पुंस्

{ puṃs }

A Sanskrit English Dictionary

पुंस्    1. cl. 10. पुंसयति, to crush, grind, [Dhātup. xxxii, 94] ( Nom. fr. next?).
पुंस्  m.  2. m. (the strong cases from पुमांस् [ cf. [Pāṇ. 7-1, 89]]; sg. nom. पु॑मान्; voc. पु॑मस् or पु॑मन्; acc. पु॑मांसम्; du. nom. पु॑मांसौ; pl. nom. पु॑मांसस् [irreg. पुंसस्, [MBh. iii, 13825]]; the weak from पुंस् [ e.g. sg. instr. पुंसा॑; loc. पुंसि॑ acc. pl. पुंस॑स्], which loses its स् before consonants [ e.g. instr. pl. पुम्-भि॑स्; loc. pl. पुंसु॑]; for पुंस्, ibc. See, [Pāṇ. 8-3, 6]) a man, a male being, [RV.] &c. &c.
   (in gram.) a masculine (word), [ŚBr.]; [Pāṇ.]; [Vop.]
   a human being, [MBh.]; [Kāv.] &c.
   a servant, attendant, [BhP.]
पुरुष   the soul, spirit, spirit of man (= ; with पर or परम, the Supreme Spirit, Soul of the Universe, विष्णु), [KapS.]; [Tattvas.]; [Sāṃkhyak.]; [MBh.]; [Pur.]; [Kathās.]

The Practical Sanskrit-English Dictionary

पुंस् [puṃs]   1 U. [पुंसयति-ते]
   To crush, grind.
   To pain, trouble, punish.
पुंस् [puṃs]  m. m. [पाति पा-पालने डुमसुन् [Uṇ.4.177] ] (Nom. पुमान्, पुमांसौ, पुमांसः; Instr. du. पुंभ्यां; Voc. sing. पुमन्)
   A male, male being; पुंसि विश्वसिति कुत्र कुमारी [N.5.11.]
   A man, human being; यस्यार्थाः स पुमाँल्लोके [H.1.]
   Man, mankind, people; वन्द्यैः पुंसां रघुपतिपदैः [Me.12.]
   A servant, an attendant.
   A word in the masculine gender.
   The masculine gender; पुंसि वा हरिचन्दनम् [Ak.]
   The soul.
   A living being; जन्म त्वात्मतया पुंसः सर्वभावेन भूरिदः [Bhāg.11.22.4.]
   A kind of Naraka; अपत्यमस्मि ते पुंसस्त्राणात् पुत्र इति स्मृतः [Mb.14.9.63.] -Comp.
-अनुज a.  a. (पुंसानुज) having an elder brother.ा (पुमनुजा) a girl born after the male child; i. e. a girl having an elder brother.
-अपत्यम् (पुमपत्यम्)   a male child.
   अर्थः (पुमर्थः) the aim of man.
   any one of the four ends of human existence; i. e. धर्म, अर्थ, काम and मोक्ष; see पुरुषार्थ.
-आख्या (पुमाख्या)   a designation of a male being.
-आचारः (पुमाचारः)   a usage of men.
-कटिः  f. f. a man's hip.
-कामा   a woman wishing for a husband; [P.VIII.3.6.] Kāśi.
-कोकिलः   a male cuckoo; चूताङ्कुरास्वादकषायकण्ठः पुंस्कोकिलो यन्मधुरं चुकूज [Ku.3.32.]
-खेटः (पुंखेटः)   a male plant.
   गवः (पुंगवः) a bull. an ox.
   (at the end of comp.) chief, best, most excellent, distinguished or pre-eminent of any class; वाल्मीकिर्मुनिपुंगवः Rām.; so गजपुंगवः [Bh. 2.31,] नरपुंगवः &c. ˚केतुः an epithet of Śiva; स्विन्नाङ्गुलिः पुंगवकेतुरासीत् [Ku.7.77.]
-चलः (पुंश्चलः)   an adulterer.-चली (पुंश्चली) a harlot, an unchaste woman; [Y.1.162.] [Ms.4.22;] अहो को वेद भुवने दुर्ज्ञेयं पुंश्चलीमनः । पुंश्चल्यां यो हि विश्वस्तो विधिना स विडम्बितः ॥ [Brav. P.]
-चलीयः; (पुंश्चलीयः)   the son of a harlot.
-चलू  f. f. (पुंश्चलू) Ved. a harlot.
-चिह्नम् (पुंश्चिह्नम्)   the characteristic of a male, the membrum virile.
-जन्मन् (पुंजन्मन्)  n. n. the birth of a male child. ˚करः, ˚दः, ˚योगः a constellation under which male children are born.
-दासः (पुंदासः)   a male slave.
   ध्वजः (पुंध्वजः) the male of any species of animal.
   a mouse
-नक्षत्रम् (पुंनक्षत्रम्)   a male asterism.
   an asterism under which male children are born.
   नागः (पुंनागः) 'an elephant among men', a distinguished man.
   a white elephant.
   a white lotus.
   nutmeg.
  N. N. of a tree called नागकेशर; [R.4.57.]
  N. N. of a tree (Mar. उंडीण); [Mb. 1.63.43;] [Bhāg.8.2.18.]
-नाटः, -डः (पुंनाटः, -डः)  N. N. of a tree.
-नामधेयः (पुंनामधेयः)   a male.
-नामन् (पुंनामन्) a.  a. holding a masculine name. (-m.)
   the tree called पुंनाग.
-पुत्रः   a male child; [P.VIII.3.6.] Kāśi.
-प्रजननम्   the male organ of generation.
-भावः (पुंभावः)   manhood, masculine gender.
-भूमन्   (पुंभूमन्)m. a word of the masculine gender used only in the plural number; दाराः पुंभूम्नि चाक्षताः [Ak.]
   योगः (पुंयोगः) cohabitation with or relation to a man; [P.IV.1.48.]
   reference to a male or husband; पुंयोगे क्षत्रियी. -रत्नम्
   (पुंरत्नम्) an excellent man.
-राशिः (पुंराशिः)   a male sign of the zodiac.
-रूपम् (पुंरूपम्)   the form of a man.
-लक्षणम्   manliness.
-लिङ्ग a.  a. (पुंलिङ्ग) of the masculine gender, masculine.
   (ङ्गम्) masculine gender.
   virility, manhood.
   the male organ.
-वत्सः (पुंवत्सः)   a bull-calf.
-वृषः (पुंवृषः)   the musk-rat.-वेष a. (पुंवेष) dressed like a male, clad in male attire.-सवन (पुंसवन) a. causing the birth of a male child. (-नम्) the first of the purificatory Saṁskāras: it is a ceremony performed on woman's perceiving the first signs of a living conception, with a view to the birth of a son; यथाक्रमं पुंसवनादिकाः क्रियाः (व्यधत्त) [R.3.1.]
   fœtus; यस्मिन् प्रविष्टेऽसुरवधूनां प्रायः पुंसवनानि भयादेव स्रवन्ति पतन्ति च [Bhāg.5.24.15.]
   the time after a woman's courses; तपस्तप्त्वा व्रतपरा स्नाता पुंसवने शुचिः, उपचक्राम भर्तारम् [Mb.1.31.25.]
   milk.