|
पूर्व [pūrva] a. a. (Declined like a pronoun when it implies relative position in time or space, but optionally so in nom. pl.; and abl. and loc. sing.)
Being in front of, first, foremost.
Eastern, easterly, to the east of; ग्रामात् पर्वतः पूर्वः Sk.; पूर्वापरौ तोयनिधी वगाह्य [Ku.1.1.]
Previous to, earlier than; ब्राह्मणे साहसः पूर्वः [Ms.8.276.]
Old, ancient; पूर्वसूरिभिः [R.1.4;] इदं कविभ्यः पूर्वेभ्यो नमोवाकं प्रशास्महे [U.1.1.]
Former, previous, anterior, prior, antecedent (opp. उत्तर); in this sense often at the end of comp. and translated by 'formerly.' or 'before'; श्रुतपूर्व &c.; व्यतीता या निशा पूर्वा पौराणां हर्षवर्धिनी [Rām.7.37.1.]
Aforesaid, before-mentioned.
Initial.
Established, customary, of long standing
Early, prime, पूर्वे वयसि [Pt.1.165] 'in early age or prime of life.
Elder (ज्येष्ठ); रामः पूर्वो हि नो भ्राता भविष्यति महीपतिः [Rām.2.79.8.]
(At the end of comp.) Preceded by, accompanied by, attended with; संबन्धमा भाषणपूर्वमाहुः [R.2.58;] पुण्यः शब्दो मुनिरिति मुहुः केवलं राजपूर्वः Ś2.17; तान् स्मितपूर्वमाह [Ku.7.47;] बहुमानपूर्वया 5.31; दशपूर्वरथं यमाख्यया दशकण्ठारिगुरुं विदुर्बुधाः [R.8.29;] so मतिपूर्वम् [Ms.11.147] 'intentionally', 'knowingly'; 12.89; अबोधपूर्वम् 'unconsciously', [Ś.5.2.] &c.
-र्वः An ancestor, a forefather; पूर्वैः किलायं परिवर्धितो नः [R.13.3;] पयः पूर्वैः सनिश्वासैः कवोष्णमुपभुज्यते 1.67;5.14; अनुकारिणि पूर्वेषां युक्तरूपमिदं त्वयि [Ś.2.17.]
-र्वम् The forepart; अनवरतधनुर्ज्यास्फालनक्रूरपूर्वम् (गात्रम्) [Ś.2.4.]
र्वा The east
N. N. of a country to the east of Madhyadeśa.
-र्वम् ind.
(जः) an elder brother; अपहाय महीशमार्चिचत् सदसि त्वां ननु भामपूर्वजः; [Śi. 16.44;] [R.15.36.]
the son of the elder wife.
an ancestor, a forefather; स पूर्वजानां कपिलेन रोषात् [R.16.34.]
(pl.) the progenitors of mankind.
the manes living in the world of the moon. (-जा) an elder sister.-जन्मन् n. a former birth. (-m.) an elder brother; स लक्ष्मणं लक्ष्मणपूर्वजन्मा (विलोक्य) [R.14.44.;15.95.] -जातिःf. a former birth.
-ज्ञानम् knowledge of a former life.-तापनीयम् N. of the first half of नृसिंहतापनीयोपनिषद्.-दक्षिण a. south-eastern. (-णा) the south-east.-दिक्पतिः Indra, the regent of the east.
-दिनम् the forenoon.
-दिश् f. f. the east.
-दिश्य a. a. situated towards the east, eastern.
-दिष्टम् the award of destiny.
-दृष्ट a.
primæval.
declared by the ancients; यथा ब्राह्मण- चाण्डालः पूर्वदृष्टस्तथैव सः [Ms.9.87.]
देवः an ancient deity.
a demon or Asura; भूमिदेवनरदेवसंगमे पूर्वदेवरिपुरर्हणां हरिः [Śi.14.58.]
a progenitor (पितृ).
(du.) an epithet of Nara-Nārāyaṇa; सव्यसाचिन् महाबाहो पूर्वदेव सनातन [Mb.3.] 41.35. (com. पूर्वदेव नरनारायणसख).
-देवता a progenitor (पितृ) of gods or of men; अक्रोधनाः शौचपराः सततं ब्रह्म- चारिणः । न्यस्तशस्त्रा महाभागाः पितरः पूर्वदेवताः ॥ [Ms.3.192.] -देशः the eastern country, or the eastern part of India.-द्वार a. favourable in the eastern region.
-निपातः the irregular priority of a word in a compound; cf. परनिपात.-निमित्त an omen.
-निविष्ट a. a. made formerly, in past; यस्तु पूर्वनिविष्टस्य तडागस्योदकं हरेत् [Ms.9.281.]
