas took birth as Arjuna and Kṛṣṇa in the Dvāparayuga. [Devī Bhāgavata, Skandha 4] .
(vi) The meaning of the word ‘Nara’ is he who is not damaged. The universal soul named Nara has created water and so water got the name ‘Nāram’. Because he lives in that water which has the name Nāram, the universal soul got the name Nārāyaṇa. [Manusmṛti, Chapter 1 Stanza 10] .
(vii) For the other incarnations of Nara see under Raktaja.
NARA II   A Gandharva (semigod). It is stated in [Mahābhārata, Sabhā Parva, Chapter 10, stanza 14] that this Nara stays in the presence of Kubera.
NARA V   An ancient place in South India. [M.B. Bhīṣma Parva, Chapter 9, Stanza 60] .

हिन्दी (hindi) WN

 adjective  पुरुष जाति का   Ex. हाथी एक नर चौपाया है ।

MODIFIES NOUN:

जंतु

ONTOLOGY:

संबंधसूचक (Relational) ➜ विशेषण (Adjective)

SYNONYM:

पुंजातीय

Wordnet:

asm নৰ

bd जोला

mal ആണ്

mni ꯂꯥꯕ

ori ଅଣ୍ଡିରା

san नर

tel నర

urd نر

 noun  वह जो पुरुष जाति का हो   Ex. हाथी, बकरा, चीड़ा आदि नर हैं ।

HYPONYMY:

बक

ONTOLOGY:

जन्तु (Fauna) ➜ सजीव (Animate) ➜ संज्ञा (Noun)

Wordnet:

ben নর

kas نَر

kok नर

tel పురుషుడు

urd مذکر , نر

 noun  एक पौराणिक ऋषि   Ex. नर विष्णु के अवतार माने जाते हैं ।

ONTOLOGY:

पौराणिक जीव (Mythological Character) ➜ जन्तु (Fauna) ➜ सजीव (Animate) ➜ संज्ञा (Noun)

Wordnet:

mar नर ऋषी

ori ନର ଋଷି

 noun  गय नामक राक्षस का एक पुत्र   Ex. नर का वर्णन पुराणों में मिलता है ।

ONTOLOGY:

पौराणिक जीव (Mythological Character) ➜ जन्तु (Fauna) ➜ सजीव (Animate) ➜ संज्ञा (Noun)

 noun  एक प्रकार का दोहा   Ex. नर में पंद्रह गुरु एवं अठारह लघु वर्ण होते हैं ।

ONTOLOGY:

मानवकृति (Artifact) ➜ वस्तु (Object) ➜ निर्जीव (Inanimate) ➜ संज्ञा (Noun)

Wordnet:

urd نَر

 noun  छप्पय छंद का एक भेद   Ex. नर में दस गुरु और तेरह लघु होते हैं ।

ONTOLOGY:

मानवकृति (Artifact) ➜ वस्तु (Object) ➜ निर्जीव (Inanimate) ➜ संज्ञा (Noun)

Wordnet:

