|
चतुर् [catur] num. a. num. a. [चत्-उरन् [Uṇ.5.58] ] (always in pl.; m. चत्वारः; f. चतस्रः; n. चत्वारि) Four; चत्वारो वयमृत्विजः [Ve.1.25;] चतस्रोऽवस्था बाल्यं कौमारं यौवनं वार्धकं चेति; चत्वारि शृङ्गा त्रयो अस्य पादाः &c.; शेषान् मासान् गमय चतुरो लोचने मील- यित्वा [Me.11.] -ind. Four times. [cf. Zend chathru; Gr. tessares; L. quatuor.] [In Comp. the र् of चतुर् is changed to a Visarga (which in some cases becomes श्, ष् or स्, or remains unchanged) before words beginning with hard consonants.] -Comp.
-अंशः a fourth part.-अङ्ग a. having 4 members, quadripartite.
(ङ्म्) a complete army consisting of elephants, chariots, cavalry and infantry; चतुरङ्गसमायुक्तं मया सह च तं नय [Rām.1.2.] 1; एको हि खञ्जनवरो नलिनीदलस्थो दृष्टः करोति चतुरङ्गबलाधिपत्यम् [Ś. Til.4;] चतुरङ्गबलो राजा जगतीं वशमानयेत् । अहं पञ्चाङ्गबलवाना- काशं वशमानये ॥ Subhāṣ.
a sort of chess.
-अङ्गिकः A kind of horse, having four curls on the forehead; यस्य ललाटे भ्रमरचतुष्टयं स चतुरङ्किको नाम । [Śālihotra of Bhoj.25.] -अङ्गिन् a. having four parts. (-नी) a complete army, see चतुरङ्ग.
अङ्गुलम् the four fingers of the hand.
four fingers broad.
-अन्त a. a. bordered on all sides; भूत्वा चिराय चतुरन्तमहीसपत्नी [Ś.4.19.]
-अन्ता the earth.-अशीत a. eighty-fourth.
-अशीति a. a. or f. eighty four.-अश्र,
-अस्र a. a. (for अश्रि-स्रि)
sixty-four.
N. N. for the Ṛigveda consisting 64 Adhyāyas. ˚कलाः (pl.) the sixty-four arts.
-सनः N. N. of Viṣṇu having four embodiments of सनक, सनन्दन, सनत्कुमार and सनातन; आदौ सनात् स्वतपसः स चतुःसनोऽभूत् [Bhāg.2.7.5.]
-सप्तति a. a. or f. seventy-four.
-समम् an unguent of four things, sandal, agallochum, saffron and musk; L. D. B.-सीमा the boundaries on all four sides.
-हायन, -ण a. a. four years old; (the f. of this word ends in आ if it refers to an inanimate object, and in ई if it refers to an animal).
-होत्रकम् the four priests taken collectively.
four cornered, quardrangular; [R.6.1.] A quality of gems; [Kau.A.2.11.]
symmetrical, regular or handsome in all parts; बभूव तस्याश्चतुरस्रशोभि वपुः [Ku.1.32.]
(श्रः, स्रः) a square.
a quardrangular figure.
(in astr.) N. of the fourth and eighth lunar mansions.
-अहन् a period of four days.
-आत्मन् m. m. N. of Viṣṇu.
-आननः, -मुखः an epithet of Brahmā; इतरतापशतानि यथेच्छया वितर तानि सहे चतुरानन Udb.
-आश्रमम् the four orders or stages of the religious life of a Brāhmaṇa.
-उत्तर a. a. increased by four.
-उषणम् the four hot spices, i. e. black pepper, long pepper, dry ginger, and the root of long pepper.
-कर्ण (चतुष्कर्ण) a. a. heard by two persons only; [Pt.1.99.]
-ष्काष्ठम् ind. In four directions. चतुष्काष्ठं क्षिपन् वृक्षान् ... [Bk.9.62.]
-कोण (चतुष्कोण) a. a. square, quadrangular. (-णः) a square, tetragon, any quadrilateral figure.
गतिः the Supreme Soul.
a tortoise.
-गवः a carriage drawn by four oxen.
-गुण a. a. four times, four-fold, quadruple.
-चत्वारिंशत् (चतुश्च- त्वारिंशत्) a. a. forty-four; ˚रिंश, ˚रिंशत्तम forty-fourth.-चित्यः A pedestal, a raised square; चतुश्चित्यश्च तस्यासी- दष्टादशकरात्मकः [Mb.14.88.32.]
-णवत (चतुर्नवत) a. a. ninety-fourth, or with ninety-four added; चतुर्णवतं शतम् 'one hundred and ninety four'.
-दन्तः an epithet of Airāvata, the elephant of Indra.
-दश a. a. fourteenth.न् a. fourteen. ˚रत्नानि (pl.) the fourteen 'jewels' churned out of the ocean; (their names are contained in the following popular Maṅgalāṣṭaka: लक्ष्मीः कौस्तुभपारिजातकसुरा धन्वन्तरिश्चन्द्रमा गावः कामदुघाः सुरेश्वरगजो रम्भादिदेवाङ्गनाः । अश्वः सप्तमुखो विषं हरिधनुः शङ्खोऽमृतं चाम्बुधे रत्नानीह चतुर्दश प्रतिदिनं कुर्युः सदा मङ्गलम् ॥). ˚विद्या (pl.) the fourteen lores; (they are: षडङ्गमिश्रिता वेदा धर्मशास्त्रं पुराणकम् । मीमांसा तर्कमपि च एता विद्याश्चतुर्दश ॥).