पक्षः the fore-part or side.
the first half of a lunar month; सर्वं पूर्वपक्षापरपक्षाभ्यामभिपन्नम् [Bṛi. Up.3.1.5.]
the first part of an argument, the prima facie argument or view of a question; विषयो विशयश्चैव पूर्वपक्षस्तथोत्तरम्.
the first objection to an argument.
the statement of the plaintiff.
a suit at law.
an assertion, a proposition. ˚पादः the plaint, the first stage of a legal proceeding.
-पदम् the first member of a compound or sentence.-पर्वतः the eastern mountain behind which the sun is supposed to rise.
-पश्चात्, -पश्चिम ind. from the east to the west.
-पाञ्चालक a. a. belonging to the eastern Pañch- ālas.
-पाणिनीयाः m. m. (pl.) the disciples of Pāṇini living in the east.
-पालिन् m. m. an epithet of Indra.
-पितामहः a forefather, an ancestor; अब्रवीद् हि स मां क्रुद्धस्तव पूर्वपितामहः । मूत्रश्लेष्माशनः पाप निरयं प्रतिपत्स्यसे ॥ [Mb.12.3.21.]
-पीठिका introduction.
पुरुषः an epithet of Brahmā.
anyone of the first three ancestors, beginning with the father (पितृ, पितामह, and प्रपितामह); [Pt.1.89.]
an ancestor in general.
-पूर्व a. a. each preceding one. (-र्वाः) m. (pl.) forefathers.
-प्रोष्ठपदा = पूर्वभाद्रपदा; Mb.13.89.13.-फल्गुनी the eleventh lunar mansion containing two stars. ˚भवः an epithet of the planet Jupiter.
-बन्धुः first or best friend; [Mk.]
-भवः a former life.
भागः the forepart.
the upper part.
-भा(भ)द्रपदा the twentyfifth lunar mansion containing two stars.
भावः priority.
prior or antecedent existence; येन सहैव यस्य यं प्रति पूर्वभावोऽवगम्यते [Tarka K.]
(Rhet.) disclosing an intention.
-भाषिन् a. a. willing to speak first; hence polite, courteous.
-भुक्तिः f. f. prior occupation or possession; [Ms.8.252.]
-भूत a. a. preceding, previous.-मध्याह्नः the forenoon.
-मारिन् a. a. dying before; एवंवृत्तां सवर्णां स्त्रीं द्विजातिः पूर्वमारिणीम् (दाहयेत्) [Ms.5.167.]
-मीमांसा 'the prior or first Mīmāṁsā', an inquiry into the first or ritual portion of the Veda, as opposed to the उत्तरमीमांसा or वेदान्त; see मीमांसा.
-मुख a. a. having the face turned towards the east.
-याम्य a. a. south-eastern.
-रङ्गः the commencement or prelude of a drama, the prologue; यन्नाठ्यवस्तुनः पूर्वं रङ्गविघ्नोपशान्तये । कुशीलवाः प्रकुर्वन्ति पूर्वरङ्गः स उच्यते ॥ D. R; पूर्वरङ्गं विधायैव सूत्रधारो निवर्तते [S. D.283;] पूर्वरङ्गः प्रसंगाय नाटकीयस्य वस्तुनः [Śi.2.8.] (see Malli. thereon).
-रागः the dawning or incipient love, love between two persons which springs (from some previous cause) before their meeting; श्रवणाद् दर्शनाद् वापि मिथः संरूढरागयोः । दशाविशेषोयोऽप्राप्तौ पूर्वरागः स उच्यते ॥ [S. D.214.]
-रात्रः the first part of the night (from dusk to midnight).
रूपम् indication of an approaching change; an omen.
a symptom of occuring disease.
the first of two concurrent vowels or consonants that is retained.
(in Rhet.) a figure of speech which consists in describing anything as suddenly resuming its former state.-लक्षणम् a symptom of coming sickness.
-वयस् a. a. young. (-n.) youth.
-वर्तिन् a. a. existing before, prior, previous.
-वाक्यम् (in dram.) an allusion to former utterance.
-वादः the first plea or commencement of an action at law; पूर्ववादं परित्यज्य योऽन्यमालम्बते पुनः । पदसंक्रमणाद् ज्ञेयो हीनवादी स वै नरः ॥ Mitā.
-वादिन् m. m. the complainant or plaintiff.
-विद् a. a. knowing the events of the past; historian; पृथोरपीमां पृथिवीं भार्यां पूर्वविदो विदुः [Ms.9.44.]
-विप्रतिषेधः the conflict of two statements contrary to each other.
-विहित a. a. deposited before.
वृत्तम् a former event; पूर्ववृत्तकथितैः पुराविदः सानुजः पितृ- सखस्य राघवः (अह्यमानः) [R.11.1.]
previous conduct.-वैरिन् a. one who first commences hostilities, an aggressor.
-शारद a. a. relating to the first half of autumn.-शैलः see पूर्वपर्वत.
-सक्थम् the upper part of the thigh. [P. V.4.98.]