san नरः

   See : आदमी, अर्जुन

प्राचीन चरित्रकोश

नर n.  ‘नरनारायण’ नामक भगवत्स्वरुप देवताद्वयो में से एक । भगवान् नारायण इसका भाई था । नारायण एवं दोनों भगवान् वासुदेव के अवतार तथा धर्म के पुत्र थे । पांडुपुत्र अर्जुन इसीका अवतार बताया गया है [म.आ.१] ; नरनारायण देखिये । दैत्यों को अमृत से वंचित करने के कारण हुए देवासुरसंग्राम में, नर ने अपने दिव्य धनुष से असुरों से संग्राम किया था । उस महाभयंकर संग्राम में इसने पंखयुक्त बाणों द्वारा पर्वत शिखरों को विदीर्ण किया, एवं समस्त आकाशमार्ग को आच्छादित कर दिया । इस संग्राम के पश्चात्, देवों को प्राप्त अमृत की निधि, उन्होंने किरीटधारी नर के पास रक्षा के लिये सौंप दी । दक्षयज्ञ के विध्वंस के लिये, शिव ने प्रज्वलित त्रिशूल चलाया था । यज्ञ का नाश करने के पश्चात्, वह नर के भाई नारायण की छाती में आ लगा । उस कारण शिव एवं नरनारायणों के दरम्यान युद्ध शुरु हुआ । उस युद्ध में नर ने शिव पर सींक चलायी । परशु बन कर वह शिव के शरीर पर चली । किंतु शिव ने उसे खंडित कर दिया । अतः नर को ‘खंडपरशु’ नाम प्राप्त हुआ [म.शां.३३०.४९] । पश्चात् नर अपने बंधु नारायण के समवेत बदरिकाश्रम में तपस्या करने लगे । उस तपस्या के कारण, यह महान् तपस्वी बन गये [म.व.१२२४] । दंभोद्भव नामक असुर सम्राट से इसका एवं इसके भाई नारायण का महान् युद्ध हुआ था । उस युद्ध में दंभोद्भव का पराजय हुआ । पश्चात् पराजित हुए दंभोद्भव को इसने उपदेश प्रदान किया [म.उ.९४] । द्रौपदी वस्त्रहरण के समय, द्रौपदी ने अपनी लाज बचाने के लिये भगवान‍ श्रीकृष्ण के साथ, नर को भी पुकारा था [म.स.६१.५४२] ।
नर (भारद्वाज) n.  सूक्तद्रष्टा [ऋ.६.३५.१६] । भरद्वाज के पॉंच पुत्रों में से एक । भरत ने भरद्वाज को दत्तक लेने के कारण, इसे बृहस्पति तथा भरत नामक दो दादा थे [ऋ.ग्वेद वेदार्थदीपिका ६.५२] ।
नर II. n.  एक गंधर्व । यह कुबेर की सभा में रह कर, उसकी उपासना करता था [म.स.१०.१४] ।
नर III. n.  एक प्राचीन नरेश । इसने जीवन में कभी मांस नहीं खाया था [म.अनु.११५.६४] ।
नर IV. n.  तामस मनु का पुत्र ।
नर IX. n.  (स्वा.नाभि.) विष्णुमत में गय का पुत्र ।
नर V. n.  (सू. दिष्ट) सुधृति राजा का पुत्र ।
नर VI. n.  (सो. अनु.) विष्णु के मत में उशीनर राजा का पुत्र । इसके नाम के लिये ‘नववत्’ पाठभेद उपलब्ध है ।
नर VII. n.  एक वीरपुरुष । शंकर ने ब्रह्मदेव का पंचम मस्तक तोड दिया । फिर शंकर को सजा देने के लिये ब्रह्मदेव ने अपने पसीने से एक उग्र पुरुष निर्माण किया । उसने शंकर को अत्यंत त्रस्त किया । फिर शंकर ने स्वरक्षणार्थ विष्णु की प्रार्थना की । विष्णु ने अपनी अंगुलि काट कर रक्त से एक पुरुष निर्माण किया । उसी का नाम नर है । ब्रह्माजी के पसीने से निर्माण हुए उग्र पुरुष का वध कर, इसने शंकर को निर्भय बना दिया [पद्म. सृ.१४] ; [भवि. ब्रह्म.२३] ।
नर VIII. n.  तुषित साध्य देवों में से एक ।
नर X. n.  (सो. पूरु.) भागवमतमत में मन्युपुत्र । विष्णु, वायु तथा मत्स्यमते में भुवन्मन्यु पुत्र है ।

कोंकणी (Konkani) WN

 adjective  दादल्याचे जातीचें   Ex. हती हो चार पांयांचो नर

MODIFIES NOUN:

जीव

ONTOLOGY:

संबंधसूचक (Relational) ➜ विशेषण (Adjective)

SYNONYM:

दादलो पुरूश

Wordnet:

asm নৰ

bd जोला

hin नर

mal ആണ്

mni ꯂꯥꯕ

ori ଅଣ୍ଡିରା

san नर

tel నర

urd نر

 noun  दादल्याचे जातीची व्यक्ती   Ex. हती, बोकडो, चिमणो, बी हे नर

ONTOLOGY:

जन्तु (Fauna) ➜ सजीव (Animate) ➜ संज्ञा (Noun)

SYNONYM:

पुरूश पुरूशलिंगी प्राणी दादलो

Wordnet:

ben নর

kas نَر

tel పురుషుడు

urd مذکر , نر

 noun  एक पुराणीक रुशी   Ex. नराक विष्णूचो अवतार मानतात

ONTOLOGY:

पौराणिक जीव (Mythological Character) ➜ जन्तु (Fauna) ➜ सजीव (Animate) ➜ संज्ञा (Noun)

Wordnet:

mar नर ऋषी

ori ନର ଋଷି

 noun  गय नांवाच्या राक्षसाचो एक पूत   Ex. नराचें वर्णन पुराणांत मेळटा

ONTOLOGY:

