अधिकरणम् [adhikaraṇam] [कृ-ल्युदट्]
Placing at the head of, appointing &c.
Relation, reference, connection; रामाधिकरणाः कथाः Rām. referring to.
(In gram.) Agreement, concord, government or grammatical relation (as of subject and predicate &c.); तत्पुरुषः समानाधिकरणः कर्मधारयः
[P.1.2.42] having the members (of the compound) in the same relation or apposition; समानाधिकरणो or व्यधिकरणो बहुर्व्रीहिः; पीताम्बरः, चक्रपाणिः &c.
A receptacle or subject, technically substratum ज्ञानाधिकरणम् आत्मा T. S. the soul is the substratum of knowledge.
Location, place, the sense of the locative case; आधारोधिकरणम्
[P.1.4.45;] कर्तृकर्म- व्यवहितामसाक्षाद्धारयत् क्रियाम् । उपकुर्वत् क्रियासिद्धौ शास्त्रेधिकरणं स्मृतम् ॥ Hari; as गेहे स्थाल्यामन्नं पचति.
A topic, subject; section, article or paragraph; a complete argument treating of one subject; A chapter in Kauṭilīya Arthaśāstra. e. g. प्रथमाधिकरणम् the Sūtras of Vyāsa and Jaimini are divided into Adhyāyas, the Adhyāyas into Pādas and the Pādas into Adhikara- ṇas or sections. (According to the Mīmāṁsakas a complete Adhikaraṇa consists of five members: विषय the subject or matter to be explained, विशय or संशय the doubt or question arising upon that matter, पूर्वपक्ष the first side or prima facie argument concerning it, उत्तर or उत्तरपक्ष or सिद्धान्त the answer or demonstrated conclusion, and संगति pertinency or relevancy, or (according to others निर्णय the final conclusion); विषयो विशयश्चैव पूर्वपक्षस्तथोत्तरम् । निर्णयश्चैति सिद्धान्तः शास्त्रेऽधिकरणं स्मृतम् ॥ The Vedāntins put संगति in th 3 rd place, and सिद्धान्त last; तत्र एकैकमधिकरणं पञ्चावयवम्, विषयः संदेहः संगतिः पूर्वपक्षः सिद्धान्तश्च. Generally speaking, the five members may be विषय, संशय, पूर्वपक्ष, उत्तरपक्ष and सिद्धान्त or राद्धान्त).
Court of justice, court, tribunal; स्वान्दोषान् कथयन्ति नाधिकरणे
[Mk.9.3;] ˚रणे च साधनम्
[Dk.4.] Stuff, material; विप्रतिषिद्धं चानधिकरणवाचि
[P.II.4.13] (अद्रव्यवाचि); अधिकरणै ˚एतावत्त्वे च
[P.II.4.15] fixed number of things, as दश तन्तोष्ठः
[Sk.] A claim, Bhāg, 5.1.16.
Supremacy.
A government department; सर्वाधिकरणरक्षणम्
[Kau.A.4.] A gathering place प्रत्यक्षाश्च परोक्षाश्च सर्वाधिकरणेष्वथ । वृत्तेर्भरतशार्दूल नित्यं चैवान्ववेक्षणम् ॥
[Mb.12.59.68.] A department; अश्वागारान् गजागारान् बलाधिकरणानि च
[Mb.12.] 69.54.
-णी One who superintends. -Comp.
-भोजकः a court-dignitary, a judge, भीतभीता अधिकरणभोजकाः
[Mk.9.] -मण्डपः court or hall of justice. अधिकरणमण्डपस्य मार्गमादेशय
[Mk.9.] -लेखकः a. a. official recorder or scribe, who drew up sale-deeds and other documents after getting the land measured in his presence; RT.VI.38.
-विचालः [अधिकरणस्य विचालः अन्यथाकरणम्] changing the quantity of any thing, increasing or decreasing it so many times; ˚विचाले च
[P.V.3.43;] द्रव्यस्य संख्यान्तरापादने संख्याया धा स्यात्; एकं राशिं पञ्चधा कुरु
[Sk.] -सिद्धान्तः a conclusion which involves others.