-संचित a. a. gathered before (as in former birth); त्यजेदाश्वयुजे मासि मुन्यन्नं पूर्वसंचितम् [Ms.6.15.] -सन्ध्या daybreak, dawn; रजनिमचिरजाता पूर्वसंध्या सुतैव (अनुपतति) [Si.11.4.]
-सर a. a. going in front.
-सागरः the eastern ocean; स सेनां महतीं कर्षन् पूर्वसागरगामिनीम् [R.4.32.]
-साहसः the first of the three fines; स दाप्यः पूर्वसाहसम् [Ms.9.281.]
-स्थितिः f. f. former or first state.
Before (with abl.); मासात् पूर्वम्.
Formerly, previously, at first, antecedently, beforehand; तं पूर्वमभिवादयेत् [Ms.2.117;3.94;8.25;;] [R. 12.35;] प्रणिपातपूर्वम् K; भूतपूर्वखरालयम् [U.2.17] 'which formerly was the abode', &c.; समयपूर्वम् [Ś.5.] 'after a formal agreement.'
Immemorially. (पूर्वेण 'in front', 'before', 'to the east of', with gen. or acc.; अद्य पूर्वम् 'till-now', 'hitherto'; पूर्वः
-ततः -पश्चात् -उपरि 'firstthen, first-afterwards', 'previously, subsequently',पूर्वम्
-अधुना or
-अद्य 'formerly-now.' -Comp.
-अग्निः the sacred fire kept in the house (आवसथ्य).
-अङ्गः the first day in the civil month.
-अचलः, -अद्रिः the eastern mountain behind which the sun and moon are supposed to rise.
-अधिकारिन् m. m. the first occupant, a prior owner.
-अन्तः the end of a preceding word.
eastern and western; कतमोऽयं पूर्वापर- समुद्रावगाढः सानुमानालोक्यते [Ś.7;] पूर्वापरौ तोयनिधी वगाह्य [Ku. 1.1.]
first and last.
prior and subsequent, preceding and following.
connected with another.
(रम्) what is before and behind.
connection; न च पूर्वापरं विद्यात् [Ms.8.56.]
the proof and the thing to be proved. ˚विरोधः inconsistency, incongruity.
-अभि- मुख a. a. turned towards or facing the east.
-अभ्यासः former practice or experience.
-अम्बुधिः the eastern ocean.
-अर्जित a. a. attained by former works. (-तम्) ancestral property.
अर्धः, र्धम् the first half; दिनस्य पूर्वार्धपरार्धभिन्ना छायेव मैत्री खलसज्जनानाम् [Bh.2.6;] समाप्तं पूर्वार्धम् &c.
the upper part (of the body); शकुन्तला पूर्वार्धेन शयनादुत्थाय [Ś.3;] [R.16.6.]
the first half of a hemistich.
-अवसायिन् a. a. what occurs first or earlier; पूर्वावसायिनश्च बलीयांसो जघन्यावसायिभ्यः ŚB. on [MS.12.2.34.] -अह्णः the earlier part of the day, forenoon; [Ms.4.] 96,152. श्वः कार्यमद्य कुर्वीत पूर्वाह्णे चापराह्णिकम् (पूर्वाह्णतन, पूर्वा- ह्णिकः, पूर्वाह्णेतन a. relating to the forenoon).
-आवेदकः a plaintiff.
-आषाढा N. N. of the 2th lunar mansion consisting of two stars.
-इतर a. a. western.
-उक्त, -उदित a. a. beforementioned, aforesaid,
-उत्तर a. a. north-eastern. (-रा) the north-east. (-रे dual) the preceding and following, antecedent and subsequent.
-कर्मन् n. n.
a former act or work.
the first thing to be done, a prior work.
actions done in a former life.
preparations, preliminary arrangements.
-कल्पः former times.
कायः the fore-part of the body of animals; पश्चार्धेन प्रविष्टः शरपतनभयाद् भूयसा पूर्वकायम् [Ś.1.7.]
the upper part of the body of men; स्पृशन् करेणानतपूर्वकायम् [R.5.32;] पर्यङ्कबन्धस्थिरपूर्वकायम् [Ku.3.45.]
-काल a. a. belonging to ancient times. (-लः) former or ancient times.
-कालिक, -कालीन a. a. ancient.
-काष्ठा the east, eastern quarter.
-कृत a. a. previously done. (-तम्) an act done in a former life.
-कोटिः f. f. the starting point of a debate, the first statement or पूर्वपक्ष q. v.
-क्रिया preparation.
-गा N. N. of the river Godāvarī.
-गङ्गा N. N. of the river Narmadā; रेवेन्दुजा पूर्वगङ्गा नर्मदा मेकलीद्रिजा [Abh. Chin.183.]
aforesaid, above-mentioned.
previously stated or advanced (as an objection.
born or produced before or formerly, first-produced, first-born; यमयोः पूर्वजः पार्थः [Mb.3.141.] 11.
ancient, old.
eastern.
|