पौराणिक जीव (Mythological Character) ➜ जन्तु (Fauna) ➜ सजीव (Animate) ➜ संज्ञा (Noun)

 noun  छाप्पन छंदांचो एक भेद   Ex. नरांत धा गुरू आनी तेरा लघू आसतात

ONTOLOGY:

मानवकृति (Artifact) ➜ वस्तु (Object) ➜ निर्जीव (Inanimate) ➜ संज्ञा (Noun)

Wordnet:

san नरः

 noun  एके तरेचो दोहा   Ex. नरांत पंदरा गुरू आनी अठरा लघू वर्ण आसतात

ONTOLOGY:

मानवकृति (Artifact) ➜ वस्तु (Object) ➜ निर्जीव (Inanimate) ➜ संज्ञा (Noun)

Wordnet:

urd نَر

   See : दादलो

A dictionary, Marathi and English

   . See Jer. xviii. 3, 4.

Aryabhushan School Dictionary

  m  Man, individually or generally. The male of any species. The spike which fits into the ring (मादी) of the other portion, forming together a hinge (नरमादी) a male screw; and similar things.

मराठी (Marathi) WN

 noun  पुरुष जातीतील सजीव   Ex. हत्ती,बोकड इत्यादी नर आहेत.

ONTOLOGY:

जन्तु (Fauna) ➜ सजीव (Animate) ➜ संज्ञा (Noun)

Wordnet:

ben নর

kas نَر

kok नर

tel పురుషుడు

urd مذکر , نر

 noun  पुरुष जातीचा   Ex. हत्ती हा एक नर चतुष्पाद प्राणी आहे.

MODIFIES NOUN:

प्राणी

ONTOLOGY:

संबंधसूचक (Relational) ➜ विशेषण (Adjective)

 noun  गय नामक राक्षसाचा एक पुत्र   Ex. नर ह्याचे वर्णन पुराणांत मिळते.

ONTOLOGY:

पौराणिक जीव (Mythological Character) ➜ जन्तु (Fauna) ➜ सजीव (Animate) ➜ संज्ञा (Noun)