-दशी the fourteenth day of a lunar fortnight.
-दिशम् the four quarters taken collectively. -दिशम
-दिशम् ् ind. towards the four quarters, on all sides.
-दोलः, -लम् a royal litter.
द्वारम् a house with four entrances on four sides.
four doors taken collectively.
-नवति a. a. or f. ninety-four.
-पञ्च a. a. (चतुपञ्च or चतुष्पञ्च) four or five.ाशत् f. (चतुःपञ्चाशत् or चतुष्पञ्चाशत्) fifty-four.
-पथः (चतुःपथः or चतुष्पथः) (-थम् also) a place where four roads meet, a crossway; [Ms.4.39,9,264.] (-थः) a Brāhmaṇa.
-पद or
-पद् a. a. (चतुष्पद)
having four feet; यथा चतुष्पत्सु च केसरी वरः [Rām.4.11.93.]
consisting of four limbs. (-दः) a quadruped. (-दी) a stanza of four lines; पद्यं चतुष्पदी तच्च वृत्तं जातिरिति द्विधा [Chand. M.1.]
-पाटी A river. L. D. B.
-पाठी (चतुष्पाठी) a school for Brāhmaṇas in which the four Vedas are taught and repeated.
-पाणिः (चतुष्पाणिः) an epithet of Viṣṇu.
-पाद्-द (चतुष्पद्-द) a. a. 1. quadruped.
consisting of four members or parts. (-m.)
a quadruped.
(in law) a judicial procedure (trial of suits) consisting of four processes; i. e. plea, defence, rejoinder, and judgment.
The science of archery consisting of ग्रहण, धारण, प्रयोग and प्रतिकारः; योऽस्त्रं चतुष्पात् पुनरेव चक्रे । द्रोणः प्रसन्नोऽभिवाद्यस्त्वयाऽसौ [Mb.5.3.12-13;] प्रतिपेदे चतुष्पादं धनुर्वेदं नृपात्मजः ibid 192.61.
-पार्श्वम् the four sides of a square.
-बाहुः an epithet of Viṣṇu. (-हु n.) a square.
-भद्रम् the aggregate of the four ends of human life (पुरुषार्थ); i. e. धर्म, अर्थ, काम and मोक्ष.
-भागः the fourth part, a quarter.
-भावः N. N. of Viṣṇu.
-भुज a. a. 1 quadrangular.
having four arms; [Bg.11.46.]
(जः) an epithet of Viṣṇu; [R.16.3.]
a quadrangular figure.
square. (-जम्) a square.
-मासम् a period of four months; (reckoned from the 11th day in the bright half of आषाढ to the 11th day in the bright half of कार्तिक).
-मुख having four faces. (-खः) an epithet of Brahmā; त्वत्तः सर्वं चतु- र्मुखात् [R.1.22.]
(खम्) 1. four faces; [Ku.2.17.]
a house with four entrances.
-मण्डलम् a four-fold arrangement (of troops &c.)
-मेधः One who has offered four sacrifices, namely अश्वमेध, पुरुषमेध, सर्वमेध, and पितृमेध.
-युगम् the aggregate of the four Yugas or ages of the world.
-युज् a. a. Consisting of four; चतुर्युजो रथाः सर्वे [Mb.5.155.13.]
-रात्रम् (चतूरात्रम्) an aggregate of four nights.
-वक्त्रः an epithet of Brahmā.
-वर्गः the four ends of human life taken collectively (पुरुषार्थ); i. e. धर्म, अर्थ, काम and मोक्षः; चतुर्वर्गफलं ज्ञानं कालावस्थाश्चतुर्युगाः [R.1.22.]
-वर्णः 1. the four classes or castes of the Hindus; i. e. ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य and शूद्र; चतुर्वर्णमयो लोकः [R.1.22.]
four principal colours.-वर्षिका a cow four years old.
-विंश a. a. 1 twenty fourth.
having twenty-four added; as चतुर्विंशं शतम् (124).
-विंशति a. a. or f. twenty-four.
-विंशतिक a. a. consisting of twenty-four.
-विद्य a. a. one who has studied the four Vedas.
-विद्या the four Vedas.
-विध a. a. of four sorts or kinds, four-fold.
-वेद a. a. familiar with the four Vedas. (-दः) the Supreme Soul.
-व्यूङः N. N. of Viṣṇu. (-हम्) medical science. a. having four kinds of appearance; hence ˚वादिन् 'asserting the four forms of पुरुषोत्तम viz. वासुदेव, संकर्षण, प्रद्युम्न and अनिरुद्ध.'-शालम् (चतुःशालम्, चतुश्शालम्, चतुःशाली, चतुश्शाली) a square of four buildings, a quadrangle enclosed by four buildings; अलं चतु शालमिमं प्रवेश्य [Mk.3.7;] देवीनां चतुःशालमिदम् [Pratimā 6.]
-षष्टि a. a. or f.
|