   See : पुरुष, नर ऋषी

महाराष्ट्र शब्दकोश

  पु. १ मनुष्य . २ ( माणूस , जनावर , पक्षी इ० तील ) पुरुष ; पुरुषजात ; सर्वजातीय पुरुष व्यक्तिमात्र . ३ ( तुंबजोड इ० ) जोडीच्या पदार्थातील मोठा पदार्थ . ४ अर्जुन . वत्सांच्या बहुशोकी कृष्णा बुडतां तिला म्हणे नर तो । - मोसंभा १ . १६ . ५ पुराणपुरुष ; आदिपुरुष ; परमपुरुष . ६ घोडा . कोतल नर कोतवाल वारण मगनमस्त किल करित । - ऐपो २०० . ७ ( ल . ) मळसूत्री खिळा ; दाराच्या झडपांना असलेल्या लोखंडी पट्टीत - मादीत बसणारा चवकटीचा खिळा . ८ ( ल . ) उंसाच्या चरकांतील तीन लांटांपैकी मधली किंवा दोन लाटांतील उजवी लाट ; नवरा . ९ बुद्धिबळातील सोंगटी . १० ( मुद्रण ) ( ल . ) टंककृतीत पोलादी खिळ्यावर घासून तयार केलेला ठसा ; इं . पंच ; याच्या उलट मादी = मेट्रिस . ११ मोती डोळ्यासमोर धरल्यास आंतील बाजूस चिरल्यासारखी दिसणारी रेघ ; करवा पहा . १२ अंकुर ; कोंब . - शे ३ . ६ . १३ ( कु . ) वाशांतील , वाळलेल्या कळकांतील उभा घट्ट तंतु . १४ नखाच्या मुळावरचे उचकटलेले कातडे . १५ ( ज्यो . ) उन्नतांश ज्या . [ सं . नर = पुरुष , मनुष्य ; फा . नर ] ( वाप्र . )
०मोडून   घडणे - ( एखादी वस्तु इ० ) घडणे व मोडणे व पुन्हां घडणे ; त्याच त्याच गोष्टीची घडामोड करणे . नराचा आंख - पु . ( बिडाचा कारखाना ) उंसाच्या चरकाच्या मधली वृत्तचिती किंवा नर बसविण्यासाठी त्याच्या मधोमध असलेल्या भोंकात बसविण्याचा आंख . नराचे चाक - न . ( बिडाचा कारखाना ) चरकांतील वरची पाटली आणि मधली वृत्तचिती यांच्या दरम्यान बसविण्याचे दंतुर चाक . नरो वा कुंजरो वा - ( अश्वत्थामा या नावाचा मनुष्य की हत्ती युद्धांत मारला गेला हे मला माहित नाही अशा प्रकारचे गुळमुळीत उत्तर धर्मराजाने द्रोणाचार्यास देऊन त्यांना चकविले त्यावरुन ) एखाद्या गोष्टीविषयी पूर्ण अज्ञान , औदासिन्य इ० दर्शविण्याकरितां दिलेले संदिग्ध उत्तर ; कानावर हात ठेवणे ; माहीत नाही असे दाखविणे . म्ह ० १ नरा हराहुन्नरा = मनुष्याला हजारो धंदे व क्लृप्त्या करतां येण्यासारख्या आहेत . २ ( हिंदी ) नर करे तो नरका नारायण होजाय = मनुष्याने मनावर घेतले तर तो वाटेल ते कार्य करुं शकेल , किंबहुना तो ईश्वरहि बनूं शकेल . सामाशब्द -
नारायण   घडणे - ( एखादी वस्तु इ० ) घडणे व मोडणे व पुन्हां घडणे ; त्याच त्याच गोष्टीची घडामोड करणे . नराचा आंख - पु . ( बिडाचा कारखाना ) उंसाच्या चरकाच्या मधली वृत्तचिती किंवा नर बसविण्यासाठी त्याच्या मधोमध असलेल्या भोंकात बसविण्याचा आंख . नराचे चाक - न . ( बिडाचा कारखाना ) चरकांतील वरची पाटली आणि मधली वृत्तचिती यांच्या दरम्यान बसविण्याचे दंतुर चाक . नरो वा कुंजरो वा - ( अश्वत्थामा या नावाचा मनुष्य की हत्ती युद्धांत मारला गेला हे मला माहित नाही अशा प्रकारचे गुळमुळीत उत्तर धर्मराजाने द्रोणाचार्यास देऊन त्यांना चकविले त्यावरुन ) एखाद्या गोष्टीविषयी पूर्ण अज्ञान , औदासिन्य इ० दर्शविण्याकरितां दिलेले संदिग्ध उत्तर ; कानावर हात ठेवणे ; माहीत नाही असे दाखविणे . म्ह ० १ नरा हराहुन्नरा = मनुष्याला हजारो धंदे व क्लृप्त्या करतां येण्यासारख्या आहेत . २ ( हिंदी ) नर करे तो नरका नारायण होजाय = मनुष्याने मनावर घेतले तर तो वाटेल ते कार्य करुं शकेल , किंबहुना तो ईश्वरहि बनूं शकेल . सामाशब्द -
०कपाल  न. ( मृत ) माणसाच्या डोक्याची अस्थिमात्रावशिष्ट कवटी . [ सं . नर + सं . कपाल = कवटी ]
०कुंजर  पु. १ गणपति ; गजानन ; गजवदन . ते कंबल आणि अश्वतर । त्याही हृदयी चिंतिला नरकुंजर । - कथा ५ ६ . १२४ . २ नरश्रेष्ठ ; मनुष्यांत श्रेष्ठ ; नरवर . [ सं . नर + कुंजर = हत्ती ]
०केसरी  पु. १ नरसिंह . २ सिंहाप्रमाणे शूर मनुष्य ; नरश्रेष्ठ . [ सं . नर + केसरिन = सिंह ]
०जन्म  पु. मनुष्ययोनि ; मनुष्याचा जन्म . नरजन्मामधि नरा करुनि घे नरनारायण गडी । - राला ८७ . [ नर + जन्म ]
०तनु  स्त्री. मनुष्यदेह . दैवे नरतनु सांपडली मूढा कशि तुज भूल पडली . - शिवदिन केसरी ( नवनीत पृ . ४४६ ) [ नर + सं . तनु = देह ]
०तबेला  पु. ( व . ) फक्त , पुष्कळ पुरुषच राहतात अशी जागा ; पुरुषांचे वठार . [ नर + फा . हिं . तबेला ]
०तुरंगम  पु. ( ज्यो . ) एक नक्षत्रपुंज . सप्तर्षि , ध्रुवमस्य , ययाति , नरतुंगम वगैरे राशींची ओळख मुलांना करुन देतां येईल . - अध्यापन २०० . [ नर + सं . तुरंगम = घोडा ]
०त्व  न. पौरुषत्व . नराच्या ठायी नरत्व । अहंभाविये सत्व । - ज्ञा ७ . ३५ .
०देव   पति पु . मनुष्यरुपांतील देव ; राजा ; नृपति . कां तया नरदेव म्हणो नये । - दावि ३०५ . [ नर + सं . देव , पति ]
०देह  पु. नरजन्म ; मनुष्याचे रुप . नरतनु पहा . नरदेह वायां जाय । सेवी सद्गुरुचे पाय । - तुगा ४४९७ . [ नर + देह ]
०नारायण   पुअव . विष्णूच्या अंशापासुन उत्पन्न झालेले दोन प्राचीन ऋषी . यांचेच अवतार पुढे अर्जुन व श्रीकृष्ण हे झाले अशी पुराणांतरी कथा आहे . - शर . अर्जुन व श्रीकृष्ण . नरनारायण सेनानी , ज्या जगती जोड दिसेना । - विक ७४ . [ नर = अर्जुन + नारायण = श्रीकृष्ण ]
०पट्टी   पाटी - स्त्री . आटे पाडावयाची वस्तु घट्ट धरणारे यंत्र . यांत दोन बाजूस हात व मध्ये चपटा भाग असतो . चपट्या भागांत निरनिराळ्या आकारमानांची भोके असतात . [ नर (= नर अर्थ ७ पहा . )+ पट्टी , पाटी ]
०पति  पु. १ राजा . २ पायदळांतील सैनिकांचा मुख्य . - हंको . [ नर + पति ]
०पशु  पु. ( निंदार्थी ) पशुप्रमाणे वर्तन करणारा ; मूर्ख व अधर्मी मनुष्य ; दांडगा व निर्दय मनुष्य ; नराधम . [ नर + पशु ]
०पाते  न. न . नखे काढण्याचे यंत्र ; नराणी .
०बलि  पु. १ यज्ञांत बलि द्यावयाचा मनुष्य . २ ज्यांत मनुष्यास बळि देतात तो यज्ञ . नरमेध . [ नर + सं . बलि = आहुति ]
०भू  स्त्री. प्राचीन काळी हिंदूंना माहित असलेल्या जगाचा मध्यभाग ; मध्यवर्ती देश ; भरतखंड . [ नर + सं . भू = जमिन , पृथ्वी ]
०मादी  स्त्री. १ जोडीच्या दोन पदार्थांतील ( युग्मांमधील ) पुरुष व स्त्री . उदा० पायांत घालावयाचे जोडे , बूट , अंगरख्याच्या बाह्या , उंसाच्या चरकांतील लाटा इ० . यांपैकी नर मोठा असतो व मादी नरापेक्षा किंचित लहान असते ; दोन वस्तू मिळून होणार्‍या पदार्थापैकी नर हा भारी असून मादीत शिरणारा असतो . उदा० बिजागरीचा खिळा , कुरडईच्या सोर्‍यांतील दट्ट्या इ० . २ जोडीच्या दोन पदार्थांतील स्त्रीपुरुषसंबंध ; लहानमोठेपणा . ३ ( व्यापक ) ( दोन पदार्थ , व्यक्ति इ० कांतील ) श्रेष्ठकनिष्ठभाव ; तरतमभाव ; बरेवाईटपणा ; उजवा - डावा प्रकार . मोत्यांत नरमादी असतच आहे . ४ उंसाच्या चरकांतील लाटा . ५ बिजागरी . ६ एक प्रकारचे कुलूप . [ नर + मादी ; फा . नर्मादा ]
०मेध  पु. मनुष्ययज्ञ ; ज्यांत नरबली देतात तो यज्ञ . युद्धांत पराभव होऊं नये म्हणून प्राचीन ग्रीक , सेमाईट व हिंदु लोक नरमेध करीत असत . - ज्ञाको न २६ . [ नर + सं . मेध = यज्ञ ]
०यान  न. मनुष्यांनी वाहून नेण्याचे वाहन , बसून जाण्याचे साधन . उदा० पालखी , मेणा , डोली , रिक्षा इ० . अश्वगजादि आरोहण । शेषशयन गरुडासन । महामहोत्सव नरयान । रथोत्सव जाण करावा । - एभा २९ . २६० . [ नर + सं . यान = वहन , वाहन ]
०योनि  स्त्री. नरजन्म ; मनुष्ययोनि . [ नर + सं . योनि = जन्म ]
०लवंग  स्त्री. लवंगाची जात . - मुंव्या १५० .
०वर वि.  नरश्रेष्ठ ; थोर उदार ( मनुष्य ). नरवर कृष्णासमान । स्वयंवर नाटक . [ नर + सं . वर = श्रेष्ठ ]
०वाहन   नरयान पहा . [ नर + सं . वाहन ]
०सिंह   नरशा नरशिंय नरसिंय - पु . विष्णूचा चवथा अवतार . भाऊनि नरसिंया केला नवस । तो प्रगटोनि स्वप्नी वदे मातेस । - दावि १९ . २ ( ल . ) सिंहासारखा उग्र व पराक्रमी पुरुष ; पुरुष श्रेष्ठ . [ नर + सं . सिंह ]
०सिंहजयंती  पु. नृसिंहावताराचा दिवस ; वैशाख शुद्ध चतुर्दशी . [ नरसिंह + जयंती = जन्मदिवस ]
०सिंहावतार  पु. दैत्यांचा राजा हिरण्यकश्यपु याचा वध करण्यासाठी श्रीविष्णूने धारण केलेले सिंहाकृती मनुष्याचे रुप , अवतार . [ नरसिंह + अवतार = प्रकट होणे , रुप घेणे ]
०सिंहावतार   - ( ल . ) अतिशय रागावणे ; कोपाविष्ट होऊन उग्र स्वरुप धारण करणे .
घेणे   - ( ल . ) अतिशय रागावणे ; कोपाविष्ट होऊन उग्र स्वरुप धारण करणे .
०हर   हरदेव पु . नरसिंह अर्थ १ पहा . [ नर + हरि , हर , हरदेव ]
०हरदेवाची   - स्त्री . नरसिंहाची पालखी . हिला उचलण्याचे पुण्य स्वतःला लाभावे म्हणून हिच्या दांड्यास खांदा लावण्यास भक्तमंडळी फार उत्सुक असते . तेव्हा साहजिक गोंधळ , अव्यवस्था होते . २ ( त्यावरुन ल . ) जे काम करावयाला बर्‍याच लोकांची मदत अवश्य आहे व ज्याची जबाबदारी कोणा एका विशिष्ट व्यक्तिवर नसते व जे काम चांगल्या रीतीने झाल्याची किंवा न झाल्याची कोणी पर्वा करीत नाही असे - अर्थात वेळी , अवेळी , केंव्हा तरी कसे तरी व्हावयाचे - काम ; अव्यवस्थित रीतीने केवळ लोकांच्या मर्जीनुरुप घडून येणारे काम , गोष्ट ; बारभाई कारभार .
पालखी   - स्त्री . नरसिंहाची पालखी . हिला उचलण्याचे पुण्य स्वतःला लाभावे म्हणून हिच्या दांड्यास खांदा लावण्यास भक्तमंडळी फार उत्सुक असते . तेव्हा साहजिक गोंधळ , अव्यवस्था होते . २ ( त्यावरुन ल . ) जे काम करावयाला बर्‍याच लोकांची मदत अवश्य आहे व ज्याची जबाबदारी कोणा एका विशिष्ट व्यक्तिवर नसते व जे काम चांगल्या रीतीने झाल्याची किंवा न झाल्याची कोणी पर्वा करीत नाही असे - अर्थात वेळी , अवेळी , केंव्हा तरी कसे तरी व्हावयाचे - काम ; अव्यवस्थित रीतीने केवळ लोकांच्या मर्जीनुरुप घडून येणारे काम , गोष्ट ; बारभाई कारभार .
०हरी  पु. नरसिंह . [ नर + सं . हरि = सिंह ] नराधिप , नरेंद्र , नरेश , नरेश्वर पु . राजा ; नृपति . - १५ . ४५ . तो बोलता झाला शुकयोगींद्र । परिसता नरेंद्र परीक्षिती । - एभा १ . १८३ . [ नर + सं . अधिप , इंद्र , ईश , ईश्वर = श्रेष्ठ , पालनकर्ता , रक्षणकर्ता ] नरेंद्रमंडळ न . माँटफर्ड सुधाराणान्वये दिल्लीस स्थापन केलेले हिंदी संस्थानिकांचे मंडळ ; राजांची सभा . ( इं . ) चेंबर ऑफ प्रिन्सेस . [ नरेंद्र + मंडळ = सभा , समिती ] नरोत्तम पु . १ नारायण ; पुरुषोत्तम . २ - वि . नरश्रेष्ठ ; मनुष्यांत उत्तम असलेला . [ नर + उत्तम ] नरोबा पु . नरसिंह ; नरहरि . नरोबाची कृपादृष्टी । जाल्या कोण्ही नाही कष्टी । - मध्व ३०६ .

नेपाली (Nepali) WN

 adjective  पुरुष जातिको   Ex. हात्ती एउटा नर चौपाया हो

MODIFIES NOUN:

जन्तु

ONTOLOGY:

संबंधसूचक (Relational) ➜ विशेषण (Adjective)

Wordnet:

asm নৰ

bd जोला

hin नर

mal ആണ്

mni ꯂꯥꯕ

ori ଅଣ୍ଡିରା

san नर

tel నర

urd نر

   See : मान्छे

A Sanskrit English Dictionary

नर  m.  m. ( cf. नृ) a man, a male, a person ( pl. men, people), [TS.] &c. &c.
   husband, [Mn. ix, 76]
   hero, [VarBṛS. iv, 31]; [Bālar. viii, 56]
   a man or piece at chess or draughts &c., [L.]
-यन्त्र   the pin or gnomon of a sun-dial, [Sūryas.] ( cf.)

ROOTS:

यन्त्र

पुरुष   person, personal termination, [Kāś.] on [Pāṇ. 3-1, 85] ( cf.)
देवौ   the primeval Man or eternal Spirit pervading the universe (always associated with नारायण, ‘son of the pr° man’ ; both are considered either as gods or sages and accordingly called , ऋषी, तापसौ &c.; in ep. poetry they are the sons of धर्म by मूर्ति or अ-हिंसा and emanations of विष्णु, अर्जुन being identified with नर, and कृष्ण with नारायण), [Mn.] ( cf. -सूनु), [MBh.]; [Hariv.]; [Pur.]
   ( pl.) a class of myth. beings allied to the गन्धर्वs and किं-नरs, [MBh.]; [Pur.]
    N. of a son of मनु तामस, [BhP.]
   of a s° of विश्वामित्र, [Hariv.]
   of a s° of गय and father of विराज्, [VP.]
   of a s° of सु-धृति and f° of केवल, [Pur.]
   of a s° of भवन्-मन्यु ( मन्यु) and f° of संकृति, ib.
   of भारद्वाज (author of [RV. vi, 35 and 36]), [Anukr.]
   of 2 kings of कश्मीर, [Rājat.]
   of one of the 10 horses of the Moon, [L.]
नर  n.  n. a kind of fragrant grass.

The Practical Sanskrit-English Dictionary

नरः [narḥ]   [नॄ-नये-अच्]
   A man, male person; संयोजयति विद्यैव नीचगापि नरं सरित् । समुद्रमिव दुर्धर्षं नृपं भाग्यमतः परम् ॥ [H. Pr.5;] [Ms.1.96;2.213.]
   A man or piece at chess.
   The pin of a sun-dial.
   The Supreme Spirit, the original or eternal man.
   Man's length (= पुरुष. q. v.).
  N. N. of a primitive sage.
  N. N. of Arjuna; see नरनारायण below.
   A horse.
   (In gram.) A personal termination.
   The individual soul (जीवात्मा); [Mb.12.28.5.]
   Comp. अङ्गः the penis.
   eruption on the face.
-अधमः   a wretch, miscreant.-अधिपः, अधिपतिः,
-ईशः, -ईश्वरः, -देवः, -पतिः, -पालः   a king; नरपतिहितकर्ता द्वेष्यतां याति लोके Pt. नराणां च नराधिपम् [Bg.1.27;] [Ms.7.13;] [R.2.75;3.42;7.62;] [Me.39;] [Y.1.311.]
-अन्तकः   death.
-अयनः   an epithet of Viṣṇu. नराणामयनं यस्मात् तेन नारायणः स्मृतः Brav.P.
-अशः   a demon, goblin.
-आधारः  N. N. of Śiva. (-रा) the earth.
   इतरः a being higher than a man, a god; [Bhāg.4.6.9.]
   an animal.
   इन्द्रः a king; [R.2.18.] नरेन्द्रकन्यास्तमवाप्य सत्पतिं तमोनुदं दक्षसुता इवाबभुः 3.33;6.8; [Ms.9.253.]
   a physician, dealer in antidotes, curer of poisons; तेषु कश्चि- न्नरेन्द्राभिमानी तां निर्वर्ण्य [Dk.51;] सुनिग्रहा नरेन्द्रेण फणीन्द्रा इव शत्रवः [Śi.2.88.] (where the word is used in both senses). ˚मार्गः a high street, main road.
   a mineralogist; L. D. B.
   उत्तमः an epithet of Viṣṇu.
   of Buddha.
-ऋषभः   'the chief of men', a prince, king.
-कपालः   a man's skull.
-कीलकः   the murderer of a spiritual preceptor.-केश(स)रिन् m.
   Viṣṇu in his fourth incarnation; cf. नरसिंह below.
   the chief of men.
-चिह्नम्   the moustaches.
   देवः the warrior class (क्षत्रिय); शिष्ट्वा वा भूमि- देवानां नरदेवसमागमे [Ms.11.82.]
   a king.
-धिः   the world.-द्विष् m. a demon, goblin; तेन मूर्धानमध्वंसन्नरद्विषः [Bk.15.] 94.
-नारायणः  N. N. of Kṛiṣṇa. (-णौ dual) originally regarded as identical, but in mythology and epic poetry, considered as distinct beings, Arjuna being identified with Nara and Kṛiṣṇa with Nārāyaṇa. [In some places they are called देवौ, पूर्वदेवौ, ऋषी or ऋषिसत्तमौ. They are said to have been practising very austere penance on the Himālaya, which excited the fear of Indra, and he sent down several damsels to disturb their austerities. But Nārāyaṇa put all of them to shame by creating a nymph called Urvaśī from a flower placed on his thigh who excelled them in beauty; cf. स्थाने खलु नारायणमृषिं विलोभयन्त्यस्तदूरुसंभवामिमां दृष्ट्वा व्रीडिताः सर्वा अप्सरस इति [V.1.] ]
-पशुः   'a beast-like man', a beast in human form.
-पुङ्गवः   'best of men', an excellent man; शैब्यश्च नरपुङ्गवः [Bg.1.5.]
-बलिः   a human sacrifice. -भुज्a. man-eating, cannibal.
-भूः  f. f. the Bharatavarṣa,i. e. India.
-मानिका, मानिनी, -मालिनी   'manlike woman', a woman with a beard, masculine woman or an amazon.
-माला   a girdle of skulls.
-मेधः   a human sacrifice.
-यन्त्रम्   sun-dial.
-यानम्, -रथः, -वाहनम्   a vehicle drawn by men, a palanquin; नरयानादवातीर्य Par- ṇāl.4.17; [Bhāg.1.59.37.]
   लोकः 'the world of men', the earth, terrestrial world.
   mankind.
-वाहनः   an epithet of Kubera; विजयदुन्दुभितां ययुरर्णवा घनरवा नर- वाहनसंपदः [R.9.11.]
-वीरः   a brave man, hero.
-व्याघ्रः, -शार्दूलः   an eminent man.-शृङ्गम् 'man's horn', an impossibility, a chimera, non-entity.
-संसर्गः   human society.
-सखः   an epithet of Nārayaṇa; ऊरूद्भवा नरसखस्य मुनेः सुरस्त्री [V.1.3.]
-सिंहः, -हरिः   'man-lion', Viṣṇu in his fourth incarnation; cf. तव करकमलवरे नखमद्भुतशृङ्गं दलितहिरण्यकशिपुतनुभृङ्गम् । केशव धृत- नरहरिरूप जय जगदीश हरे ॥ [Gīt.1.]
-सिंहद्वादशी   the 12th day in the light half of फाल्गुन.
-स्कन्धः   a multitude or body of men.
-हयम्   a fight or enmity between man and horse.

Shabda-Sagara

नर  m.  ( -रः)
   1. Man, individually or generally.
   2. The Eternal, the divine imperishable spirit pervading the universe.
   3. A name of ARJUNA.
   4. VISHṆU.
   5. A gnomon.
   6. A man or piece at chess, draughts, &c.
   7. A Muni, an incarnation of VISHṆU.
  n.  ( -रं) A fragrant grass, commonly Rāmkappur.
  f.  ( -रौ) Woman in general: see नारी.
    E. नॄ or नृ to lead or guide, affix नये-अच् . गणितशास्त्रोक्ते छायाप्रमाण ज्ञानोपयोगिनि शङ्कौ च .

ROOTS:

नॄ नृ नये-अच् . गणितशास्त्रोक्ते छायाप्रमाण ज्ञानोपयोगिनि शङ्कौ च .

संस्कृतम् (Sanskrit) WN

 adjective  पुंस्त्व विशिषटः।   Ex. गजः इति एकः नरः चतुष्पादः अस्ति।

MODIFIES NOUN:

प्राणी

ONTOLOGY:

संबंधसूचक (Relational) ➜ विशेषण (Adjective)

Wordnet:

asm নৰ

bd जोला

hin नर

mal ആണ്

mni ꯂꯥꯕ

ori ଅଣ୍ଡିରା

tel నర

urd نر